پنجابين جي قبضاگيري
1932ع ۾ جڏهن سکر بئراج جوڙيو ويو، جنهن مان ڪيئي ڪئنال، واهه ۽ شاخون نڪتيون ۽ لکين ايڪڙ زمين آباد ٿي ته وڏي انگ ۾ پنجابين کي آڻي آباد ڪيو ويو.
گڊو بئراج ۽ ڪوٽڙي بئراج کانپوءِ ڌارين جون يلغارون اچڻ لڳيون، ريٽائرڊ فوجي، ڊيوٽي ڏيندڙ فوجي ۽ سول افسر شاهي کي رعايتن ڏيڻ عيوض انهن بئراجن تي زمينون ڏنيون ويون جيڪي انتهائي سستي مُلهه ۽ انعام طور عطا ڪيون ويون.
مرڪزي حڪومت سنڌ جي اعتراضن جيڪي بنهه ڪمزور هئا تي ڌيان نه ڌريو ۽ اهڙي ريت سنڌ جي لکين ايڪڙ زرعي زمين ڌارين جي حوالي ٿي ۽ ڌارين جو سنڌ ۾ انگ به وڌڻ لڳو.
صرف ون يونٽ جي دوران يعني 1954ع کان 1958ع تائين تقريباَ ڏيڍ لک ايڪڙ زمين غير سنڌين کي الاٽ ڪئي وئي جڏهن ته سنڌين کي به ايتري ئي ڏني وئي.
1958ع ۾ ايوب جي مارشل لا کانپوءِ سنڌ جي زمينن تي راتاهو لڳو جنهن دوران سنڌ جي زمينن جي ورهاست ۾ 75 سيڪڙو ڌارين کي جڏهن ته صرف 25 سيڪڙو سنڌ جي ماڻهن کي زمينون مليون.
1947ع ۾ جڏهن ملڪ الڳ ٿيو ته مکي ڍنڍ سانگهڙ جي تقريباَ ٻه لک ايڪڙ زمين فوجين حوالي ڪئي وئي، جيڪا تقريباَ مفت ڏني وئي. هي اُهي فوجي هئا جيڪي ٻي مهاڀاري لڙائي ۾ انگريزن جي اشاري تي جنگ ۾ شامل هئا.
جڏهن ته انگريزن خلاف وڙهندڙ آزادي جي جنگ ۾ حُرن کي زمينون ڏيڻ بجاءِ ڌارين حوالي ڪيون ويون.
در اصل فوج ۾ گهڻائي پنجاب جي آهي ۽ ساڳي وقت افسر شاهيءَ ۾ به پنجاب اڪثريت ۾ آهي. حڪومت جي سگهه حاصل ڪندڙ به پنجاب آهي، ان ڪري سنڌ جون زمينون به انهن کي مليون ۽ سنڌين کي پنهنجن زمينن کان محروم ڪيو ويو.
پاڪستان ٺهڻ جا سنڌ کي اهي فائدا ٿيا جو هڪ طرف لکين ڌاريا هندستان، بنگال، برما، افغانستان ۽ پنجاب مان اچي هتي آباد ٿيا، سنڌين کي وڏن شهرن ۾ اقليت ۾ تبديل ڪيو ويو، سموري معاشي سگهه تي قبضو ڪيو ويو، سرڪاري نوڪريون، وڏن شهرن ۾ صنعتي ادارن ۾ نوڪريون، پرائيويٽ ڪمپنين م نوڪرين تي ڌاريو قابض ٿي ويو. 1950ع ۾ جڏهن ڪوٽڙي بئراج جُڙي راس ٿيو ته 16 لک جي لڳ ڀڳ زمين آبادي لائق ٿي. ان زمين جي ورهاست لاءِ جيڪا ڪميٽي جوڙي وئي سا سموري ڌارين تي ٻڌل هئي، جن سنڌ جي هارين ۽ آبادگارن بجاءِ فوجي جنرلن کي زمينون عطا ڪيون. 11 لک ايڪڙن جي ورهاست ۾ ساڍا پنج لک مقامي ماڻهن کي جڏهن ته ساڍا پنج لک ايڪڙ فوجي جنرلن، ڪرنل، ميجر، ڪئپٽن کي ڏني وئي.
ڇا اهو ممڪن ٿيو آهي جو پاڪستان ٺهڻ سان پنجاب جي زرعي ايراضي ۾ سنڌ جي ماڻهن کي زمين جي ورهاست ۾ ڪو ايڪڙ به ڏنو ويو هجي!؟
گڊو بئراج 1962ع ڌاري ڪم ڪرڻ شروع ڪيو، جيڪب آباد، شڪارپور جون زمينون آباد ٿيڻ لائق بڻيون. ست لک )000،700( ايڪڙ زمين جي ورهاست مطابق هڪ لک ايڪڙ زمين مقامي ماڻهن کي جڏهن ته باقي زمين منگلا ڊيم، اسلام آباد جي متاثرن، فوجي، نوڪر شاهي، ريٽائرڊ آفيسرن ۾ ورهائي وئي. مطلب ته زمين جو وڏو حصو ڌارين حوالي ڪيو ويو.
اهڙي ريت بئراجن جي ٺهڻ سان پاڻي جي جديد نظام ڪري لکين ايڪڙ غير آباد زمينون آباد ٿيڻ لڳيون ۽ ڌاري آبادڪاري ان جو ڀرپور فائدو ورتو. لياقت علي خان جي سرڪار يوپي، سي پي جي نوڪر شاهي، هندستاني پناهگيرن کي ڪوڙن ڪليمن ۾ زمينون عطا ڪيون جڏهن ته پنجابين کي پنجاب جي حاڪميت جي ڪري فوجين، نوڪرشاهي کي زمينون الاٽ ٿيون. اهڙي ريت سنڌ جي لکين ايڪڙ زمين ڌارين حوالي ٿي ۽ سنڌ جا ماڻهو پنهنجن تاريخي وسيلن کان محروم ٿيا.
نوڪرين جي معاملن ۾ به ائين ئي ٿيو، سنڌ ۾ سنڌي مسلمانن جي اڪثريت هئڻ باوجود کين تعليمي ميدان ۾ پوئتي رکيو ويو هو. بمبئي ۽ دهلي پڙهڻ لاءِ غريب سنڌين وٽ وسيلا اڻ لڀ هئا، ان ڪري تعليمي ميدان ۾ پوئتي هئڻ فطري ڳالهه هئي. 1887ع ۾ سنڌي هندن ۽ انگريزن جي ڪوشش سان پهريون سنڌ ڪاليج ٺهيو.
1935ع کان ئي سنڌ جي پوليس کاتي ۾ پنجابي ۽ پشتون آفيسر کنيا ويا، چيو وڃي ٿو ته حُرن جي تحريڪ کي ڪچلڻ وقت به پنجابي ۽ پشتون پوليس حصو ورتو هو. ان زماني ۾ الوحيد اخبار ۾ ڇپيل هڪ خبر موجب هيڊ ڪوارٽر ۾ پنج هزار پوليس مان مقامي سنڌي صرف آڱرين تي ڳڻڻ جيترا هئا.
1946ع ۾ پير علي محمد راشدي پنهنجن لکڻين وسيلي سنڌ ۾ ڌارين کي نوڪريون ڏيڻ جي خلاف آواز اٿاريو.
جيئن ئي پاڪستان ٺهيو ته هنڌو جيڪي سنڌ جي نوڪرين ۾ اڪثريت ۾ هئا، سي لڏ پلاڻ ڪري هندستان هليا ويا ۽ پوءِ پنجابين جي وڏي انگ انهن نوڪرين تي قبضو ڪري ورتو. فوج ۽ نوڪر شاهي ۾ واضح اڪثريت پنجابين جي ٿي وئي، سنڌي انهن ٻنهي ادارن کان ٻاهر هئا.
1980ع جي سرڪاري رپورٽ موجب وفاق جي نوڪرين ۾ سنڌ جي 20 سيڪڙو شهري توڙي ٻهراڙي واري ڪوٽا ۾ ٽيهه هزار نوڪريون هئڻ گهرجن ها پر سنڌ جي ٻهراڙي کي صرف اڍائي هزار نوڪريون مليون.
حڪمران ٽولو پاڪستاني هڪ قوم ۽ مسلمان ڀائر هجڻ جو بهانو بڻائي سنڌ جي وسيلن کي لُٽي رهيا هئا.
سنڌ پاڪستان ٺهڻ سان ئي انهن ٻنهي مفروضن کي رد ڪري ڇڏيو ۽ قومي تحريڪ جا اشارا ملڻ لڳا. سنڌ جا دانشور، جي ايم سيد، حيدر بخش جتوئي ۽ ٻين سنڌ سان زمين ۽ نوڪرين جي معاملن ۾ ٻه اکيائي ۽ ٺڳيءَ کي سنڌ تي قبضي جي سازش قرار ڏنو.
مطلب ته سنڌ جي اعلى نوڪرين تي پنجابي، پناهگير قابض ٿي ويا. ٿيڻ ته ائين گهربو هو ته پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سمورين قومن کي برابري جي حصي طور نوڪريون ملن ها پر ائين نه ٿيو ۽ پنجابي، پناهگيرن گڏجي سنڌ جي حقن تي ڌاڙا هنيا.
ون يونٽ جي دوران ته ريلوي، روينيو بورڊ، پوليس، سيڪريٽري سطح جي آفيسرن ۾ سنڌي اٽي ۾ لوڻ برابر به نه هئا.
حيرت جي ڳالهه اها آهي جو نه رڳو مارشل لا، ون يونٽ، پنجابي ۽ پناهگيرن جي حڪومتي دور ۾ پر سنڌين جي اڪثريتي پارٽي پيپلز پارٽيءَ جي دور ۾ به ائين ئي ٿيو. بلڪه پيپلز پارٽي اڃا به ٻه وکون اڳتي وڌندي سينيٽ ۾ سنڌ جي سيٽن تي پنجاب سان لاڳاپيل ماڻهن کي سينيٽر پڻ چونڊرايو آهي.
ميرٽ ۽ ڪوٽا کي نظر انداز ڪيو ويو، سنڌ جي ٻهراڙي کي هيٺين سطح جون نوڪريون مليون ۽ سنڌي مڪمل طرح سان نظرانداز ٿيا. سنڌ جي ڪوٽا تي شهري اردو ڳالهائيندڙن کي نوڪريون مليون، ٻيو ته ٺهيو پر سنڌ جي سمورن سرڪاري، نيم سرڪاري، خانڳي ادارن ۽ ڪارخانن ۾ به اڪثريت ڌارين جي ڀرتي ٿي، انهن ادارن ۾ به اڄ سوڌو مقامي ماڻهن (ڌرتي ڌڻين) کي مڪمل طور نظر انداز ڪيو ويو آهي.
هڪ سروي موجب 1980ع تائين پنجابي، پٺاڻ ۽ ٻين ڌارين جو ٻه لک تعداد هر سال سنڌ ۾ ۾ اچي رهيو هو پر هاڻ اهو انگ ڪيئي ڀيرا وڌيڪ آهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو ڪراچي ۾ ڪڏهن ته سنڌي اڪثريت ۾ هئا پر هاڻ پنهنجي وطن جي وڏي شهر ۾ اقليت ۾ تبديل ٿي چڪا آهن. پاڪستان جي 1973ع واري آئين پاڪستان ۾ رهندڙ هر ماڻهو کي چُر پُر جو اختيار ڏنو آهي، هُو ڪٿي به وڃن، ملڪيت خريد ۽ وڪرو ڪرڻ جو کين مڪمل اختيار آهي انهيءَ سبب جي ڪري سنڌ جي شهرن ۾ ٻهراڙيءَ ۾ ڌارين جي چُرپُر آهي. ڪراچي جي 18 ٽائون مان صرف چار ٽائون جا ناظم سنڌي ٿي سگهن ٿا، باقي پناهگير، بهاري، بنگالي، پنجابي ۽ پٺاڻ وغيره آهن.
ڪراچي مان نه رڳو پناهگير پر پٺاڻ ۽ پنجابي به ايم پي اي، ايم اين اي ٿي رهيا آهن. جنهن تيزيءَ سان نوڪرين ۽ ٻئي روزگار لاءِ ڌارين جو ڪراچي ڏانهن رُخ آهي ته اهو چئي سگهجي ٿو ته ايندڙ 10 سالن ۾ ڌرتي ڌڻي هڪ
به ايم پي اي جي سيٽ نه کٽي سگهندا. 2011ع جي انگن اکرن موجب نادرا پاران روزانو 300 غير قانوني پناهگيرن جا شناختي ڪارڊ جاري ڪيا وڃن ٿا، ان لحاظ سان ساليانو هڪ لک ڌاريا ڪراچي ۾ اچي آباد ٿي رهيا آهن جنهن ۾ هندستاني، بنگالي، برمي، بهاري پناهگير ۽ افغاني شامل آهن.
سائين جي ايم سيد ”سنڌو جي ساڃاهه“ ۾ لکيو آهي ته ”پاڪستان ٺهڻ کان اڳ سنڌ جي آبادي 50 لک هئي، پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ڌارين جون لوڌون اچڻ ڪري سنڌ جو توازن بگڙي ويو. سرڪار منظم رٿا بنديءَ سان ڌارين کي سنڌ ۾ آباد ڪري رهي آهي، جنهن سان آبادي جو توازن تبديل ٿي معاشي طرح سان تباهي جو ڊپ آهي. ڌارين جي اچڻ ڪري بئنڪون، تجارت ۽ ڪارخانا ڌارين حوالي ٿي ويا آهن. ڪراچي شهر ۾ بندرگاهه آهي ٻاهران پناهگيرن کي گهرائي واڳ انهن جي حوالي ڪئي وئي آهي.“ (صفحو 19-20)
”قائداعظم محمد علي جناح 1940ع جي مسلم ليگ جي اجلاس ۾ ته بلڪل آزاد ۽ خودمختيار رياستن جي ڳالهه ڪئي هئي پر هن لالچ خاطر قرارداد کي ڦيرائي مٿئين اصول تان ڦري پاڪستان کي هڪ ملڪ ۽ قوم بڻائي سنڌ جي آزاد ۽ خودمختيار وحدت کان انڪار ڪيو هو ۽ سنڌ جي جداگانا حيثيت کان انڪار ڪيو هو ۽ اردو زبان کي ملڪ جي قومي ٻولي مڃرائي سنڌ سان ويڌن ڪيو هو.“ (سنڌو جي ساڃاهه صفحو 26)
لياقت علي خان اصل ۾ يو پي جو رهاڪو هو، مهاجرن جي مفادن جو زبردست رکوالو هو، سنڌين کي حقارت جي نظر سان ڏسندو هو. جڏهن سنڌين جو هڪ وفد وٽس ويو ۽ سنڌ جي ڪلچر ۽ زبان جي حفاظت جي ڳالهه ڪئي ته هن چيو ”سنڌين جو ڪهڙو ڪلچر هو، هُو ته اُٺن ڪاهڻ ۽ گڏهه هڪلڻ وارا ماڻهو رهيا آهن.“ اهڙي طرح سنڌين جي تهذيب کي حقارت جي نگاهه سان ڏسندو هو.
اهڙي ريت پنجابي، پناهگيرن مستقل مفادن هيٺ سنڌ کي غلام بڻائي رکيو. سنڌ جي وسيلن، سنڌين جي ثقافت ۽ ٻوليءَ تي راتاها هنيا ويا.
جي ايم سيد سنڌ اسيمبلي ۾ نئين ٺهندڙ ملڪ پاڪستان جي حق ۾ قرارداد ان جذبي هيٺ پاس ڪرائي ته قائداعظم يقينن سنڌ کي آزاد ۽ خودمختيار رياست قبول ڪندو، پر پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ لڳاتار سنڌين سان ٿيل ڪلور جي ايم سيد سميت سنڌ جي محب وطن ماڻهن کي ڪاوڙائي وڌو ۽ سنڌ جي قومي تحريڪ جا بنياد پيا.
سنڌ جي قومي مسئلن، زمينن، روزگار، ٻولي ۽ ون يونٽ مڙهڻ جهڙڻ مسئلن تي سنڌ مان زبردست آواز اُٿيو، سنڌي پنجاب ۽ پناهگيرن جي ڏاڍاين جي خلاف جدوجهد ڪرڻ لڳا.
سائين جي ايم سيد، حقيقي طرح سان سنڌ جي قومي تحريڪ جا بنياد وجهڻ لاءِ اڳڀرائي ڪئي هُن جي نظرياتي ۽ تنطيمي معاملن سان اختلاف ٿي سگهي ٿو پر سنڌ جي آزادي ۽ مذهبي جنونيت خلاف سندس لکڻين، جدوجهد ۽ قربانيءَ سبب سنڌ جي قومي شعور ۾ اضافو ٿيو آهي. سندس قومي تحريڪ جي سرواڻ جي حيثيت کيس ئي ملڻ گهرجي.