4
”هي جو ٻڌايومانءِ... سڄي ڪَهات.... اها ڇا .... هان....“ مون سندس ڪَن جهليو ”سڄي ڳالهه سربستي ٻڌائيمانءِ.... اهو به چيومانءِ ته اَبي مون سان ۽ امان سان گڏجي ڳالهايو. ٻيو اڃان ڇا ٻڌايانءِ...“
ڪن ڇڪڻ سان هوءَ ڇڪجي آئي هُئي، رڙيون ڪري چيائين، ”مڃيم مڃيم... الله جو سنئون مڃيم... پر هاڻي مُنهنجو ڪن ته ڇَڏ...“
سَٽَ سان ڪن ڇڏيندي ۽ ڌڪو ڏيندي چيومانس ”اَبي بابت آئيندي ڪا ابتي سُبتي ڳالهه نه ڪجانءِ.... ها... مُنهنجو ابو اهڙو ناهي...“
هوءَ پٽَ تان اٿي، ڪپڙا ڇنڊي، ٿيلهي مان، انبڙي ۽ مصالحي جي پُڙي ڪڍندي چيائين، ”هوندو بلڪل هوندو... پر اهو ته ٻڌاءِ پوءِ هُن ائين سوچيو ئي ڪيئن؟“ وڻ هيٺان ٺاهيل، ڪاٺ جي تختين واري ڪرسيءَ تي ويهندي، هن ڪاغذ سڌو ڪيو ۽ ان تي مصالحي جي سڄي پُڙي رکي... ٿيلهي مان ڇري ڪڍيائين... لڳم ڇُري انبڙيءَ تي نه مُنهنجي سيني تي رکي هئائين.
سڄي خوشي هڪ لحظي ۾ تيل ٿي وئي هُئي... واقعي، هن ٺيڪ ته چيو پئي... اَبي کي جَي اهڙو خيال هو ته هُن پهرين سٽَ انڪار ڇو ڪونه ڪيو! هن ائين سوچيو ئي ڪيئن هو. ڇا کيس پنهنجي ڌيءَ ۽ لالڻ جو جوڙ سمجهه ۾ نه آيو هو.
سڄي دل ۾ ڄڻ ته سور پئجي ويو هو... الا، مان هن سان اها ڳالهه ڪيان ئي نه هان... ڇو ڪيم!.
نه ڳالهه ڪيانس ها نه ئي اهو سڀ ٻڌان ها... پر جي نه به ٻڌان ها ته ان سچائيءَ ۾ ڪو فرق اچي وڃي ها ڇا؟ جيڪي ٿيو هو سو ته ٿيو هو. شيشي ۾ لڪير ته اچي وئي هُئي.
هن انبڙي ڪٽِي پئي، مون ڏي نهاريائين.
”وري ٻڌي وٺ“ هُن، ڇري مون ڏانهن سڌي ڪئي. ”مون ان ڪري ڪونه چيومانءِ ته تون ائين هٿ پير اڇلي ويهه... مون ان ڪري چيومانءِ جو تون خبر دار رهه... هڪ ڀيرو جي اهڙي ڳالهه ٿي سگهي ٿي ته ٻئي ڀيري ۾ وري ڪهڙي دير... ماڻهو هميشه هوشيار خبردار رهڻ گهرجي زيبُو... هاڻي مُنهن ٺيڪ ڪر نه ته هڻاءِ نه ڇُري...“
مُنهنجي حالت عجيب ٿي وئي هُئي... هوءَ کلائڻ جي ڪري پئي، پر مُنهنجي کَل ته جهڙي اڏامي وئي هُئي. ”مائٽ ائين بنان پڇئي، پنهنجي ڌيءَ جو هٿ ڪنهن ٻئي جي هٿ ۾ ڏئي ڇڏيندا آهن نصيبان؟..“ مون کانئس پڇيو... هن انبڙيءَ کي وڏو چڪ هنيو.
”ڏيندا آهن گڏي.... تڏهن ته مرد کان وڌيڪ شادي شده عورتون رئنديون نظر اينديون آهن... تو ڪڏهن مرده کي روئيندي ڏٺو آهي..!... هان... رڙيون پيا ڪندا... هاءِ گهوڙا... ويل آهي... ظلم آهي... ظالم زال آهي.. پر ڪڏهن ڪنهن جو ڪو ڳوڙهو ٽميو؟... نه نه... ان ڪري جو رڳو پيا ڦڙڪا هڻندا آهن... درد هوندو ڪونه ٿن... عورت دردَ ۾ رئندي؟... ڇاڪاڻ ته هوءَ ڀوڳي ٿي ۽ ڀوڳي ڇا ٿي...هُن معاشري ۾ مائٽن پاران ڪيل زيادتيءَ کي ڀوڳي ٿي...“
جذباتي ٿي وئي هُئي... مرچ لڳس پئي، اکيون ٽميس پئي پر سندس ليڪچر جاري ٿي ويو هو، مون کي کلَ اچي وئي.
”گهڻو جذباتي نه ٿي سنڊريلا...“ مون کيس دڙيو ”يا انبڙي کاءُ يا تقرير ڪر...“
”اي ته ڪنهن لاءِ ٿي ڪيان...! تو لاءِ ٿي ڪيان نه... تون جيڪا ڳالهه ڳالهه تي، هر هر ڊُول ٿي سڄائين. هر هر ڏندَ ٿي ڪڍين... توکي ته وٺي وڃي ساجن سوائي تي خاص دعا گهرجي... هن واري هلون ٿا نه ميلي تي.. ڏس ڪيئن ٿي تولاءِ خاص دعا گهران...“
”تولاءِ ڪو زبردست وَرُ گهرنديس.. ۽ اهو به گهرنديس ته هاڻي ڪڏهن به تو سان نالو جوڙڻ لاءِ ان مئي لالوءَ جو نانءُ نه ملي...“
***
اسان جون حسرتون به عجيب هيون... ننڍڙي هوندي کان وٺي گڏ رهيا هئاسين ۽ ننڍين ننڍين خواهشن جا هجوم اندر ۾ سانڍي هليا هُئاسين. کيس مُنهنجي حال جي خبر هُئي ۽ مان به سندس حياتيءَ جي ذري پُرزي کان واقف هُئس. نصيبان ڪمال ڇوڪريءَ هُئي، مون کي خبر هُئي هو صرف ڳالهائيندي ناهي، جيڪو چوندي آهي سو ڪندي به آهي. ٻه ڏينهن پوءِ ساجن سوائيءَ جو ميلو هو، مون کي پڪ هُئي هُوءَ واقعي اُتي دعا گهرندي.
ساجن سوائيءَ جي درگاهه ڳوٺ جي بلڪل مُنهن تي هُئي. جيڪو به لنگهندو هو ڄڻ سندس سلامي هوندو هو. هر سال جڏهن سندس ميلو لڳندو هو ته اسان ٻنهي جو وڃڻ ڄڻ اُتي لازم هوندو هو.
اهو ميلو به واهه جو هوندو هو. درگاهه جي پريان واري وڏي ميدان تي، ميلي کان پهرين سرڪس وارا، چؤڏولن وارا ۽ ٻيا دُڪاندار اچي ديرو ڄمائيندا هُئا. عجيب گوڙ متل هوندو هو، سڄي ميدان تي ماڻهن جا ڍير هوندا هُئا. ننڍڙي هوندي مان ۽ نصيبان، ميلي کان ٻه ٽي ڏينهن پهرين ٿيندڙ تيارين کي به ڏسڻ لاءِ روز وينديون هيونسين. سرڪس وارن جا تنبو لڳندا پيا هُئا، جن ۾ عجيب عجيب جانور، ڪرتبن لاءِ شيون ۽ ٻيا اوزار سٿيل هوندا هُئا. بنا ڌڙ جي مُنڍيءَ واري ڪمري کانسواءِ، اسين سڀ ڏسي وٺنديون هيوسيون. موت جي کوهه کي کڙو ڪيو ويندو هو ۽ اُن ۾ اسڪوٽرن جا گهوگهٽ پري کان ئي ٻُڌڻ ۾ ايندا هُئا.
ميلي ۾ مٺائيءَ جا دڪان به واهه جا هوندا هُئا، جتي اڇي مٺائي ۽ گلابي مٺائي حد کان وڌيڪ مشهور هونديون هيون. امان چوندي هُئي ته اُها کوپري جي مٺائي هُئي. جيڪا به هُئي ڏاڍي سوادي هوندي هُئي. اسان کي جيڪا به خرچي ملندي هُئي، ان مان اڌ ته اُن مٺائيءَ ۾ خرچ ٿي ويندو هو.
نصيبان کي سدائين بنان ڌڙ جي مُنڍيءَ جو راز ڄاڻڻ جو شوق هوندو هو. هڪڙي ڀيري ته اوچتو وڃي نڪتا به هُئاسين. عجيب خوفناڪ منظر هو، تخت تي مُنڍي رکيل هُئي، هونئن تماشي ۾ اُها ڳالهائيندي هُئي، اُن مهل چُپ هُئي. تخت جي هيٺان واري ڪپڙي کڻڻ جي اسان ۾ همٿ نه ٿي، بس ڀڄي آيا هُئاسين ۽ ٻئي ڄڻيون الاءِ ڪيتريون راتيون ننڊ ۾ ڇرڪيون هيون سيون.
جائُو جو مُنهن اڃا تائين سُڄيل هُو، اسڪول مان واپس ويندي ويندي به هُن اُها ئي حالت رکي جو اسان سان گڏ نه پيو هلي. پري پري پيو هلي... سندس حالت کان ته هاڻي جهڙو ٻار به واقف ٿي ويا هُئا.
”ادا ڪاوڙجي ويو ٿئي آپي“ رضا گول گول اکيون ڦيرايون ”مسجد به گڏ نه ٿو هلي.“
سوچيم هن ڪيئن سمجهيو ته جائو ڪاوڙيل آهي.
”مسجد گڏ نه هلڻ جو مطلب اهو ٿورئي هوندو آهي رضا ته ڪو ڪاوڙيل آ؟“
”نه پر لڳي ته ٿو نه... ڳالهائي نٿو.“
”هوڙ ۾ سُور ٿس“ پديءَ شبانه ڳالهايو.
”اهو ڪنهن چيو...“
”مون کي ٻُڌايائين... ڪالهه ڳٽو سُڄيو پيو هُوس... هيڏو وڏو...“
هُن ڦوڪي ڏيکاريو ۽ رضا سان گڏ ڊوڙندي گهر هلي وئي. جائُو ته اڳ ۾ ئي گهر ۾ گهڙي ويو هو.
هي سڀ ڇا ٿي رهيو هو. مُنهنجي گهر وارا ايڏا هوشيار هُئا يا مان بيوقوف هُيس. امان عقل جون ڳالهيون پئي ڪري. ٻارڙن کي پنهنجو عقل هو. هوڏانهن نصيبان جون ڳالهيون به عجيب هيون. پاڻ کان ننڍو ڀاءُ هو ته هُن به حرفت سان پئسا ڪمائي، لڪائڻ شروع ڪيا هُئا. ڪُجهه ڏينهن ۾ ئي زندگي، ڇا مان ڇا ٿي وئي هُئي. مون اڳ ۾ ڪڏهن اهڙو ڪُجهه نه سوچيو هو. هاڻي ته بس دماغ کي ڄڻ ڀنواٽيون هيون. مون پنهنجو پاڻ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، پنهنجو پاڻ کي سمجهائڻ شروع ڪيم ’زيب النساء... عقل ڪر... ٻيو نه ته پنهنجن ننڍي ڀاءُ ۽ ڀيڻ جيترو ته عقل ڪر.
***
ساجن سوائيءَ جي ميلي ۾ هن ڀيري وڏو لطف هو.
گرائونڊ ۾ جيڪي کيل تماشا هُئا سي ته الڳ هُئا، باقي ڳوٺ جي ٻاهران هن واري هڪ دستڪاري مرڪز به هنيو هوائون جيڪو پهريون ڀيرو لڳو هو. اُتي هٿ جي هنرن جو نماءُ هو، جيڪو ڍنڍ جي ڪناري ڪيو ويو هو. ڳوٺ جي عورتن لاءِ اهو خاص موقعو بڻجي ويو، جنهن جي خبر انتظاميا مهينو کن اڳ ئي ڏئي ڇڏي هُئي. مُنهنجو ۽ نصيبان جو به خيال هو ته اُتي ڪُجهه نه ڪُجهه ڪجي ضرور. امان سان صلاح ڪئيسين... نصيبان جي ماءُ امان حنيفان به امان وٽ آئي هُئي ۽ پوءِ فيصلو اهو ٿيو هو ته اسين کاڌي پيتي جو اسٽال لڳائينديونسين. هُنر، ڀرت جي ڪا خبر هُئي ڪانه... ٿورو گهڻو ٽوپو سڳو ايندو هو، اها ئي غنيمت هُئي سو ڪهڙي ڪاريگري ڏيکاريون ها... اهو ئي مناسب هو ته چاٽ جو ننڍڙو دڪان لڳايو وڃي. اڃان ڪُجهه ڏينهن هُئا، سوچيو هوسين ته ان ننڍڙي دڪان تي جاويد به ڪم ڪرائيندو پر هن ڀيري سندس اِنڊا ئي مٽيل هُئا. پريشاني ته هُئي ته جي هُن انڪار ڪيو ته ڇا ٿيندو.! ڪُجهه ڏينهن هُئا ته سهي پر وقت کي مٿان اچڻ ۾ گهڻي دير ٿي لڳي.
”امان کي شڪ ٿيو آهي ته تو جائو کي ماريو هوندو...“
مون هُن ڏانهن نهاريو، هُوءَ اسٽال کان ايندي، هڪ پاسي اُس کان بچاءَ لاءِ ڪپڙو ٻڌي رهي هُئي. جنهن جاءِ تي اسان جو اسٽال هُو ان پاسي منجهند جو ٻين بجي کان پوءِ اُس جو تڙڪو زور هو، اسان جو خيال هو ته ان رُخ ۾ ڪا بستري جي چادر ٻڌي ڇڏيون ته جيئن اُس کان بچاءُ ٿي سگهي. مون کان پُڄندو ڪونه هو. اهڙا ڪم هُوءَ پنهنجو پاڻ ڪندي هُئي. ڪُرسيءَ تي چڙهي، مٿانهين لڪڙي سان چادر جي ڪُنڊ پئي ٻڌائين. سوتليءَ جي ڳنڍ ڪٽيندي مون ڏانهن مُڙي ڏٺائين.
”شڪ جي ڪهڙي ڳالهه آهي... چاچيءَ کي پڪ هُئڻ گهرجي ته مون اهو ڪيو هوندو،“ لاپرواهيءَ سان ڳالهائيندي، هُن سوتليءَ جو ڍيرو کنيو ۽ چادر کي ڇڪڻ لڳي.
”مون ٻڌايومانس... ته ها، نصيبان ئي دٻ ڪڍي ٿس“
هوءَ ڪُرسيءَ تان هيٺ لٿي، ڇڪي ڪُرسيءَ کي سامهون واري لڪڙي جي ٻي رُخ تي رکيائين ۽ وري چڙهي وئي.
”اها ڳالهه تو مون سان پهرين نه ڪئي زيبُل“ هُن چادر ڪشي ٻڌي ”روز گڏبا آهيون... اهڙو ڪو ذڪر نه ٿيو.“
”تو به ته نه پُڇيو هو نصيبان...“
”مون کي کڻي ڇڏ... مون پُڇيو يا نه پُڇيو تون ته ڳالهه ڪرين ها.!؟“
”توکي ڇو ڇڏيان! ۽ ها ڪيئن ڳالهه ڪيان ها؟... تون سمجهين هان شايد برو لڳو ٿن مُنهنجو هٿ کڻڻ... تڏهن ٿي زيبُل چوي...“
”واهه ڙي واهه...“ هُن عورتن وانگر چيلهه تي هٿ رکيا، ”واهه ڙي واهه... آئن اسٽائين جي ڀيڻ... پاڻ ئي سوچين... پاڻ ئي ٺاهه ٺاهيو وتين.“
”مون ڪهڙو ٺاهه ٺاهيو آهي نصيبان!... ۽ ها ڀلا جي توکان پُڇڻ وسري ويو ۽ خير آهي ته ٻيلي مون کان ٻُڌائڻ وسري ويو ته به خير آهي.... مون به ڪو حج فرض ناهي گُسايو...“
مون کي به ڪاوڙ اچي وئي هُئي، هڪڙو ته هن نوابزاديءَ جو خيال رکجي، سوچي سمجهي ڳالهائجي مٿان وري هيءَ ناسون ڦونڊاري... هوُءَ ڪپڙي کي اُتي ئي ڇڏي ڪُرسيءَ تان هيٺ لهي آئي.
”زيبُل، خير ته آهي نه...!“ هُن مون ڏي گهوري ڏٺو، مُنهنجون اکيون الاءِ ڇو ڀرجي آيون هيون. مُنهن ڦيري چيم ”سڀ خير آهي... خير ئي ته آهي.“
هُوءَ هڪدم وسامجي وئي هُئي، جنهن تيزيءَ سان هُن مون کي ورنديءَ ڏني هُئي، اُها تيزي اُڏامي وئي هُئس. مُنهنجو سينون ڀرجڻ لڳو هو. هُن مُنهنجا هٿ جهليا ”ڇا ڳالهه آهي؟“
”ڪائي ڳالهه ناهي“ مون هٿ ڇڏايا ”اُٿي ڪم پورو ڪريون“
”ٿي ويندو ڪم پورو“ هُن مضبوطيءَ سان مون کي جهلي ”ڳالهه ٻُڌاءِ... ڳالهه ڇا آهي.“
تيز بارشن ۾، جيئن ڇتيون وهنديون آهن، جيئن نيسارن مان پاڻي وهندو آهي، جيئن گهٽين تي تيز آواز سان پاڻيءَ جو ڦونهارو ڪرندو آهي، ائين ئي مُنهنجو حال به ٿي ويو. لڳو هئم مُنهنجي وجود جي ڇت تي، درد ۽ رنج جي بارش جو الاهي پاڻ گڏ ٿي ويو هو... کيس دڙڪو ڏنم ته ڄڻ ڪو پٿر هٽي ويو هو جنهن اُن نيساري کي روڪي رکيو هو. اکين جا بند کُلي ويا هئا. هُن مون کي ڀاڪر ۾ ڀري ورتو.
”چري آهين ڇا زيب... هي ڇا پئي ڪرين؟... هان... هوش ڪر ماڻهن ۾ آهيون.“
لڳم پئي، هُن اهڙي نموني مون کي ڀاڪر ۾ ڀريو هو جو ٻاهران لنگهندڙ ڪنهن به ماڻهوءَ کي اهو احساس نه ٿئي ته ڪو مان روئان پئي، هن مهل هُونئن به ماڻهو گهٽ هُئا. ٽپهري هُئي ۽ اڃا ته ميلو شروع ٿيڻ ۾ به ٻه ڏينهن هُئا. تيارين ۾ به ٽائيم پئي لڳو. هُن مون کي ڪُرسيءَ ويهاريو ”ويهه هتي...آ... ويهه هتي، پاڻ سنڀال هي ڇا پئي ڪرين.“
هو سڄي گهٻرائجي وئي هُئي، اوچتو اهو سڀ ٿي ويو هو.
ڊُڪ ڀري، هُن ڪولر تان پاڻيءَ جو گلاس ڀريو ۽ مون کي ڏنائين. ٿورو ڪنٽرول ٿيو هئم، پاڻي پيتم ته ٿورو سامت ۾ آيس. گلاس واپس ڪيو مانس ته هوءَ اُتي ئي اسٽول ڇڪي ويهي رهي.
مون رئي سان پنهنجو مُنهن اگهيو. نصيبان ماٺ ٿي وئي هُئي، هيڏانهن هوڏانهن نهاريندي رهي ۽ نيٺ ڳالهايائين، ”اڄڪلهه ڇا ٿي ويو آهي توکي... ڳالهه ڳالهه تي چڙين ٿي، بيزار ٿي ٿين، حد ته اها آهي ته مون سان به ڪونه ٿي ٺهين.“
”مان ڪڏهن تو سان نٿي ٺهان“ مون رئي سان نڪ اُگهيو، هُن کلي ڏنو. ”صفا ٻار آهين، ڪيئن نه ٻارن وانگر نڪ پئي اُگهين.“
سندس کَل کي ڏسي، الاءِ ڇو مُنهنجو مُنهن به مرڪي اُٿيو. ڪُجهه دير لاءِ ڪي ڪڪر آيا هُئا، جن برسات ڪئي هُئي ۽ هاڻي ڄڻ اڇو اُجرو سج ظاهر ٿي رهيو هو.
”پاڻ ٻئي چريا آهيون...“ هُن شوخيءَ وچان چيو، اوچتو سندس نظر ڄڻ ڀٽڪڻ لڳي، هن ڀُڻڪيو ”هي وري هتي ڪٿان آيو.؟“
ڪنڌ ورائي، پوئتي سندس نگاهه جي رُخ ۾ ڏٺم، اُتي لالڻ بيٺل هو.
فلمن جي هيرو وانگر، هو پنهنجن ٽن چئن چمچن سان گڏ هُو ۽ ڄڻ سير سپاٽي تي نڪتو هو. مُنهنجي نگاهه ڏسندي هُن جي چهري تي عجيب نقشا اُڀريا هُئا. مون هڪدم ڪنڌ ڦيري ورتو هو.
”آيو هوندو پنهنجي حاڪميت ڏيکارڻ ٻيو وري ڇا“ مون ڀُڻڪيو، ”ڏسندو هوندو ته اسان جهڙا ڪمي ڪاسبي ڇا ٿا ڪن.“
”نه پر هن جو هتي ڪهڙو ڪم...؟ هي ڪو مائي آهي ڇا.“ نصيبان ڀُڻڪيو.
”مائي ناهي ته مائين کان گهٽ آهي ڇا“ مون اجايو ڪُرسي ريڙهي ”ويو يا اڃا بيٺو آ؟“
”اڃا ناهي ٽريو... ڏسي به اسان جي پاسي پيو.“ نصيبان اجايو ڪپڙو ويڙهڻ لڳي، مون وٽ ڪرڻ لاءِ ڪوبه ڪم ڪونه هو. ساهه کي عجيب مُونجهه ٿي رهي هُئي. اسان ٻنهي وٽ ڳالهائڻ لاءِ ڄڻ ڪُجهه به نه هو ۽ مٿان وري لالڻ جو آواز ڄڻ ڪنن ۾ شيهو اوتي رهيو هو. ”هن واري مڙئي ميلي ۾ کاشي رونق آ...“ هُن پنهنجي سنگتين سان ڳالهايو پئي. ”نوان نوان اشٽال پيا لڳن... دُخان پيا کُلن“
” هِن مُئي کي ڪير ٻُڌائي ته تو لاءِ نه پيا کُلن.“ نصيبان ڀڻڪيو، مون کي کل اچي وئي ”ڇڏ ڇوري... ڇو ٿي کلائين... کلنداسين ته وري سمجهندو ته مون تي ٿيون کلن.“ مون به ڀُڻڪيو.
”هن باندر تي ته سڀ کلندا آهن تنهن ڪري هن کي خبر ئي ڪونه پوندي آهي ته ڪو هن تي ٿو کلجي... هي ته سمجهندو هوندو ته کلي کلي لفٽ پيون ڪرائين.“ نصيبان وري ڀڻڪيو.
”اهڙو قهر نه ڪجانءِ نصيبان.... هن کي جي خوشگماني ٿي وئي ته وڏي مصيبت ٿي ويندي.“
”خوشگماني ڪونه هوندئي، بد گماني هوندئي.“
پريان لالڻ جي ڪنهن دوست ڳالهايو.
”صاحب، خرچ به ته ايترو ٿيو آهي... توهان جي نظرداري آ... نوان نوان دُخان ڇو نه کُلندا.“
”اي پر، دُخاندارن کي به ته خيال هُجي نه... ائين ڪو رڳو سودو وڪڻڻو آ ڇا...“
اسان ٻنهي، هنن سڀني کي پُٺي ڏئي، هاڻي سامان کي سڌو پئي ڪري رکيو، سامان هو ئي ڪيترو، ٽي ڪُرسيون، ٻه ٽيبلون... هُنن کي ڇا سڌو ڪري ڇا سڌو ڪريون ها.
”ڏيانس دٻ“... نصيبان ڀڻڪيو.
”ڇڏينس ڪري...“ مون آهستڙي چيو...
هن جي اتي موجودگي مون کي سمجهه ۾ نه آئي هُئي. کيس اسان جي خبر هُئي يا اوچتو آيو هو. ڀلا جي آيو به هو ته ايتري دير ڇو بيٺو هو. اسان ته کيس کيکار به ڪونه ڪئي هُئي. اندازي مان سمجهي ويو هوندو، پوءِ موٽي ڇو نه پيو وڃي... اوچتو سندس آواز ڪُنايم ”ادي نصيبان، سڀ ٺيڪ ته آهي نه..؟“
هاڻي دڪان جي دخل تائين اچي ويو هو. ڪائونٽر جي پريان بيٺو هو. جملو ٻُڌي، نصيبان کي ڪنڌ موڙڻو پيو ۽ ورندي ڏيڻي پئي.
”ڀلايون هُجنئي ڀا...“ هُن پاڻ سنڀاليو ”سڀ ٺيڪ آهي.“
”ڪنهن شئي شڪل جي ضرورت ته ناهي نه..؟“ هُن ڄڻ مٿيون هٿ رکيو.
”نه ڀا...“ نصيبان مختصر ڳالهايو، ڄڻ چوندي هُجيس ته ٽري وڃ نه...
”جي ڀلا هُجي به ته اسين ويٺا هون“
نصيبان ڪابه ورندي ڪونه ڏني، ڪنڌ ورائي ڇڏيائين. مون کي لڳو پئي ته لالڻ جون نظرون، مون ۾ سوراخ ڪري رهيون هيون. لڳم پئي ڄڻ هُو اک ئي نه پيو ڪڍي.
عجيب مصيبت جهڙو ماحول هو. ڳالهه ۾ ڪُجهه به ڪونه هو ۽ ڄڻ مُنهنجي لاءِ گهڻو ڪُجهه هو. مائٽ مُنهنجو هو ۽ ڳالهائي نصيبان سان رهيو هو، ڇاڪاڻ ته مون وٽان ڪابه موٽ سندس پلئه پئڻي نه هُئي. اهو هُن به ڄاتو پئي. ڀلا جي ڄاتئين پئي ته ڇو اُتي بيٺو هو.
نصيبان هڪ وڏو ساهه کنيو. لڳم ته لالڻ وڃي چُڪو آهي.
”ٽريو مئو... جان ڇُٽي. هُن مون ڏي نهاريو. ”الاءِ آيو ڇو هو؟“
”اهو ته سمجهي سگهون ٿا نصيبان ته ڇو آيو هو. اسان کي پڪ سان ڏٺو هُئائين. ان جي مان ساک ڏيڻ لاءِ تيار آهيان.“
”اها ته سمجهڻ جهڙي ڳالهه آهي زيبُل... پر عجب اهو ٿو لڳي ته اڄ کيس ڳالهائڻ جي همت به ٿي وئي... هن کان اڳ ته ڪڏهن هُن ادي نصيبان سان ڪونه ڳالهايو آهي.!“
”تو به ته ورندي ڏنس.“
”ته ڇا ڪيانس ها... هڪڙو ماڻهو ڳالهائي پيو ٿو، جواب نه ڏجيس ته ٻيو ڇا ڪجيس...“
”جواب ڏبو آ، پر ايترو تفصيلي ڳالهائبو آهي ڇا...“ مون الاءِ ڇا پئي چوڻ چاهيو، چيم ڇا پئي.
”مون وري ڪهڙو هُن سان ويهي قصا ڪُٽيا...“ نصيبان جو لهجو به گرم ٿي ويو. ”الله جي بندي... جيترو مختصر ڳالهائي سگهيس پئي اوترو ته ڳالهايم. مون کي ڪو هُن سان ڪچهري ڪرڻ جو ته شوق ڪونهي.“
”مون ائين ڪڏهن چيو“ هاڻي مون ٿڌو لهجو اختيار ڪيو. ”مُنهنجو مطلب اهو نه هو جيڪو تون سمجهين پئي.“
”مطلب ٻطلب کي وجهه کڏ ۾، اسين هُن جي ڪري ڇو پيون پاڻ ۾ وڙهون. اسان لاءِ ان جي ڪهڙي اهميت آهي.“ مون وٽ ڪوبه جواب نه هو. اندر ۾ ڪا باهه هُئي، ڪاوڙ هُئي، نفرت هُئي الاءِ ڇا هو، پر جيڪي ڪُجهه به هو، سو برداشت کان ڄڻ ٻاهر هو.
”هُن تو سان پئي ڳالهايو نه ته اندر مُنهنجو پئي سڙيو. هُن ۾ همٿ ڪيئن ٿي تو سان ڳالهائڻ جي؟“ مون نصيبان کي چيو، جنهن هاڻي ڪُرسين ۽ ٽيبلن کي ويڙهجندڙ زنجير بند پئي ڪئي. تالو پئي لڳايائين.
”مون سان ته کڻي ڀلي ڳالهائي“ هُن جي پُٺي مون ڏانهن هُئي. ”ڊڄ اُن ڏينهن کان، جنهن ڏينهن هو تو سان ڳالهائيندو.“
”مان زبان نه پٽي وٺانس...“ مون هڪدم چئي ڇڏيو ”مون سان ڳالهائڻ جي همٿ ته ڪري ڏسي...“
”سُٺو ٿيو ته توهان به ادي نصيبان سان گڏ آهيو“ لالڻ جو آواز آيو، هُو مون سان ڳالهائي رهيو هو.
ڇرڪجي وئي هُئس مان، اسان کي خبر به نه پئي هُئي ۽ هُو موٽي آيو. هن ڀيري هُو اڪيلو هو شايد سنگت کي سمجهائي آيو هو.
”مان سويل نه هُئس ڇا ادا لال خان؟“ مُنهنجو اندر سڙي ويو... هي ڳچيءَ ۾ ڇو ٿو پوي.
”هُيئو ته سهي... مون ڪڏهن چيو ته نه هو... ڳالهايم ادي نصيبان سان پئي، سوچيم اوهان سان به دعا سلام ڪيان... مِٽَ هُون... ائين مناسب نٿو لڳي... اديءَ سان ڳالهائجي ۽ اوهان سان نه... اهو سُٺو ناهي.“
دل ۾ آيم، سُٺي خراب جو فيصلو ڪرڻ وارو هي ڪير آهي. مون کي هن جو هتي بيهڻ زهر لڳي ٿو پيو، کيس خبر پوي ٿي. مون هُن ڏانهن اک کڻي به نه ڏٺو هو نه، بس سندس موجودگيءَ کي محسوس پئي ڪيم. نصيبان کي به ڄڻ سندس اوچتي موٽ سمجهه ۾ نه آئي هُئي.
”هن ڀيري ميلي جو انتظام مان وٽ آ... مطلب اسان وٽ آ“
هُن ڳالهه اڌ ۾ ڇڏي... مون ڏانهنس نهاريو. ائين ٿيندو آ، ڳالهه اڌ ۾ ڇڏجي ته نگاهه مڪمل ڪرڻ گهرندي آهي. اکين مليون ته اندر ۾ نقصان جو انديشو اڃان وڌي ويو. سندس چهري تي سڀ رنگ هُئا. وحشت نمايان هُئي، ڄڻ هُن اهو احساس پئي ڏيارڻ گهريو ته توسان ڳالهائڻ نه ڳالهائڻ مُنهنجي وس ۾ آهي، تو کان جواب وٺڻ نه وٺڻ به مُنهنجي وس ۾ آهي... پر کيس جواب ڏيڻ مُنهنجي وس ۾ هو. مون ڪابه ورندي ڪانه ڏني.
”ادي نصيبان کي به چيم... توهان کي به چوان ٿو... ڪو ڪم ڪار هُجي ته حڪم ڪجو... تريءَ تي بشت اچي ويندو..“
هل پُنهل... دعويٰ ته ڏس الاءِ کيس ڳالهائڻ جي خبر نه پئي پئي الاءِ مون کي مٿس باهيون شديد هيون.
”جيڪو حڪم ڪندئو ٿي ويندو... اوهان ڪري ته ڏسو.“
هُن جي ڳالهه جاري هُئي، ماٺ جي جهان ۾ ڄڻ ڪنهن پٿر هڻي ڪڍيو هو، مُنهنجو لهجو باهه ٿي ويو.
”ڇو حڪم ڪنداسين... هان؟ اسين ڪو هتان جا حاڪم هون ادا؟“
هُن مرڪيو، مُنهن تي زهر وڌي ويو، ”اسان جا ته حاڪم آهيو... وڏي چاچي جو اولاد آهيو“
لڳو پئي هُو ڪُجهه سوچي آيو هو. کيس نصيبان جي موجودگيءَ جو احساس هو ۽ سندس سامهون شايد هُو کنڌي جو ڪتاب صاف ڪرڻ آيو هو. ”ڇو ناهيو ڇا؟“
هُن ڳالهه مڪمل ڪئي، ڄڻ پنهنجي چيل دليل جو اثر اسان ۾ ڏسندو هُجي. ”نه ادي نصيبان“ هُن توبن جو رُخ نصيبان ڏانهن ڪيو، جنهن وٽ ڄڻ ڪو جواب نه هو.
”ها ادا آهيو ته سهي“
”آهيو ته سهي ڇا ادي...“ هُن قطئي لهجو اختيار ڪيو ”آهيون... آهيون سئوٽيءَ سوٽ... اُن ۾ ڪو شڪ ناهي، بس رڳو اسان جا مائٽ سمجهن نه...“
آخري جملو ڳالهائيندي رڳو مون ڏي نهاريندو رهيو. مُنهنجي صبر جو پئمانو ڀرجي چُڪو هو. پاڻ کي عجيب صورتحال ۾ ڦاٿل ڀانيم. نڪرڻ جا سڀ دڳ بند پئي ٿيا.
”مائٽن کي سمجهڻ جي ڪهڙي ضرورت آ ادا.“ هاڻي مون کي سامت پئي آئي... ”مائٽ سمجهن ٿا تڏهن ته توهان ايتري دير اتي بيٺا آهيو... نه ته ائين ڪير بيهي سگهي ها ڇا؟“
مُنهنجو لهجو تيز هو، هُن جي سمجهڻ لاءِ ڪافي هو پر لڳم ته هُن سمجهڻ نه پئي گهريو.
”اسان کي ڪير روڪيندو... ڪنهن ۾ دم آهي؟“
”ڇو ناهي؟“
نصيبان وچ ۾ آئي ”ڇڏ زيبُل“
هُو به سامهون اچي ويو ”ڪنهن ۾ آهي؟“
”مون ۾ آهي“ مان به آمهون سامهون وڃي بيٺي مانس. سندس مُنهن رت ڇڏي رهيو هو. ڪاوڙ نيرو ڳاڙهو پئي ڪيس... ”مون ۾ آهي ادا... ۽ اها ڳالهه توکي چڱي طرح سُجهي ٿي.“
”مان تُنهنجو لحاظ پيو ڪيان مائي... ايترو مان ڪنهن جو ٻُڌندو ناهيان.“
نصيبان مون کي ٻانهن کان جهليو، ”ڇڏ زيبو...“ وري هُن ڏانهن نهاريائين ”ادا توهان به کڻي ڳالهه کي ختم ڪريو.“
”ڪهڙي ڳالهه ڪئي هُئي مون جو هيءَ ايڏو برُ ٿي ٿئي... هان“ هُن گجگوڙ ڪئي ”ڇا تي ٿي ڀڙڪي؟“
”لحاظ مان ٿي ڪريان يا تون تو ڪرين؟“ مان به هاڻي آپي کان ٻاهر نڪتس پئي. ”لحاظ ڪيائين پئي مان جو توکي ٻُڌان پئي... تُنهنجو هتي ڪم ڪهڙو آ... هان... ميلي جو مالڪ آهين ته ڀلي هُج هتي ڇو ٽنگيو پيو آهين.“
”مون سان بد شد نه ڳالهائي ته هڻائين نه هڪڙي“ هُو اُلر ڪري آيو، اکيون ڦوٽارجي ويون هُئس مُنهنجون به ڄڻ ٻانهون کُنجيل هيون.
”تون هڻندين؟... هان... تون هڻندين... تون هٿ کڻندين مون تي؟“ مان به سامهون وڃي بيٺي مانس ”مان ڪا تنهنجي نوڪرياڻي آهيان لالڻ جو تون مون تي هٿ کڻندين؟... تنهنجا هٿ ڪپي نه وجهان مان... شرافت ان ۾ ٿئي ته هتان هليو وڃ نه ته جي تون هٿ کڻي سگهين ٿو ته مان به تنهنجي انن چمچن جي سامهون تنهنجي کَل لاهي سگهان ٿي.“
نصيبان مون کي ڇڪي پري ڪري وئي.. ”اندر ٿي زيبُل... هل ان طرف“ هُن مون کي گهليو ”۽ ادا تون به کڻي ڇڏ ڳالهه کي... وڃي پنهنجو ڪم ڪر.“
کيس اندازو نه هو ته مان ڪو ائين ڳالهائي سگهان ٿي. سامهون بيٺي هُئي مانس ته لڳو پئي ڏڪيو پئي... هٿ کڻڻ جي همٿ نه هُئس، جي هُجيس ها ته کڻي وٺي ها... جي کڻي ها ته مان به وهائي ڪڍانس ها.
”مون چيو ڇا جو هُن اهڙيون ورنديون ڏنيون آهن؟“ هوءَ اڃا به اُتي ئي اٽڪيو پيو هو. مون نصيبان کان پاڻ ڇڏايو ۽ وري وڃي سڌي سامهون بيٺي سانس.
”ڏس سئوٽيءَ سوٽ... جيڪو تو چوڻ چاهيو، سو سڀ سمجهن ٿا پر جيڪي مون چيو آهي نه اهو تون پاڻ سمجهه... مون سان آئيندي ڪا ڊيگهه ويڪر نه ڪجانءِ، ڪندين ته نتيجو ڏاڍو خراب ملندئي... مان ڪا عام رواجي ڇوڪري ناهيان... مرڻ مري ويندس، پاڻ تي حرف نه آڻيندس. ”لحاظ مان ٿي ڪريان يا تون تو ڪرين؟“ مان به هاڻي آپي کان ٻاهر نڪتس پئي. ”لحاظ ڪيائين پئي مان جو توکي ٻُڌان پئي... تُنهنجو هتي ڪم ڪهڙو آ... هان... ميلي جو مالڪ آهين ته ڀلي هُج هتي ڇو ٽنگيو پيو آهين.“
”مون سان بد شد نه ڳالهائي ته هڻائين نه هڪڙي“ هُو اُلر ڪري آيو، اکيون ڦوٽارجي ويون هُئس مُنهنجون به ڄڻ ٻانهون کُنجيل هيون.
”تون هڻندين؟... هان... تون هڻندين... تون هٿ کڻندين مون تي؟“ مان به سامهون وڃي بيٺي مانس ”مان ڪا تنهنجي نوڪرياڻي آهيان لالڻ جو تون مون تي هٿ کڻندين؟... تنهنجا هٿ ڪپي نه وجهان مان... شرافت ان ۾ ٿئي ته هتان هليو وڃ نه ته جي تون هٿ کڻي سگهين ٿو ته مان به تنهنجي انن چمچن جي سامهون تنهنجي کَل لاهي سگهان ٿي.“
نصيبان مون کي ڇڪي پري ڪري وئي.. ”اندر ٿي زيبُل... هل ان طرف“ هُن مون کي گهليو ”۽ ادا تون به کڻي ڇڏ ڳالهه کي... وڃي پنهنجي ڪم ڪر.“
کيس اندازو نه هو ته مان ڪو ائين ڳالهائي سگهان ٿا. سامهون بيٺي هُئي مانس ته لڳو پئي ڏڪيو پئي... هٿ کڻڻ جي همٿ نه هُئس، جي هُجيس ها ته کڻي وٺي ها... جي کڻي ها ته مان به وهائي ڪڍانس ها.
”مون چيو ڇا جو هُن اهڙيون ورنديون ڏنيون آهن؟“ هوءَ اڃا به اُتي ئي اٽڪيو پيو هو. مون نصيبان کان پاڻ ڇڏايو ۽ وري وڃي سڌي سامهون بيٺي سانس.
”ڏس سئوٽيءَ سوٽ... جيڪو تو چوڻ چاهيو، سو سڀ سمجهن ٿا پر جيڪي مون چيو آهي نه اهو تون پاڻ سمجهه... مون سان آئيندي ڪا ڊيگهه ويڪر نه ڪجانءِ، ڪندين ته نتيجو ڏاڍو خراب ملندئي... مان ڪا عام رواجي ڇوڪري ناهيان... مرڻ مري ويندس، پاڻ تي حرف نه آڻيندس.
هُو بلڪل ماٺ ٿي ويو هو، نصيبان کيس هٿ ٻڌا.
”ادا تون هل اتان... هيءَ چري آهي... بس هڪڙو ڀيرو ڇڙي ته ڄڻ ڪنهن ککر ۾ کڙو هنيو... پئي ڳالهائيندي... تون وڃ، بس سڀ خير آهي...“
”ناهي خير نصيبان“ مون هُن کي دڙيو ”ائين خير آهي خير آهي اسين وقتي جند ڇڏائيندا آهيون... پوءِ اهي ڳڪُون اسان جي ڳچيءَ ۾ پئجي وينديون آهن. اُنهن کي شروعات ۾ ئي سڌو ڪرڻ گهرجي... نه ته پوءِ ڳالهيون الاءِ ڪٿي ٿيون وڃي پهچن.“ مان لالڻ ڏانهن موٽيس.
”ڏس ادا.... مان چري آهيان، عقل هوش ڪونهيم ۽ چريو ماڻهو ڪُجهه به ڪري سگهي ٿو. سر ڏئي سگهي ٿو ته سر کڻي به سگهي ٿو... اُن کي رڳو ڌمڪي نه سمجهجانءِ، اڄ ٽڪريو آهين ته سُر سمجهي ويو هوندين... آئيندي اهڙي جرئت نه ڪجانءِ.“
هُن ڪُلهي تي رکيل بوڇڻ گوڏي تي هنيو، هڪڙو وڏو ڦوڪارو ڀري مُڙيو ۽ هليو ويو، نصيبان مٿي تي هٿ ڏئي اُتي ئي ويهي رهي.
***