مهاڳ

بنا دير جي اڏامندڙ وقت گذرندي دير ئي ڪونه ٿو ڪري، انهيءَ ڪري لکڻو پئجي وڃي ٿو: ”ڪنهن زماني ۾ سو ڪنهن زماني ۾ برطانيه حڪومت جي چغلين چائين، آمريڪي FBI جي ڪار گذارين ۽ سينسر شپ جي ڏاڍ جو شڪار ٿيندڙ اخلاقي، سياسي ۽ سماجي قدرن کان بغاوت ڪندڙ آمريڪي اديبن ۾ ”بيٽ جنريشن“ جو وڏو اڀار آيو. بيٽ جنريشن جي گوروئن ۾ هڪ ته ايلن گنسبرگ (Ellin Ginsburg) هو، جنهن” Howl“جهڙو ڊگهو نظم لکي ادبي دنيا کي لوڏي ڇڏيو. انهيءَ نظم کي ويهين صديءَ جو هڪ وڏو ڪارنامو ڪري ليکيو وڃي ٿو. ٻيو گورو هو، جيڪ ڪيرويي (Jack Kerouee) . اهو جيڪ ڪيرويي پنهنجي هاڪاريل ناول (On the road) ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو. ”علم عاليشان درسگاهن مان نه، پر مسافر جي قدمن مان اڏامندڙ کهه مان جنم وٺندو آهي،“ خود اهو ناول (On the road) به سفر نامي جي فارميٽ ۾ لکيو ويو آهي. آئون جڏهين به قربان منگيءَ جو ڪو سفر نامو پڙهندو آهيان ته مون کي جيڪ ڪيرويي جو مٿي ڄاڻايل جملو ياد اچي ويندو آهي. هيءُ ڪتاب ته آهي ئي آمريڪا جو سفر نامو، جيڪو سڌي سادي، سولي ۽ هر رنگ جي پڙهندڙ کي سمجهه ۾ ايندڙ ٻوليءَ ۾ لکيو ويو آهي، تنهن ڪري هن سفرنامي جي اهميت وڌي وڃي ٿي. ڇاڪاڻ ته لکڻ جي دنيا ۾ (Simplification) کي اڄڪلهه پوري دنيا ۾ لازمي سمجهيو وڃي ٿو ته جيئن ڪو به ڪتاب گهڻن هٿن تائين پهچي سگهي ۽ چڱيءَ طرح سمجهه ۾ اچي. انهيءَ معيار تي قربان منگيءَ جو هيءُ ڪتاب ”هوائيءَ جي هوائن مان‎“ پورو لهي ٿو. جنهن ۾ ڪنهن به قسم جو اجايو رئڪيٽ نه هنيو ويو آهي ۽ نه ئي هن ڪتاب ۾ ڪنهن قسم جي ڪا دانشورانه ٽرڙ پائي (Intellectualistic Snoberry) پاتي وڃي ٿي. هونئن به سفرنامي جي فن ۽ هنر ۾ اها ٽرڙپائي عيب سمجهي وڃي ٿي، جنهن کان قربان منگي بچيل آهي ۽ اهو ئي سندس ڪاميابيءَ جو راز آهي. سندس اها خوبي ڪنهن به ٻئي ملڪ کي سمجهڻ ۾ مدد ڏئي ٿي ۽ پڙهندڙ ساڻس سفر ۾ شريڪ رهي ٿو، ڇاڪاڻ ته قربان منگي کلندي کلندي پنهنجي پڙهندڙ سان پنهنجائپ (Intimacy) پيدا ڪري وڃي ٿو. اها پنهنجائپ پڙهندڙ کي پاڻ ڏانهن ڇڪي وٺي ٿي. تنهن کان پوءِ قربان منگي هن ڪتاب ۾ ڪٿي به آمريڪا جي انفارميشن ۽ سياحت کاتي طرفان شايع ٿيل، پروپئگينڊا تي ٻڌل، ٿڪائيندڙ ۽ بور ڪندڙ معلومات جو سهارو نه ورتو آهي، جنهن مان سندس ايمانداري ظاهر ٿئي ٿي هن اهو ئي ڪجهه لکيو آهي جيڪو ڏٺو ۽ پرکيو اٿائين. ٻين جي ڪلهي تي بندوق رکي ڇوڙڻ کان پاسو ڪيو اٿائين. قربان منگيءَ وٽ پنهنجي ئي اسٽائيل موجود آهي، جيڪا هن سفرنامي کي نج بڻايو بيٺي آهي. هن ڪٿي به پنهنجا اصليت نه ڇڏي آهي. سندس اها اصليت ئي هن ڪتاب جي معيار جو ڪارڻ آهي. اها نج اصليت سندس ٻين ڪتابن يعني ”هڪ گهڙي پيار جي“ ۽ ”آمريڪا ۾ ايڪٽيهه ڏينهن...........“ ۾ پڻ پاتي وڃي ٿي. ڪٿي به وڏيءَ گهاگهه ۾ نه ٿو پوي.
زماني سان گڏ جيئن تهذيبن جا مرڪز بدلبا رهيا آهن، ائين ئي لکڻ جي دنيا ۾ به مختلف صنفن تي ڏکيا سکيا ڏينهن ايندا ويندا رهيا آهن. هڪ زمانو هو جو رشين ماسٽرس، جهڙوڪ دوستو وسڪي ۽
ليو ٽالسٽاءِ وغيره جي لکيل شاهڪار ناولن جي اڀار هيٺ اچي مختصر ڪهاڻيءَ جو فن دٻجي ويو هو. پر پوءِ انٽن چيخوف جي ڪهاڻين ناول جي صنف کي پوئتي ڌڪي ڇڏيو. پر ٻي عظيم جنت کان پوءِ وري ناولن جو دور شروع ٿي ويو. ڇاڪاڻ ته جنگين ۽ انقلابن جي نتيجي ۾ انهن ڳرين (Socio – political) حالتن کي چٽڻ لاءِ وڏو ڪئنواس ٿي کتو. انهيءَ وڏي ڪئنواس ئي وڏن ناولن کي جنم ڏنو، ٻين لفطن ۾ ائين کڻي چئون ته اها هڪ گهوڙن جي ڊوڙ هئي، جنهن ۾ ڪڏهن ڪهاڻي پوئتي رهجي ٿي ويئي ته ڪڏهن ناول پوئتي رهجي ٿي ويو. پر 1960ع تائين پهچندي پهچندي ناول جي صنف ڪتابن جي دنيا تي ڇانئجي ويئي. پر هن دور ۾ انهيءَ گهوڙي ڊوڙ ۾ دستاويزي ادب جهڙوڪ: تخليقي مضمون، سوانحون، آتم ڪٿائون، ڊائريون، اعليٰ اخباري رپورٽون ۽ سفر نامه وغيره شامل ٿي ويا آهن. ائين ڪڏهن ناول ته ڪڏهن دستاويزي ادب جون صنفون اڳتي وڌنديون رهن ٿيون. هن وقت رشيارڊ ڪاپوشنسڪي (پولينڊ) ۽ مارٽن ايمس (برطانيه) جون تخليقون گرن سان ڀريل اخباري رپورٽون ۽ پال ٿيرو (آمريڪا) جا سفرناما جيترو پڙهيا وڃن ٿا، اوترو شايد ناول پڙهيو نٿو وڃي. ائين ڪتابن جي دنيا ۾ وارا ڄمارا ايندا رهن ٿا. خود اسان وٽ سنڌيءَ ۾ سفرنامه وڌيڪ شوق سان پڙهيا وڃن ٿا، جنهنجي شروعات الطاف شيخ جي سفرنامن کان ٿي. سندس سفرنامن ته (Home sick) سنڌين کي ڇڪي ملڪ کان ٻاهر ڪڍيو، جو کين انهن سفرنامن ۾ هڪ نئين دنيا نظر آئي. اسان جو هيءُ يار قربان منگي به انهيءَ جو تسلسل آهي، جنهن جي سفرنامن ۾ هڪ نئون ۽ سندس پنهنجو رنگ نظر اچي ٿو، جيڪو سنڌيءَ جي دستاويزي ادب ۾ هڪ وڏو اضافو آهي ۽ جيڪو زماني سان گڏ هلندڙ هڪ نئون رخ آهي. هو پنهنجن سفرنامن ۾ ٻين ملڪن، خاص طور تي آمريڪا کي بنا ڪنهن تعصب، هوڏ ۽ طرفداريءَ جي Explore ڪي ٿو. 9/11 کان پوءِ آمريڪا دنيا جي نگاهن جو مرڪز بڻجي چڪو آهي، جنهن ۾ اسان سنڌي ماڻهو به شامل آهيون ۽ ڄاڻڻ ٿا چاهيون ته سپر پاور آمريڪا ۾ موجود عام زندگي ڪيئن ۽ ڪهڙين حالتن مان گذري رهي آهي. اسان کي پروپئگينڊا جو هٿيار بڻيل ملڪي ۽ غير ملڪي ميڊيا کان هٽي ڪري آمريڪا جي سماج جي ڄاڻ جي ضرورت آهي، جيڪا پڪي پختي ۽ اکين ڏٺي شاهديءَ تي ٻڌل هجي، هن ڪتاب ۾ قربان منگي اسان کي اهڙي ڄاڻ ڏيندو نظر اچي ٿو ۽ ائين اسان جي Imagination جو هڪ حصو بڻجي وڃي ٿو. گڏوگڏ هيءُ ڪتاب پڙهندڙ کي اهو اتساهه به ڏياري ٿو ته اهو پاڻ گهر ڇڏي پنڌ پوي ۽ آمريڪا ۾ وڃي اهو ڏسي ته اتان جون حالتون ڪيئن ۽ ڪهڙيون آهن. انهيءَ حساب سان هيءُ سفرنامو ڄاڻ ڏيڻ سان گڏوگڏ Source of Inspiration به بڻجي وڃي ٿو، جنهن لاءِ اهو چئي سگهجي ٿو ته قربان منگي هيءُ ڪتاب لکي هڪ تير سان ٻه شڪار ڪيا آهن.
عبدالقادر جوڻيجو
11-02-2010
ڄامشورو