نيلسن منڊيلا جي آزادي
12 فيبروري 1990ع ڏکڻ آفريقا جي انتهائي خوشگوار موسم، صاف ۽ روشن ڏينهن هو. صبح سان ئي والٽر، وني، ڪيپ ٽائون جا اڳواڻ ۽ ڪارڪن وڏي تعداد ۾ سندس قيد واري رهائشگاهه تي پهتا، استقبالي ڪميٽي سندس استقبال جون مڪمل تياريون ڪري چڪي هئي. نيلسن منڊيلا قيد ۾ خدمت ڪندڙ سمورن ماڻهن ۽ اهلڪارن کان موڪلايو. شام جو چئين وڳي منڊيلا گاڏين جي قافلي ۾ ٻاهر نڪتو، ٿورو اڳتي هلي وني ۽ منڊيلا پيدل هلڻ لڳا جتي سون جي تعداد ۾ صحافي، ٽي وي رپورٽر ۽ هزارين ڪارڪن وڏي ميڙ جي شڪل ۾ موجود هئا. نيلسن منڊيلا جيئن ئي ماڻهن جي هجوم ۾ داخل ٿيو ته هن پنهنجي کاٻي مڪ بلند ڪئي، چوءطرف پرجوش نعرا لڳي رهيا هئا. 27 سالن جي ڊگهي قيد کانپوءِ نيلسن منڊيلا کي ههڙي منظر ڪافي پرجوش ۽ جذباتي ڪري وڌو. 71 سالن جي ڄمار ۾ هو آزاد ٿيو هو ۽ پورا ڏهه هزار ڏينهن هن جيل ۾ گذاريا هئا.
نيلسن منڊيلا ڪئپ ٽائون مان روانو ٿيو ۽ جتان به گذريو پئي ته ڪارن توڻي گورن ڀرپور استقبال پئي ڪيو ۽ کاٻي مڪ بلند ڪري هوا ۾ ٿي لهرائي جيڪا ANC جو اهڃاڻ ٿي وئي هئي. سندس لاءِ شهر جي گرينڊ پريڊ ۾ جلسي جو بندوبست ڪيو ويو جتي کيس خطاب ڪرڻو هو. سمنڊ جيان ڇوليون هڻندڙ جلسي کي نيلسن منڊيلا خطاب ڪيو. ماڻهن جي هٿن ۾ ننڍيون ننڍيون جهنڊيون هيون، پرجوش نعرا هڻي رهيا هئا ۽ پوءِ نيلسن منڊيلا به گهڻي دير تائين پرجوش انداز ۾ نعرا هڻندو رهيو.
”نيلسن خطاب ڪندي چيو ته دوستو ساٿيو آءُ اوهان سڀني کي امن ۽ سلامتي، جمهوريت ۽ آزادي جي نانءَ تي ڀليڪار چوان ٿو. آءُ ڪو پيغمبر نه پر اوهان جو خادم آهيان، آءُ آزادي کانپوءِ به عوام جي وچ ۾ رهندس ۽ خدمت جاري رکندس. منڊيلا چيو ته آءُ ڪو مسيحا ڪو نه آهيان پر هڪ عام ماڻهو آهيان جيڪو غير معمولي حالتن جي ڪري هڪ سياسي اڳواڻ بڻجي ويو. هن پنهنجي آزادي تي ڏکڻ آفريقا ۽ سڄي دنيا جي عوام جو ٿورو مڃيو. هن اوليور ٽامبو ۽ ڏکڻ آفريقا جي سمورن سياسي پارٽين جو نالو وٺي خراج تحسين پيش ڪيو. هن خاص طور تي عورتن واري تنظيم ”بليڪ سائر“ جو به ٿورو مڃيو. هن چيو ته نسلي فرق جو دور ختم ٿي چڪو آهي پر اڃا اسان جي جدوجهد جي پڄاڻي ناهي ٿي پر هٿياربند جدوجهد جي شايد ضرورت نه پوي. هن چيو ته آءُ مڪمل طور تي آفريقن نيشنل ڪانگريس جو فرمانبردار ڪارڪن آهيان. تقرير کانپوءِ هو ”آرچ بشپ ٽوٽو“ جي گهر پهتو جيڪو سڄي اونداهي واري دور ۾ مزاحمتي تحريڪ جو حصو رهيو ۽ ذلتن جي خلاف عوام جا جذبا تازا ڪندو رهيو ۽ عظيم انسان، زبردست متحرڪ ڪردار ٿي رهيو. اوچتو اوليور ٽامبو جو فون آيو جنهن نيلسن منڊيلا کي مبارڪون ڏنيون. اوليور ٽامبو ان دوران سوئيڊن ۾ علاج هيٺ هو. نيلسن منڊيلا کي سڄي دنيا مان مبارڪن جا پيغام پهتا، ڪيترن ئي ملڪن جي صدر ۽ وزيراعظم پڻ کيس مبارڪون ڏنيون.
ٻئي ڏينهن هن پريس ڪانفرنس ڪندي وري ورجايو ته آءُ ANC جو
ڪارڪن آهيان، پارٽي منهنجي لاءِ جيڪو به ڪردار طئه ڪندي آءُ اهو نڀائيندس. گورا اسان جا هم وطن آهن، گورا ۽ ڪارا هاڻي نسلي فرق کانسواءِ آفريقا ۾ خوشحالي، امن ۽ سلامتي لاءِ گڏجي جدوجهد ڪندا. ان کانپوءِ جوهانسبرگ ۾ لڳ ڀڳ سوا لک ماڻهن سندس استقبال ڪيو.
آزاديءَ جي ٻن هفتن کانپوءِ منڊيلا ”لوساڪا“ ويو جتي پارٽي جي سينٽرل ايگزيڪٽو ڪميٽي جو اجلاس ٿي رهيو هو. هو ٽن ڏهاڪن کانپوءِ پنهنجن ساٿين سان ملي رهيو هو. هن جي اُتي زمبابوي جي صدر رابرٽ ملوگابي، زيمبيا جي صدر ڪينٽ ڪوانڊا کانسواءِ موزمبيق، انگولا، يوگنڊا جي صدرن سان پڻ ملاقات ٿي. اجلاس ۾ نيلسن پنهنجي ساٿين کي حڪومتي ٽيم متعلق تفصيلي حال احوال ڏنا، هن کي اندازو هو ته سندس کان اڳ آزاد ٿيل ڪجهه ساٿي مرڪزي اڳواڻن جا ڪن ڀريندا رهيا ته منڊيلا اهو ساڳيو ناهي رهيو. هو اندران نرم ٿي چڪو آهي. سرڪار کان رعايتون وٺي رهيو آهي. ان کانپوءِ لڳاتار ڇهن مهينن تائين آفريقي ملڪن جو دورو ڪندو رهيو، هن تنزانيه ۾ 5 لک ماڻهن جي جلسي کي پڻ خطاب ڪيو. هن اسٽاڪ هوم ۾ اوليور سان پڻ ملاقات ڪئي جيڪي پراڻا ساٿي ۽ لا پارٽنر به هئا، جنهن ٻاهرين دنيا ۾ آزادي جي تحريڪ لاءِ اڻٿڪ محنت ڪئي هئي جنهن جو نتيجو اڄ سامهون اچي رهيو هو.
1990ع ۾ نيلسن لنڊن پهتو جتي سندس زبردست آڌرڀاءُ ڪيو ويو. ان دوران انڪاٿا فريڊم پارٽي جيڪا ANC جي سخت مخالف هئي کي مڃائڻ لاءِ ANC ڪوشش ڪئي پر ابتدائي ڏينهن ۾ اها ناڪام ٿي. مارچ 1990ع ڌاري نٽال ۾ 120 ANC ڪارڪن قتل ڪيا ويا. چيف ڀوٿوليزي“ انڪاٿا فريڊم پارٽي جو صدر هو. ٻئي طرف جتي ڪٿي سرڪار ۽ ANC جي ڪارڪنن ۾ تشدد جون ڪاروايون جاري هيون ۽ پوءِ ANC ڪجهه عرصي لاءِ ڳالهين جو بائيڪاٽ ڪيو. اصل ۾ سرڪاري پارٽي کي به ڪا خاص جلدي ڪا نه هئي ۽ ڏسي رهيا هئا ته منڊيلا آزادي کانپوءِ ڇا ان اهل آهي ته عوام کي متحرڪ رکي سگهي. انهن جي خيال ۾ اهي جذبا جلد ئي ٿڌا ٿي ويندا ۽ ساڳئي وقت هُو انڪاٿا فريڊم پارٽي کي ANC جي مخالفت ۾ اُڀاري رهيا هئا ۽ رنگدار رهاڪن کي پنهنجي ڌار پارٽي ٺاهڻ جي ترغيب ڏئي رهيا هئا. بحرحال هڪ ڀيرو ٻيهر ڳالهين جي شروعات ٿي ۽ حيرت جهڙي ڳالهه هي هئي ته ڪالهه جا قيدي ۽ باغي اڄ ڳالهين جي ميز تي حڪمرانن سان اکيون اکين ۾ ملائي پنهنجي قوم جي آزادي جي لاءِ فيصلا ڪن مرحلي ۾ داخل ٿيا هئا.
عظيم قومن جا عظيم اڳواڻ ئي اهو ڪري سگهندا آهن. چي گويرا جي چوڻي موجب ”آزادي جي جنگ ۾ مري وڃو يا سوڀارا ٿيو.“ نيلسن منڊيلا، والٽر سوسولو، جوسولوو ۽ احمد ڪيٿراڊا ڳالهين ۾ شامل هئا. ان دوران نيلسن منڊيلا سرڪار سان ڳالهين جا دور به هلائيندو رهيو، جيل اندر بقايا سياسي قيدين کي به مطمعين ڪندو رهيو ۽ سفارتي لاڳاپن لاءِ يورپ ۽ آمريڪا جا دورا پڻ ڪندو رهيو. هن صدر بش، مارگريٽ ٿيچر ۽ ٻين عالمي اڳواڻن سان پڻ ملاقاتون ڪيون.
6 اگسٽ تي پريٽروريا ۾ حڪومت ۽ ANC وچ ۾ ڳالهيون ٿيون ۽ ANC هٿياربند جدوجهد کي معطل ڪرڻ جو اعلان ڪيو، ان کانپوءِ سيڪيورٽي فورس ۽ پوليس اهلڪارن تشدد جي ڪاروائين ۾ اضافو ڪيو، ماڻهن کان کسيل هٿيار فريڊم پارٽي جي حوالي پئي ڪيا جن تشدد جي ڪاروائين ۾ اضافو پئي ڪيو. حڪومت فريڊم پارٽي جي مدد ڪري رهي هئي، هو ماڻهن جو قتل عام ڪري رهيا هئا پر ڪو به انهن کي روڪڻ وارو ڪو نه هو. سرڪار جو چوڻ هو ته اهو آفريقي قبيلن جي اندروني ڇڪتاڻ جو نتيجو آهي. ڊسمبر 1990ع ۾ اوليور ٽامبو 30 سالن جي جلاوطني ختم ڪري ڏيهه وريو، هي اهو شخص هو جنهن مايوس ڪندڙ حالتن ۾ به ANCکي عالمي سڃاڻپ بخشي. حقيقت ۾ هو هڪ سپاهي، دانشور ۽ سفارتڪار هو.
1991ع ۾ 30 سالن کانپوءِ ANC جي سالياني ڪانفرنس پنهنجي ئي ڌرتي تي ٿي جنهن ۾ نيلسن منڊيلا کي ANC جو صدر چونڊيو ويو. 13 اپريل تي نيلسن پنهنجن دوستن ۽ والٽر، اوليور جي موجودگي ۾ هڪ پريس ڪانفرنس ۾ پنهنجي زال وني کان عليحدگي جو اعلان ڪيو. هي عليحدگي ANC، نيلسن جي گهراڻي ۽ وني جي مفاد ۾ هئي. هن چيو ته وني ۽ مون ويهن سالن تائين گڏجي آزادي جي تحريڪ جو ساٿ ڏنو آهي، منهنجي جيل ۾ هجڻ سبب وني ٻارن جو خيال رکيو، تڪليفون سٺيون، قيد ڪاٽيو ۽ ذلتن کي منهن ڏيندي رهي. اهو ئي سبب هو جو اسان جي محبت ۽ احترام ۾ واڌارو ٿيندو رهيو پر ڪجهه مهينن ۾ ڪجهه مسئلن تي اختلافن سبب جيڪا باهمي لاڳاپن ۾ ڇڪتاڻ پيدا ٿي آهي ان لاءِ ضروري آهي ته اسان عليحدگي اختيار ڪيون. نيلسن منڊيلا ذاتي قسم جي سخت تنقيد بجاءِ هڪ سٺي انسان وانگر ۽ احترام واري انداز ۾ ”وني“ کان عليحدگي جو اعلان ڪيو. ٻئي طرف سرڪار ۽ سياسي ڌرين ۾ نئين آئين ساز اسيمبلي، چونڊن ۽ عارضي حڪومت بابت ڳالهيون ٿينديون رهيون. اصل ۾ گوري سرڪار اڪثريت ۽ اقليت جي چڪر ۾ ڦاٿل هئي، هنن جي خيال ۾ اڪثريت تي ڪي پابنديون وڌيون وڃن يا گورن کي ويٽو جو اختيار ڏنو وڃي جيڪو سراسر جمهوريت جي نفي هو، انهيءَ معاملي تي ڊيڊلاڪ هلندو رهيو.
ANC ان رويي خلاف سڄي ملڪ ۾ هڙتال، مظاهرن ۽ بائيڪاٽ جو اعلان ڪيو. هنن جي خيال ۾ ڏکڻ آفريقا جا رهاڪو پنهنجي آزادي جي لاءِ قيامت تائين اوسيئڙو نه ٿا ڪري سگهن ۽ نيلسن منڊيلا اعلان ڪيو ته فريڊم پارٽي پاران مسلسل قتل عام، سرڪار جو ڳالهين کان ڀڄڻ ۽ قتل عام تي خاموش رهڻ اسان کي اونداهين ڏانهن واپس موڪلڻ جون تياريون آهن. هڪ ڀيرو ٻيهر ملڪي سطح تي مزاحمت ڪنداسين ۽ ان جو پهريون رضاڪار آءُ پاڻ هوندس. جلوس نڪتا جنهن ۾ جيڪي بينر هئا انهن تي لکيل هو ”منڊيلا اسان کي بندوقون ڏي“ ، ”فتح ڳالهين بدران جنگ جي وسيلي“.
نوجوانن ۾ زبردست تاءُ هو عوامي ردعمل ۽ هڙتالن دوران 40 لکن کان وڌيڪ پورهيت ڪم تي نه ويا. اها ڏکڻ آفريقا جي سياسي تاريخ جي سڀ کان وڏي سياسي هڙتال هئي. ڳالهين ٻولهين جي دورن باوجود فيصلاڪن مرحلي تي پهچڻ کان اڳ تائين مزاحمت به جاري رهي، گرفتاريون ۽ تشدد به ٿيندو رهيو ۽ سياسي ڪارڪن به قتل ٿيندا رهيا. نيٺ حتمي ڳالهيون ٿيون جنهن ۾ طئه ٿيو ته هڪ فرد هڪ ووٽ جي بنياد تي چونڊون ٿينديون، قومي ٻڌي، حڪومت جي قيام تي اتفاق ٿيو. انهن سمورين پارٽين کي نمائندگي ڏني ويندي جنهن گهٽ ۾ گهٽ 5 سيڪڙو ووٽ حاصل ڪيا هوندا. حڪومت 5 سالن لاءِ هوندي. 1993ع جا آخري ڏينهن عام چونڊن لاءِ طئه ڪيا ويا.
ان دوران سازش ذريعي هڪ واقعو پيش آيو، MK جو چيف ”ڪرس حاني“ کي سندس گهر آڏو قتل ڪيو ويو، هي انتهائي بهادر، مشڪلاتن کي منهن ڏيندڙ هو. هُو انتهائي پوئتي پيل غريب خاندان منجهان هو، سندس قاتل گرفتار ڪيو ويو. نيلسن منڊيلا ريڊيو تان قوم کي خطاب ڪندي افسوس جو اظهار ڪيو ۽ وڌيڪ نسلي فسادن کي روڪڻ ۾ ڪامياب ويا. اصل ۾ ”ڪرس حاني“ جو قتل انتها پسند گورن جي شرارت هئي، هر حالت ۾ ڌرتي ڌڻين جي اڪثريت کي اقتدار ۾ اچڻ کان روڪڻ جي ڪوشش هئي. ان کان جلد ئي پوءِ هڪ ٻيو حادثو ٿيو، ANC جو روح روان ۽ اڳوڻو صدر آزادي جي تحريڪ جو عظيم ڪردار اوليور ٽامبو دل جي دوري سبب لاڏاڻو ڪري ويو. آزادي ملڻ کان اڳ ئي اوليور کي سرڪاري اعزاز سان دفنائڻ جو رٿيو ويو. ”سوويٽو“ اسٽيڊيم ۾ ڪيتريون ئي ملڪي توڻي عالمي شخصيتون موجود هيون. MK جا فوجي دستا موجود هئا ۽ کيس 21 توپن جي سلامي پڻ ڏني وئي.
1993ع ۾ نيلسن منڊيلا ۽ ڊي ڪلارڪ کي گڏيل طور نسلي مت ڀيد خلاف گڏجي وڙهڻ تي نوبل انعام سان نوازڻ جو اعلان ڪيو ويو. چونڊن جي مهم شروع ٿي ANC هر هنڌ پنهنجي آزاديءَ جي تحريڪ کي موضوع بڻائي عوام کي ٻڌايو ته هنن ئي غلامي جو ڳٽ سندن ڳچي مان لاٿو آهي ۽ هنن اهو به عوام کي ٻڌايو ته مستقبل ۾ شاندار معاشرو اڏڻ به اسان جي فرض ۾ شامل آهي. ANC ڏيڍ سئو صفحن تي ٻڌل هڪ منشور تيار ڪيو جنهن کي ”سڀني لاءِ سٺي زندگي“ جو نالو ڏنو ويو. نيلسن منڊيلا چونڊ مهم دوران عوام کي لالچ ڏيڻ بجاءِ حقيقت تي ٻڌل موء قف رکيو. هن چيو ته اسان جي فتح کانپوءِ اهو ممڪن ناهي ته رات پيٽ ۾ توهان جي زندگي تبديل ٿي ويندي پر اهو ضروري آهي جو اسان جي کٽڻ کانپوءِ اوهان هڪ آزاد وطن ۾ آزادي شهري جي حيثيت سان رهي رهيا هوندئو. چونڊن دوران انڪاٿا فريڊم پارٽي مزاحمت ڪري رهي هئي ۽ ڪجهه گورن جون تنظيمون پنهنجي لاءِ الڳ وطن جي گهر ڪري رهيون هيون. چونڊن دوران نٽال ۾ انڪاٿا وارن ANC جي ڪارڪنن کي پوسٽر هڻندي ۽ مرڪزي آفيس تي حملو ڪري 70 جي لڳ ڀڳ ڪارڪنن کي قتل ڪري ڇڏيو، هُو چونڊون ملتوي ڪرائڻ جي ڪوشش ۾ هئا. نيٺ عالمي دٻاءَ جي نتيجي ۾ انڪاٿا وارن چونڊن ۾ حصو ورتو. 27 اپريل 1993ع تي چونڊون ٿيون نيلسن منڊيلا ڊربن جي اتر ۾ خوبصورت ۽ پهاڙي علائقي ”اناند“ جي هاءِ اسڪول ۾ پنهنجو ووٽ وڌو. هي اهو هنڌ هو جتي ANC جو پهريون صدر ”جان ڊوبي“ دفن هو. هن عظيم اڳواڻ 1912ع ۾ ANC جو بنياد رکيو. نيلسن منڊيلا ووٽ وجهڻ وقت پنهنجي انهن سمورن ساٿين کي ياد ڪري رهيو جن جي قربانين سبب کين آزادي ملي رهي هئي. اوليور ٽامبو، ڪرس هاني، سردار لوٿولي، برم فشر، ايم نيڪر، يوسف دادو ۽ ٻيا کيس ياد اچي رهيا هئا ڄڻ ته هُو انهن سمورن عظيم ڪردارن سان گڏ ووٽ وجهي آفريقا کي آزاد ڪرائي رهيو هجي.
اڌ صديءَ تائين وڙهندي هي شخص ڪيڏو نه خوش نصيب هو جنهن زندگي ۾ سمورن طوفانن کي منهن ڏئي مقصد ماڻيو. چونڊن ۾ ANC کي 66.6 سيڪڙو ووٽ حاصل ٿيا، قومي اسيمبلي جي 400 سيٽن مان 252 سيٽون ANC کٽي ورتيون. 10 مئي 1993ع تي هڪ روشن ڏينهن جڏهن نيلسن منڊيلا صدر، ٿامبو موبيڪي نائب صدر ۽ ڊي ڪلارڪ ڊپٽي نائب صدر جو قسم کنيو. 300 سالن جي اقليتي قبضي جا ڏينهن پورا ٿي چڪا هئا ۽ اڪثريتي عوام پنهنجي جان ۽ مال جي قرباني ڏئي منزل ماڻي ورتي.
نيشنل پارٽي جيڪا پهرين چونڊن ۾ ٻئي نمبر تي پارٽي ٿي اُڀري پر چونڊن جي لڳاتار جمهوري سرشتي کيس 2004ع ۾ صرف 7 سيٽن تي اچي بيهاريو ۽ ائين اڳتي هلي ڊگهي عرصي تائين ڪارن مٿان پابنديون مڙهڻ، نسل پرستي کي سگهارو ڪري ڌرتي ڌڻين کي غلام بڻائيندڙ نيشنل پارٽي کي ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو.
نيلسن منڊيلا پنهنجي مدي جا پنج سال صدر رهڻ کانپوءِ ريٽائر ٿيو ۽ ٻارن لاءِ Charity پروگرام شروع ڪيو آهي.
نيلسن منڊيلا جي اڻٿڪ جدوجهد جي نتيجي ۾ کيس 250 ايوارڊ مليا، اهي ايوارڊ هُن لاءِ وڏا اعزاز آهن.
نيلسن منڊيلا ذاتي زندگي ۾ ايماندار رهيو آهي ۽ هُن ڪڏهن به ڪوڙ نه ڳالهايو، وفادار ۽ هميشه انساني حقن جو عملبردار رهيو، هُو پنهنجي ساٿين سان همدردي رکندڙ، سندن ڏک سک جو ساٿي، ٺڳي ۽ ڌوکيبازي هن جي منشور ۾ نه هئي.
هن جي حياتي ۾ ئي دنيا جي مختلف ملڪن ۾ سندس مجسما لڳايا ويا آهن.
آفريقا جي تعليمي ادارن ، روڊن، اسپتالن ۽ اهم ادارن کي هن جي نالي سان منسوب ڪيو ويو آهي.
هُو پارٽي اندر جمهوريت جي پاسداريءَ جو حامي هو ۽ ڪڏهن به آمراڻن روين جي ويجهو نه ويو.