رابن آئلينڊ ٻيٽ تي سختيون
دنيا جون ڪيتريون ئي اهم جنگيون انهيءَ ڪري مشهور ٿيون جو انهن جا فاتح نالي وارا ماڻهو هئا. جيل جي باري م به ساڳي ڳالهه چئبي ته اوهان کي اهو اطمينان هجي ته اوهين پنهنجي مقصد سان مخلص ۽ بي لوث آهيو. منڊيلا ۽ ساٿين جيل جي ميدان کي ساڳي جنگ سمجهيو پئي جيڪا هنن ٻاهر پئي ڪئي فرق صرف اهو هو ته هتي ويڙهه جو ميدان ننڍو ۽ مختصر هو. جيل ۽ ان جا عملدار هميشه قيدي جو عزت نفس کسي وٺن ٿا پر نيلسن منڊيلا هر گهڙي پنهنجي ساٿين جي تذليل جي مسئلي تي مهاڏو اٽڪائيندو هو، هُو ڪڏهن به عزت نفس جي معاملي ۾ نه جهڪيو. هُو ذهني طور تي بلڪل صاف هو ته سندس مزاحمتي تحريڪ هڪ نه هڪ ڏينهن ڪامياب ٿيندي ۽ اسين جيل کان ٻاهر هونداسين پر جيڪڏهن سندن زندگي ۾ آزادي نصيب نه به ٿي تڏهن به هو سمجهوتو ڪرڻ کانسواءِ عزت ۽ وقار سان آزادي جا سپاهي ٿي سڄي ڄمار جيل ۾ گهارڻ لاءِ تيار رهندا. نيلسن منڊيلا هميشه اميد پرست انسان رهيو آهي، اميد پرستي جو مطلب هي هوندو آهي ته انسان جو ڪنڌ سدائين آسمان طرف رهي ۽ پير چرپر ۾ رهن، نااميدي هميشه شڪست ۽ موت جو سبب بڻجي ٿي. کين روزانو جيل ۾ صبح پنجين وڳي جاڳايو ويندو هو، کين ٻه ڪلاڪ حاجت لاءِ ڏنا ويندا هئا. ڪاڪوس لاءِ کين بالٽي ڏني ويندي هئي، حاجت کانپوءِ سندن ڪاڪوس کي صاف به پاڻ ئي ڪرڻو پوندو هو. ڪيترن ئي مهينن تائين کين مڪئي يا جَوَن جي ڏاري جو ناشتو ملندو هو. اڪثر کين معمولي ڳالهه تان يا جيل جا قانون ٽوڙڻ تي ماني کان محرومي يا بند وارڊ گذارڻو پوندو هو. سڄو ڏينهن کين پٿر ڪٽرايا ويندا هئا سختين جي باوجود، سردي جي شدت جي باوجود هي انقلابي قيدي اوچي آواز ۾ آزادي جا گيت ڳائي گرمائش جو احساس پيدا ڪندا هئا. ٻاهرين دنيا م اخبارون لڳاتار قيدين سان جيل ۾ ٿيندڙ خراب سلوڪ بابت خبرون شايع ڪنديون رهنديون هيون. عام طور تي جيل انتظاميا مختلف نمائندن کي جيل ياترا ڪرائيندي هئي، هنن جي قيدين سان ملاقات ڪرائي ويندي هئي، منڊيلا سڀني جي نمائندگي ڪندي کين جيل جي صورتحال کان آگاهه ڪندو هو پر اهي سموريون خبرون هضم ڪيون وينديون هيون ڇاڪاڻ ته جيل ياترا ڪندڙ نمائندا گوري سرڪار جي چوڻ تي ايندا هئا ۽ انهن جي چوڻ تي ئي رپورٽون شايع ڪندا هئا.
وٽن جيڪي به ٻاهريان خط ايندا هئا انهن کي سينسر ڪري پوءِ پهچايا ويندا هئا. ڪافي مهينن کانپوءِ منڊيلا ۽ والٽر سوسولو جون زالون ملاقات لاءِ آيون، ملاقات واري ڪمري ۾ ڪا به دري نه هئي ڀت ۾ هڪ ٿلهو شيشو لڳائي سوراخ ڪيا ويا، جنهن ڪري آواز ملاقاتي تائين پهچڻ ڏاڍو ڏکيو هو، هُو صرف هڪ ٻئي کي ڏسي سگهندا هئا. پوءِ اڳتي هلي شيشي جي سامهون مائڪروفون رکيو ويندو هو.
ملاقات دوران ٻه عملدار ”وني“ جي مٿان بيٺا هوندا هئا ۽ ٻه منڊيلا جي مٿان، کين کُلي ڳالهائڻ جو موقعو فراهم نه ٿيندو هو کانئن پنهنجي ٻولي ۾ ڳالهائڻ جو حق به کسيو ويو هو صرف انگريزي يا ولنديزي ٻولي ۾ ڳالهائڻ ڏنو ويندو هو. ان دوران ”وني“ کي نوڪري مان به ڪڍيو ويو جنهن ڪري نيلسن منڊيلا وني ۽ ٻارن متعلق پريشاني ۾ وڪوڙجي ويندو هو. هڪ ڏينهن جيل کان ٻاهر چن جي کاڻين تي ڪڍيو ويو ۽ کين چيو ويو ته هتي اوهان کي ڇهن مهينن تائين ڪم ڪرڻو آهي پوءِ اوهان کي هلڪي ڪم تي لڳايو ويندو ۽ اهي 6 مهينا 13 سالن تائين ڊگها ٿي ويا. سخت پورهئي سان لڳاتار چن جي کاڻين تي ڪم ڪندا رهيا. سخت گير ڪم ڪندي نيلسن منڊيلا ۽ سندن ساٿين کي سخت تڪليف مان گذرڻو پيو. دنيا جهان جي خبرن کان بي خبر هئا. اصل ۾ گوري سرڪار جيل عملي ذريعي سختيون ڪري بي حال ۽ بي همت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. سندن هٿن مان رت وهندو هو پر هنن جي حوصلي ۽ همت ۾ ڪمي نه آئي. ان دوران اڪثر عام قيدي لڪي لڪي هنن اڳواڻن کي ANC جي انداز ۾ سليوٽ ڪندا هئا. هنن کي جيل ۾ اس جون عينڪون، ڊگها پاجاما پائڻ جي آزادي ۽ سڀني لاءِ هڪ جهڙي کاڌي جهڙين ننڍين ننڍين ڳالهين لاءِ جدوجهد ڪرڻي پوندي هئي، هنن جيل جي اندر به انساني حقن ۽ انصاف خاطر جنگ جوٽي ورتي هئي. هڪ مرحلي تي مشهور ڏوهاري قيدين کي به هت آندو ويو جيڪي سياسي قيدين جي معاملن ۾ الجهڻ لڳا ۽ ڄاڻي واڻي اچي انهن جي ڪچهرين ۾ ويهندا هئا ۽ انهن سياسي قيدين کي چيڙائڻ لاءِ هڪ گيت ٺاهيو هو ته ”اوهان ريوونا ۾ ڇا ڪيو اوهين سمجهو ٿا اوهين حڪومت ڪندا“ ان جي مقابلي م سياسي قيدين به مزاحمتي گيت ڳائڻ شروع ڪيا. نيلسن منڊيلا ڏاڍي عقلمندي سان انهن ڏوهاري قيدين سان ٽڪر ۾ اچڻ بجاءِ انهن جي ويجهو ٿيو ۽ انهن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو. جڏهن جڏهن به ڪو ٻاهريون وفد جيل ۾ ايندو هو ته کين چـڱا ڪپڙا، سٺي کاڌي ۽ ڪم جي رعايت ڏني ويندي هئي پر ٻئي ڏينهن کان سندن ساڳئي ڪرت سان لڳايو ويندو هو ۽ کين ساڳيا ڪپڙا ۽ ساڳيو کاڌو ڏنو ويندو هو. سياسي قيدي جيل ۾ رهي وڌيڪ امتحان ڏيڻ لاءِ درخواستون ڏيندا رهيا، ٻاهرين دٻاءَ سبب کين اهو حق مليو، ان ذريعي هو ڪيترائي ڪتاب ۽ رسالا گهرائي سگهندا هئا. هڪ ڏينهن نيلسن منڊيلا کي ڪا اخبار هٿ آئي اها هن لڪائي کڻي اچي پنهنجي کولي ۾ پڙهڻ شروع ڪئي ته کيس جيل عملدارن ڏسي ورتو ۽ پڪڙي ورتو ڇاڪاڻ ته اخبار تي سخت پابندي هئي. ان سزا ۾ کيس ٽن ڏينهن تائين بند وارڊ ڪيو ويو پر هن ٻڌائڻ کان ٺپ انڪار ڪيو ته کيس اخبار ڪنهن ڏني آهي.
قيد تنهائي انسان جي سخت آزمائش جو سبب بڻجي ٿي کيس خوراڪ گهٽ هجڻ جي ڪري بکيو رهڻو پوي ٿو. ان دوران ماڻهن جي ذهن ۾ ڪيئي ابتا سبتا خيال ايندا آهن. صرف عظيم مقصد وارا ماڻهو ئي حوصلي سان قيد تنهائي جا ڏينهن گهاري سگهي ٿو. هن جيل ۾ ڪيئي ڀيرا منڊيلا ۽ سندن ساٿين کي قيد تنهائي ۾ رکيو ويندو هو.
ننڍن وڏن مسئلن تي جيل اندر منڊيلا ۽ ساٿين بک هڙتالون به ڪيون جيڪي ڪامياب بک هڙتالون ثابت ٿيون. هوڏانهن ٻاهر سندس زال ”وني“ سخت دٻاءَ هيٺ رهي، معاشي تنگي سندس سياسي چرپر تي بندش ۽ پوءِ اڳتي هلي هڪ سال جي ٽيپ به سندس مصيبتن ۾ شامل هئي. جيل اندر سياسي قيدي اڪثر واندڪائي ۾ ڪميونسٽ پارٽي، ANC تي ڊگها بحث ڪندا هئا، بحثن جي نتيجي ۾ جوڙيل رايا ڪانگريس جي جلاوطن آفيس”ڊوساڪا“ زيمبيا ۾ ڪم ڪري هئي ۾ موڪليا ويندا هئا. هو اڪثر اڳواڻن جي باري ۾ بحث ڪندا هئا هنن جي خيال ۾ ورڪنگ ڪلاس مان به ماڻهو اڀرڻ گهرجن جيڪي ڪانگريس جي قيادت ڪن.
1966ع ۾ کين جيل ۾ سُڌ ملي ته وزيراعظم ”وور ورڊ“ مارجي ويو آهي، جنهن کي سندس گوري ملازم چاقو هڻي قتل ڪيو. هي نسلي مت ڀيد جو باني هو. جيل ۾ ٻاهرين حالتن جي روشني ۾ ڪڏهن نرمي ته ڪڏهن وري سختي ڪئي ويندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن بنا جواز جي به سياسي قيدين کي هيسائڻ لاءِ بند وارڊ ڪيو ويندو هو. هڪ حد تائين سياسي قيدي پنهنجي دفاع لاءِ جيل انتظاميا سان پيا جهيڙيندا رهندا هئا. جيل جي ٻاهر جي صورتحال هي هئي ته ڪانگريس ۽ MK جي سموري قيادت گرفتار هئي يا وري ملڪ کان ٻاهر جلاوطن. ٻاهر مالي مشڪلاتون، ويڙهه لاءِ وسيلا گهٽجي ويا هئا، گوري حڪومت ڏاڍي خوش هئي. برطانيا ۽ آفريقا حالتون ڏسي خوش هئا، هاڻي سڄو بار جلاوطن قيادت تي هو جيڪي ٻاهرين دنيا ۾ گذارو به ڪري رهيا هئا، وسيلا به گڏ ڪري رهيا هئا ۽ سياسي چرپر به جاري رکيون پئي آيا. آفريقا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ هٿياربند ڪاروائين جي شروعات ٿي چڪي هئي. نميبيا، موزمبيق ۽ انگولا ۾ گوريلا تحريڪ زور وٺي رهي هئي.
زمبابوي ۾ آزاديءَ جي جدوجهد ۽ ANC جي آزادي جي جدوجهد جي مڪمل هم آهنگي هئي. MK فوجين جو هڪ جٿو، تنزانيه زيمبيا ۾ سکيا حاصل ڪرڻ کان پوءِ جيئن ئي روڊيشيا ۾ گهڙي پنهنجي وطن ڏانهن اچڻ جو ارادو ڪيو ته کين روڊيشيا جي فوج منهن پئجي وئي جنهن ۾ ڪيئي گوريلا مارجي ويا، ڪيئي فرار ٿي ويا. هي باضابطه طور تي پهريون جٿو هو جيڪو تربيت حاصل ڪري اچي رهيو هو. اهي سڀ خبرون شروع ۾ افواهه جي طور تي ۽ پوءِ وري سندن گرفتار ٿيل ساٿي جڏهن جيل پهچندا هئا ته پنهنجن ساٿين کي ڏيندا هئا. انهيءَ زماني ۾ ANC جو صدر چيف لوٿولي لاڏاڻو ڪري ويو. چيف لوٿولي عادت موجب پنهنجي فارم جي ويجهو پسار ڪري رهيو هو، ته مٿانئس ٽرين چڙهي وئي. چيف لوٿولي انتهائي بردبار ۽ سمجهدار اڳواڻ هو، کيس امن جي نوبل انعام سان پڻ نوازيو ويو هو.
”اوليور ٽامبو“ کي سياسي وارث طور نامزد ڪيو ويو. جيل اندر نيلسن منڊيلا PAC جي سياسي قيدين جي وچ ۾ اختلاف ختم ڪرڻ، امن ۽ هم آهنگي پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو پر سندن روين ۾ ڪا به تبديلي نه آئي. هُو ANC جا سخت مخالف هئا، بلڪه هنن جي خواهش هئي ته ANC اڳواڻن کي ڦاهي تي ڇو نه چاڙهيو ويو. PAC جي قيدين کي صرف ANC جي قيدين سان اختلاف، ڪاوڙ ۽ حسد هوندو هو جنهن ڪري جيل اندر قيدين جي مفادن وٽان ڪڏهن به ڪنهن سرگرمي ۾ حصو نه وٺندا هئا، هنن ويچارن کي ٻاهرين دنيا جي ڪا به ڄاڻ ڪونه هئي. انهيءَ زماني ۾ جڏهن نيلسن منڊيلا جيل جون عقوبتون سهي رهيو هو ته ٽيليگرام ذريعي کيس اطلاع ڏنو ويو ته سندس امڙ لاڏاڻو ڪري وئي آهي. نيلسن کي پنهنجي امڙ جي وفات تي گهرو صدمو پهتو ۽ ڪافي عرصي تائين ان متعلق سوچيندو رهيو. منڊيلا جي امڙ گذاري وڃڻ کانپوءِ هڪ صدمو هي به پهتو ته ”وني“ کي گرفتار ڪري قيد ۾ رکيو ويو. وري ڪجهه عرصي کانپوءِ سندس وڏو پٽ ”مديبا ٿيمبا“ هڪ ڪار حادثي ۾ گذاري ويو. هڪ ئي وقت ٽن ڏکوئيندڙ خبرن منڊيلا کي لوڏي وڌو. هن سڄي رات جاڳي گذاري، ڊنر نه ڪيو ۽ بي حال ٿيو ليٽيو رهيو.
امڙ ۽ پٽ جي وفات تي درخواست ڏيڻ باوجود کيس آخري رسمن ۾ شرڪت جي اجازت نه ڏني وئي.
بندي خانه هميشه انسان جي اخلاق ۽ ڪردار کي جاچڻ جو بهترين موقعو هوندو آهي ۽ هتي هر ماڻهو جي ڪردار جي چڱي ريت پروڙ پئجي ويندي آهي. مستقل مزاج ماڻهو ئي ڊگهي عرصي تائين تڪليفن جي باوجود پاڻ کي صاف سٿرو رکي سگهي ٿو.
”سنڌ ۾ سياسي ڪارڪنن جي جيل وڃڻ جي به هڪ ڊگهي تاريخ آهي. ڪي ته همت ۽ حوصلي سان هر مشڪل گهڙي کي منهن ڏيندا هئا ته ڪي وري هلڪڙائپ جو مظهر هوندا هئا. سنڌ جي جيلن ۾ هر سياسي ڪارڪن ۽ اڳواڻ جي اها ڪوشش رهندي آئي آهي ته هن کي اي ڪلاس ۾ رهايو وڃي، سٺو کاڌو ڏنو وڃي، روزانو خاص ملاقات جو بندوبست ٿيڻ گهرجي. اهو چئي سگهجي ٿو ته نظرياتي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن ڪنهن حد تائين بردباري ۽ سهپ سان جيل ڪاٽيا. ڏوهاري ماڻهن به سياست جو نالو استعمال ڪندي ۽ سياسي پارٽين جا ڪارڪن بڻجي سهولتون وٺندا رهيا آهن. 70-1980ع واري ڏهاڪي ۾ جيڪي به سياسي اڳواڻ ۽ ڪارڪن جيلن ۾ بند ٿيندا هئا، هُو پڙهندا هئا، بحث مباحثا ڪندا هئا، عام قيدين جي به سياسي ۽ سماجي تربيت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. 1980ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن MRD جي تحريڪ هلي هئي ان دوران هزارين سياسي ڪارڪن گرفتار ڪري جيلن ۾ واڙيا ويا هئا، اُتي صرف کاٻي ڌر جي سياسي ڌرين جا ڪارڪن تعليم ۽ تربيت سان واسطو رکندا هئا باقي قومي تحريڪ ۽ MRD سان لاڳاپيل سياسي ورڪر سڄو ڏينهن غير ضروري سرگرمين ۾ مشغول هوندا هئا. هڪ ڀيري سينٽرل جيل ڪراچي ۾ کاٻي ڌر جي هڪ ڪارڪن شبير شر هلندڙ تحريڪ تي ”باهيون بيراڳين جون“ جي عنوان هيٺ ڊرامو ڪيو هو جنهن ۾ وڏي انگ ۾ سياسي ڪارڪنن شرڪت ڪئي هئي. ڪارڪنن اُتان وڏو اُتساهه حاصل ڪيو، جيل ۾ هوندي به مارشل لا جي جبر ۽ ڏاڍ جي خلاف کين حوصلو ۽ همت حاصل ٿي. انهيءَ دوران اسٽڊي سرڪل، ادبي گڏجاڻين ۾ به سنجيده سياسي ڪارڪنن جي شرڪت هوندي هئي. جڏهن به ڪو سياسي ڪارڪن آزاد ٿيندو هو ته انقلابي ڪارڪن کيس الوداع ڪرڻ لاءِ گيت ڳائيندا هئا؛ ”پنهنجي رت ۾ ريٽو جهنڊو اُڀ تائين جهوليندو، اهڙو ڏينهن به ايندو ساٿي اهڙو ڏينهن به ايندو.“
جيل ۾ ڪافي وقت ملي ٿو جتي اوهان سوچي سگهو ٿا، لکي پڙهي سگهو ٿا پر افسوس ٽن چئن ڏهاڪن ۾ هزارين سياسي ڪارڪن گرفتار ٿي جيل پهتا، انهن اُتي ڪافي وقت گذاريو، انهن مان اڪثر نه پنهنجي ڪردار ۾ پختا ٿي ٻاهر نڪتا نه سٺا سياسي ڪارڪن بڻجي ٻاهر نڪتا نه وري سندن لکڻ پڙهڻ سان واسطو رهيو. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ جي قومي جمهوري تحريڪ جو تمام گهڻو حصو غير مستقل مزاج ۽ پنهنجي ڪردار جي حوالي سان معاشري ۾ سٺي نگاهه سان نه ٿو ڏٺو وڃي.“
72-1971ع دوران وڌيڪ تعداد ۾ MK ڪارڪن ٻيٽ تي آندا ويا جن اچي پنهنجن ساٿين کي ٻڌايو ته ٻاهر MK منظم طريقي سان وڙهي رهي آهي ۽ وڏي تعداد ۾ ٻاهران تربيت وٺي ايندڙ ويڙهاڪ ڏکڻ آفريقا ۾ داخل ٿي رهيا آهن. MK جا نوان آيل قيدي زبردست مزاحمتڪار هئا جيڪي ننڍي وڏي ڳالهه تي مزاحمت ڪندا هئا. رابن آئلينڊ تي هزارين سياسي ڪارڪنن جي هجڻ ڪري هڪ يونيورسٽي جو ماحول لڳندو هو. جتي زبردست قسم جو مطالعو ڪيو ويندو هو ۽ ڪيئي نوجوان ڊگريون حاصل ڪرڻ لاءِ جيل ۾ ويهي امتحان ڏيندا هئا. جيڪي سياسي ڪارڪن ٻاهر ANC جي تاريخ يا قومي آزادي جي تحريڪ ۽ انقلاب کان اڻ واقف هئا انهن جي مڪمل تربيت ڪئي ويندي هئي. انهن جي ڄاڻ ۾ اضافو ڪيو ويندو هو ۽ اهڙي ريت هو سٺا سياسي ڪارڪن بڻجڻ لڳا.
”سنڌ جي قومي ڪارڪنن جي اڪثريت جيئن ڄٽ بڻجي جيلن ۾ ويا ساڳيائي واپس نڪتا، ڇاڪاڻ سنڌ جي قومي تحريڪ تعليم ۽ تربيت واري مرحلي کان ڏينهون ڏينهن ڏور ٿيندي پئي وڃي. سڀ کان وڏو الميو سنڌ جي قومي تحريڪ جو اهو به رهيو ته قومي تحريڪ جي نالي تي پنهنجي ڏوهاري سرگرمين تي پردو وجهڻ لاءِ قومي تحريڪ ۾ شامل ٿيل ڏوهاري طبقي جيلن ۾ پهچي اُتي پڙهيل لکيل ڪلچر متعارف ڪرائڻ بدران اڳ ئي جيلن ۾ واڙيل بدنام ڏوهارين سان واسطا وڌائي ٻاهر نڪري پنهنجي ڏوهاري سرگرمين ۾ وڌارو آڻيندا رهيا ۽ سڄي ساري قومي تحريڪ ۾ اهڙن کوڙ سارن جي اڻ ڳڻي فهرست پڻ شامل آهي.“
جيل ۾ جيڪي به قومي اڳواڻ جنهن ۾ والٽر، احمد ڪيٿي ۽ ميڪ ANC جي تاريخ، هندستاني جدوجهد جي تاريخ ۽ مارڪسزم تي مهارت رکندا هئا، هي نصاب ترتيب ڏئي نوجوانن کي ليڪچر ڏيندا هئا. منڊيلا پاڻ ڪيترن ئي سالن تائين سياسي اقتصاديات پڙهائيندو هو جنهن لاءِ هن قبائلي دور کان وٺي جاگيرداري دور، سرمائيداري ۽ اشتراڪيت تائين اقتصاديات جو مطالعو ڪيو هو. نيلسن هميشه اشتراڪي نه هجڻ جي باوجود سوشلزم جي پاسداري ڪندو هو. نيلسن منڊيلا کي جيل ۾ اهو ٻڌي ڏاڍي تڪليف پهتي ته سندس جيل جو ساٿي ”بريم فشر“ جيل مان نڪرڻ کانپوءِ فوت ٿي ويو. جيل ۾ ساڻس تمام خراب سلوڪ ڪيو ويندو هو ۽ ظلم جي حد اها ٿي جو سندس لاش ساڙڻ کانپوءِ سندس رک سرڪار پنهنجي قبضي ۾ وٺي ڇڏي.
جيل دوران هتي ساٿي جيل مان ڀڄڻ لاءِ سوچيندا رهندا هئا پر وڏو سمنڊ هنن جي آڏو ديوار هو ان ڪري سوچيندا ته رهيا پر ڪڏهن به ڪوشش نه ڪئي. نيلسن منڊيلا جيل اندر پنهنجون يادگيريون لکڻ شروع ڪيون جيڪي هن ڏينهن رات ڪري چئن مهينن ۾ پوريون ڪيون، ان وقت اهي يادگيريون صرف رابن آئلينڊ (ٻيٽ) تائين هيون. 1976ع ۾ جڏهن ميڪ مهاراج آزاد ٿيو ته مسودو پاڻ سان کڻي ٻاهر نڪرڻ ۾ ڪامياب ويو. هاڻ جيل ۾ نئين هوا گهلڻ لڳي گوري سرڪار پنهنجن نمائندن ذريعي منڊيلا ڏانهن نياپو ڪيو ته جيڪڏهن هو چاهي ته پنهنجي ڳوٺ ٽرانسڪي وڃي سگهي ٿو. منڊيلا چيو ته آءُ جوهانسبرگ ۾ رهندو آهيان ۽ اوڏانهن وڃڻ پسند ڪندس.
16 جون 1976ع تي ”سوويٽو“ ۾ ولنديزي گاڏڙ انگريزي زبان کي لازمي تعليم جو حصو ڪرڻ خلاف هزارين اسڪولي شاگرد احتجاج لاءِ گڏ ٿيا. ڌرتي جا وارث ڌارين جي ٻولي پڙهڻ لاءِ تيار نه هئا، گوري سرڪار مڇرجي احتجاج تي فائرنگ ۽ تشدد ڪيو نتيجي ۾ ڪيئي شاگرد مارجي ويا. ردعمل ۾ گوري پوليس جا ٻه سپاهي به موقعي تي مارجي ويا. سڄي ڏکڻ آفريقا ۾ آزادي جي تحريڪ جو نئون سلسلو شروع ٿي پيو. ANC تعليم جي ان جبري issue ۽ نوجوانن جي لاشن کي بنيادي نقطو بڻائي تحريڪ ۾ جان وجهي ڇڏي. نوجوانن ۾ زبردست بغاوت جو جوش ۽ جذبو اُڀري آيو، جيل ڀرجي ويا. ان نئين ولولي ۽ آزادي جي تحريڪ ٻه ڏهاڪا اڳ گرفتار ٿيل نيلسن منڊيلا ۽ ساٿين ۾ همٿ ۽ حوصلو پيدا ڪري ڇڏيو ۽ هي مطمعين ٿي ويا ته سٺ جي ڏهاڪي ۾ آزادي جي تحريڪ واري ٻاريل چڻنگ اڄ شعلا بڻجي انتهائي سگهاري position ۾ اچي وئي آهي. جيل ۾ قيدي هميشه تنهائي جو شڪار رهندو آهي، هر مرحلي تي مايوسي جا ڪڪر مٿس ڇانيل رهندا آهن پر مقصد وارا ماڻهو ڪڏهن به مايوسي کي پنهنجي ويجهو اچڻ نه ڏيندا آهن، ذلتن ۽ عذابن کي منهن ڏيڻ سان گڏوگڏ سندن نظريو ويساهه بڻجي ڏڍ ۽ طاقت جي شڪل اختيار ڪندو آهي. بنيادي طرح سان جڏهن ماڻهو کي پنهنجي نظريي ۽ عوام جي طاقت تي ويساهه هجي ٿو ته پوءِ هُو ڏکن جا وڏا پهاڙ به اُڪري وڃي ٿو. جيڪي ماڻهو نظريي ۽ عوام جي طاقت تي ويساهه نه ٿا رکن اهي روز مرن ٿا ۽ روز جيئن ٿا، انهن جو مستقبل اونداهو هجي ٿو.“
هڪ ڀيري جيل ۾PAC, ANC ۽ ڪارن جي جاڳرتا جا ڪارڪن پاڻ ۾ اٽڪي پيا، جنهن دوران ڪيترائي ڪارڪن زخمي ٿي پيا. ان دوران منڊيلا مڪمل اڻ ڌريو رهيو هن جو خيال هو ته هو قومي اڳواڻ آهي ۽ ٽنهي جو مقصد ڪارن کي ڇوٽڪارو ڏيارڻ آهي ان ڪري قومي اڳواڻ جي حيثيت ۾ کيس ڌر ٿيڻ بجاءِ سمورن ۾ هم آهنگي پيدا ڪرڻ وارو رستو اختيار ڪرڻ گهرجي.
رابن آئلينڊ جيل تي تمام گهڻن سياسي قيدين جي اچڻ ۽ ڊگهي جدوجهد جو نتيجو انگولا ۽ موزمبيق ۾ آزادي جي تحريڪ جي ڪاميابي ڏکڻ آفريقا ۾ تحريڪ جي شدت ڪري سياسي قيدين کي تمام گهڻيون سهولتون ملڻ لڳيون.
1980ع واري ڏهاڪي ۾ اوليور ٽامبو جي ڪوشش سان اخبارن ۾ اپيلون شايع ٿيون ته نيلسن منڊيلا ۽ سندس ساٿين لاءِ ڏيهه توڻي پرڏيهه ۾ مهم هلائي وڃي، جنهن ۾ لکين ماڻهن حصو ورتو. اوليور ٽامبو جلاوطن هوندي پنهنجي ذهانت سان آفريقا جي آزادي جي تحريڪ کي ڪافي اڳتي وٺي ويو. جيل ۾ ساٿين جي سار لهڻ، ڏکڻ آفريقا ۾ ANC ۽ هٿياربند جدوجهد جي رهنمائي ڪرڻ ۽ عالمي دنيا ۾ سفارتڪاري مهم هلائي آفريقي ملڪن، يورپ، آمريڪا ۽ اقوام متحده ۾ زبردست حمايت حاصل ڪئي. هوڏانهن هندستان ۾ جواهر لال نهرو نيلسن منڊيلا کي انساني حقن جو تمغو ڏيڻ جو اعلان ڪيو جيڪو اوليور وصول ڪيو. هوڏانهن لنڊن يونيورسٽي جي شاگردن چانسلر جي لاءِ منڊيلا جو نالو تجويز ڪيو.
نيلسن منڊيلا جي مقابلي ۾ شهزادي اين هئي، منڊيلا 7 هزار ووٽ کڻي هارائي ويو. تحريڪ جي عالمي پذيرائي سبب جيل ۾ واڙيل سمورن قيدين ۾ نئين اميد پيدا ڪري ڇڏي. ذلتن مان گذرندڙ انقلابي ڪارڪنن جي اکين ۾ آزادي جي روشني چمڪڻ لڳي.