نسل پرستي
1951ع ۾ لياقت-نهرو پئڪٽ موجب ته هاڻي ڪوبه غير قانوني طريقي سان چُرپُر ڪري نه سگهندو ان معاهدي هيٺ هندستان جا مسلمان هندستان ۾ ۽ پاڪستان جا هندو پاڪستان ۾ ئي رهندا. پر لياقت علي خان جو سازشون ان معاهدي بعد به جاري رهيون.
مسلم ليگ جي اڳواڻ شوڪت حيات خان پنهنجي يادگيرين واري ڪتاب ۾ لکيو آهي ته ”لياقت علي خان چونڊن کان لنوائڻ لاءِ آئين جي تڪميل ۾ دير ڪئي، ڇاڪاڻ جو هن جو پاڪستان ۾ ڪو به چونڊ تڪ نه هو جنهن ڪري هُو چونڊون کٽي نٿي سگهيو. هن گڏيل صوبن جي آفيسرن جي مشوري سان لياقت-نهرو پئڪٽ ٽوڙيو (جنهن معاهدي لڏپلاڻ جي نفي ٿي ڪئي) جنهن سبب يوپي ۽ راجهستان مان ماڻهن کي کوکرو پار رستي سنڌ ۾ اچڻ لاءِ راهه هموار ڪئي. ان غير قانوني طريقي سان لياقت علي خان جي پراڻي صوبي يوپي مان وڏي انگ ۾ ماڻهو لڏائي آندا ته جيئن ڪراچي ۾ پنهنجي لاءِ سيٽ پيدا ڪري سگهي.“
جڏهن هندستان مان آيل ڌاريا معاهدي جي ڀڃڪڙي ڪري سنڌ ۾ آيا ته انهن حڪومت جي مدد سان شهرن ۾ هندن تي دٻاءُ وجهڻ شروع ڪيو ۽ سندن ملڪيتن تي قبضا ڪيا ويا.
ورهاڱي کان اڳ سنڌ ۾ 97 سيڪڙو آبادي جي ٻولي سنڌي هئي. ناجائز قدمن ذريعي مهاجرن کي سنڌ ۾ سگهارو ڪيو ويو مٿان وري اردو ٻولي کي ملڪ جي قومي ٻولي قرار ڏنو ويو. ياد رهي ته پاڪستان ۾ رهندڙ قومن جي ٻولي اردو ناهي رهي.
پناهگيرن اچڻ سان ئي پاڻ کي تهذيب يافته ۽ سنڌي ٻوليءَ کي اُٺن ۽ گڏهن هڪلڻ وارن جي ٻولي قرار ڏنو ۽ سنڌين کي تهذيب سيکارڻ جون ڳالهيون ڪرڻ لڳا. شهرن ۾ سنڌي اسڪول بند ڪري اردو ۾ تعليم ڏيڻ لڳا، جنهن سبب سنڌين جا ٻار به اردو پڙهڻ تي مجبور ٿيا.
جڏهن جڏهن به سنڌي قوم پنهنجي ماتر ڀومي جي حقن لاءِ آواز اُٿاريو ته هي ان جا مخالف رهيا. ون يونٽ جي تحريڪ دوران هي گهرن کان ٻاهر نه نڪتا، سنڌي ۾ ووٽر لسٽون ڇاپڻ وقت به هي ماڻهو خاموش رهيا. پر جڏهن 1972ع ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ سنڌي ٻوليءَ کي سنڌ جي سرڪاري زبان بڻائڻ جي قرارداد پاس ٿي ته پناهگيرن وڏو گوڙ ڪيو ۽ اردو شاعر/ دانشور رئيس امروهوي چيو هو ته ” اردو کا جنازہ ہے ذرا دہوم سے نکلے“.
ورهاڱي جي سڄي عمل دوران سنڌ جي عوام هندستانين کي وڏي عزت ڏني سنڌي ماڻهن اسٽيشنن تي وڃي انهن کي ڀليڪار ڪيو، پر موٽ ۾ جيئن جيئن هُو سياسي، سماجي ۽ معاشي طرح سان سگهارا ٿيندا ويا ته هنن پنهنجو رنگ بدلائڻ شروع ڪيو ۽ سنڌين کي اکيون ڏيکارڻ شروع ڪيون. مهاجر نفسيات لياقت علي خان کان وٺي نواب مظفر، آفاق شاهد ۽ ٻين اسلامي ڀائيچاري، پاڪستاني قوم ۽ مهاجرن جي حقن لاءِ لڳاتار جدوجهد پئي ڪئي آهي. هنن ماڻهن ابتدائي ڏهاڪن ۾ مهاجرن کي سنڌي قوم جي تهذيب ۽ ٻوليءَ سان سلهاڙڻ لاءِ رڪاوٽون وڌيون،آفاق شاهد 80ع واري ڏهاڪي جي ابتدا ۾ لالوکيت ڪراچي ۾ مرڻ گهڙيءَ تائين بک هڙتال ڪري مطالبو ڪيو ته بنگال ۾ ترسيل بهارين کي سنڌ گهرايو وڃي ۽ بهارين لاءِ هلندڙ تحريڪ ۾ شدت آندي وئي، ان عمل ۾ مذهبي جماعتن پڻ سندس تائيد ڪئي. ياد رهي ته بعد ۾ آفاق شاهد پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي ايم اين اي به ٿيو هو.
”سنڌ ۾ ٻاهران آيل ماڻهن کي حڪومت طرفان منظم طريقي سان وسائڻ جي ڪوشش ٿي رهي آهي جنهن ڪري تجارت، بئنڪون، ۽ ڪارخانا سندن حوالي ٿي ويا آهن ۽ ائين هُو اقتصادي ميدان ۾ سرڪاري سرپرستي ۽ سرمائيدار طبقي جي مدد سان ملڪ تي حاوي ٿي ويا آهن.“ (جي ايم سيد، سنڌو جي ساڃاهه، صفحو 19).
”سنڌ مان هندن لاءِ ڇڏيل 30 لک ايڪڙ زمين مهاجرن کي ڪليم ۾ ڏني وئي آهي نئين حڪومت جون واڳون انگريزن مهاجر ۽ پنجابي سياستدانن جي هٿن ۾ ڏنيون هُيون جن سرڪاري طرح سان دعوت ڏئي ٻاهرين ماڻهن کي ڪالونائيز ڪرايو.“ (جي ايم سيد، سنڌو جي ساڃاهه، صفحو 19).
لياقت علي خان جي باري ۾ جي ايم سيد وڌيڪ لکي ٿو ته ”لياقت علي خان مهاجر مفادن جو مکيه رڪن هو، سنڌين کي حقارت جي نظر سان ڏسندو هو، هن سنڌي تهذيب لاءِ نفرت جو اظهار پڻ ڪيو هو ۽ منظم طريقي سان هندستان مان مهاجرن کي لڏائي آندو ۽ سنڌ ۾ پنهنجن ماڻهن هٿان هندن تي حملا ڪرائي فساد برپا ڪري انهن جي مال، ملڪيت تي قبضو ڪرايو.
اهڙي طرح ٻاهران آيل مهاجرن سنڌ جي شهرن ۾ سنڌي توازن کي ٽوڙيو ۽ شهرن ۾ سنڌين کي اقليت ۾ تبديل ڪرڻ واري عمل ۾ تيزي آندي.
پناهگيرن جي سنڌ ۾ وڌندڙ اثر رسوخ کي مذهبي جماعتن جماعت اسلامي ۽ جمعيت علماءِ پاڪستان شاهه احمد نوراني گروپ پنهنجي اثر ۾ ورتو هو پر 1983ع ۾ ڊڪٽيٽر جنرل ضياء الحق جي خلاف جمهوري تحريڪ جي شدت ۽ خاص ڪري سنڌ ۾ سنڌي عوام جي زبردست عوامي تحريڪ اسٽبلشمنٽ کي چيڙائي وڌو ۽ انهن مهاجرن جي قوت کي منظم شڪل ڏيڻ لاءِ الطاف حسين جي چونڊ ڪئي، ايم آر ڊي جي تحريڪ دوران مهاجر قومي موومينٽ (ايم ڪيو ايم) منظر تي آئي. ملڪ جي ساڃاهه وند ماڻهن ۽ حلقن جو طئي ٿيل نقطي نظر آهي ته ايم ڪيو ايم معروضي حالتن جي پيداوار نه پر پنجابي اسٽبلشمنٽ سنڌين کي سيکت ڏيارڻ لاءِ ٺاهي هئي، جيڪا اڄ تائين اسٽبلشمنٽ جي ساٿاري جماعت آهي ۽ سنڌين لاءِ سنڌ ۾ دشمن وارو وير رکيو پئي اچي.
ايم ڪيو ايم مهاجرن کي چٽو موقف ڏنو ته هُو سندن حقن جي ترجمان آهي، هُو هڪ قوم آهن ۽ کين مڪمل طرح سان هڪ الڳ وطن هئڻ گهرجي.
1992ع جي آپريشن دوران برگيڊيئر آصف هارون لکيو آهي ته کيس جنرل لهراسب گهرائي ايم ڪيو ايم جي ڪارڪنن ۽ آفيس مان مليل نقشا ڏيکاريا جيڪي جناح پور جا هئا. برگيڊيئر آصف هارون وڌيڪ لکي ٿو ته آپريشن جي خاتمي کانپوءِ جنرل لهراسب کان وٺي سمورا فوجي ان ڳالهه تان ڦري ويا ته ڪو ايم ڪيو ايم الڳ صوبي يا جناح پور جي ڳالهه ٿي ڪري بلڪه حيراني هن ڳالهه جي به ٿي ته ٽارچر سيل جيڪي ميڊيا کي ڏيکاريا ويا تن کان به انڪار ڪيو ويو هن جي خيال ۾ ايم ڪيو ايم سانڊي وانگر پنهنجو رنگ مٽائيندي فوج کي راضي ڪري ورتو. (وجيه الدين احمد، روزاني اُمت).
ايم ڪيو ايم پنهنجي وجود سان وچين طبقي جي نمائندگي جي ڳالهه ڪئي ته هيٺين باشعور طبقي جا ماڻهو آهن ۽ جاگيردار، سرمائيدار ۽ اسٽبلشمنٽ (فوجي توڙي سول) جا مخالف آهن انڪري سنڌ جو اڪثريتي غريب عوام ساڻس گڏ ٿئي.
جڳ مشهور دانشور محمد ابراهيم جويو لکيو آهي ته ” تاريخ ۾ اهو ڏٺو ويو آهي ته عوام دشمن، انسانيت مخالف ۽ استعمال ڪندڙ قوتون وڏن نظرين، آدرشن ۾ پناهه وٺنديون آهن ۽ انهن جي آڙ ۾ ڦر لٽ ۽ بربريت جاري رکنديون آهن. ان لاءِ جرمني جي آمر هٽلر جي نازي ازم ۽ اٽلي جي آمر مسوليني جي فاشزم جا مثال پيش ڪري سگهجن ٿا.“
ساڳي طرح سان ايم ڪيو ايم به وچين طبقي جو تصور ڏئي سنڌي ماڻهن جي وسيلن تي قابض ٿيڻ لاءَ دهشتگردي جي فاشسٽ شڪل اختيار ڪئي آهي.
وچين طبقي جي دعوى ڪندڙ دهشت ۽ خوف جي علامت آهن، اها ئي سندن سڃاڻپ آهي جيڪا سندن ڪردار مان ظاهر ٿئي ٿي.
”سنڌي سماج ۾ جمهوري طرز جي جدوجهد هلي رهي هئي جڏهن ايم ڪيو ايم جي دهشتگردي آئي ته پر امن جمهوري جدوجهد ختم ٿي وئي سڄي تحريڪ جو رُخ ئي مٽجي ويو.“ ( جامي چانڊيو، ايم ڪيو ايم جي سياست ۽ سنڌ).
ايم ڪيو ايم جي سياست جي سبب ئي سنڌي مهاجر تضاد اُڀري آيو. جن اردو ڳالهائيندڙن کي ورهاڱي وقت جيءَ ۾ جايون ڏنيون ويون ، ته ڪي به تضاد نه اُڀريا. اردو ڳالهائيندڙ پنهنجي سنجيده روش سان سنڌ جي پر امن جمهوري تحريڪ جو حصو ٿي سگهيا ٿي پر پنجابي اسٽبلشمنٽ جي پٺڀرائي سبب اهو ممڪن نه ٿي سگهيو.
ايم ڪيو ايم اردو ڳالهائيندڙن کي سنڌي قوم جي تهذيب ۾ ضم ٿيڻ کان زبردستي روڪيو ۽ ساڳي وقت پنهنجي دهشت ذريعي قابو ڪيو. فاشزم جي ان روپ اردو ڳالهائيندڙن جي سموري آزادي صلب ڪري ورتي، هُو پنهنجي مرضي سان ووٽ نٿا ڏئي سگهن، هُو پنهنجي مرضي سان راءِ جو اظهار نٿا ڪري سگهن، کين مڪمل طرح سان يرغمال بڻايو ويو آهي.
وچين ڪلاس جي پارٽي روشن خيال هوندي آهي، هُو ڀتاخور ۽ دهشتگرد مافيا ناهي هوندي پر ضياءالحق جي پيدا ڪيل هي جماعت انتهاپسند فاشزم جو روپ اختيار ڪري چڪي آهي ۽ سندس سمورو ڪردار غير جمهوري، عوام دشمن ۽ نسل پرستي تي ٻڌل آهي. اهو ئي سبب آهي جو ايم ڪيو ايم پنهنجي سڄي تاريخ ۾ جمهوري تحريڪن، قومي تحريڪن جي مخالف ۽ آمرن جي حامي رهي آهي. مثال طور جنرل مشرف جي سڄي دور ۾ ايم ڪيو ايم نه صرف مشرف حڪومت جي اتحادي رهي پر واضح طور تي اسٽبلشمنٽ جي اتحادي جي روپ ۾ هر عوام دوست تحريڪ جي آڏو رڪاوٽ بڻيا. مثال طور چيف جسٽس افتخار چوڌري جي بحالي واري تحريڪ دوران 12 مئي 2007ع تي ڪراچي ۾ ايم ڪيو ايم طرفان چيف جسٽس جي ريلي کي روڪڻ لاءِ وڏي رتو ڇاڻ ڪئي جنهن ۾ 55 سياسي ڪارڪن قتل ٿيا ۽ وڏي انگ ۾ زخمي ٿيا. جنرل مشرف ساڳي ڏينهن اسلام آباد ۾ هڪ جلسي کي خطاب ڪندي ايم ڪيو ايم جي اهڙي ڪاروائي کي پنهنجي طاقت جو اظهار قرار ڏنو هو.
ايم ڪيو ايم اسٽبلشمنٽ سان گڏ بيهڻ جي عيوض رعايتون پڻ ورتيون. پهريون ڀيرو پاڪستان ٺهڻ وقت وفاقي توڙي سنڌ جي افسر شاهي مهاجرن جي قبضي ۾ هئي ٻيو ڀيرو مشرف جي دور ۾ کين وڌ کان وڌ سرڪاري نوڪريون ڏنيون ويون.
1988ع وارين عام چونڊن دوران ايم ڪيو ايم شهري علائقن (ڪراچي ۽ حيدرآباد) مان اڪثر سيٽون کٽي ورتيون. چونڊن کانپوءِ پيپلزپارٽي ۽ ايم ڪيو ايم جي نمائندن تي ٻڌل ڪميٽي جو اجلاس ايم ڪيو ايم جي مرڪز 90 تي ٿيو، ان اجلاس ۾ ٻنهي ڌرين جي 3-3 ميمبرن شريڪ هئا، اوچتو ان گڏجاڻي ۾ الطاف حسين به اچي ويو، هن پيپلز پارٽي جي هڪ ميمبر پي ڪي شاهاڻي (سنڌي هندو) تي اعتراض واريو جڏهن ته ٻن اردو ڳالهائيندڙ ميمبرن تي اتفاق ڪيو. اهڙي طرح ايم ڪيو ايم جي سيڪيولرازم ۽ جمهوريت پسندي واري دعوى جي قلي کُلي پئي. اُن اجلاس کانپوءِ اهو طئي ٿيو ته جيڪڏهن وزير اعلى سنڌي ٿيندو ته گورنر اردو ڳالهائيندڙ هوندو ۽ جيڪڏهن ڪو وزير سنڌي هوندو ته اُن کاتي جو سيڪريٽري اردو ڳالهائيندڙ ٿيندو، اهڙي ريت هنن جي قبضاگيري ۽ نسل پرستي پروان چڙهندي رهي ۽ جاگيردار سياست جي نمائندگي ڪندڙ پيپلز پارٽيءَ به ان جا مضبوط بنياد رکي ڇڏيا. ان طريقي سان شهري سرڪار جو Power ڌارين ڏانهن منتقل ٿيو. مشرف جي ئي زماني ۾ نئين نظام هيٺ 1979ع جو روينيو ۽ لوڪل باڊيز ايڪٽ ختم ڪري ناظمي نظام 2001ع ۾ شروع ڪيو ويو. جنهن ۾ شهري حڪومت جوڙي سمورا اختيار ناظمن حوالي ڪيا ويا. ان دوران جيڪي سنڌين سان ناانصافيون ٿيون، سنڌين خلاف قانون پاس ٿيا، سٽي ڪائونسل ذريعي قراردادون پاس ڪري سنڌين کي ڀت سان لڳايو ويو.
مشرف جي ان نئين نظام سان سنڌ جي عوام اختلاف رکيو سنڌ جي قومي تحريڪ ان موقعي تي ورهايل نظر آئي، ڪجهه ڌرين حمايت ته ڪن وري نالي ماتر مخالفت ڪئي. ابتدا ۾ روايتي پريس ڪانفرنسون، سيمينار، بک هڙتالون، مظاهرا ۽ پوءِ بس... جڏهن اوهين هڪ نظام کي نٿا مڃون ۽ اهو ايڪٽ سنڌ جي خلاف آهي ته پوءِ اوهان کي ان جي خلاف ڀرپور مزاحمت ڪرڻ گهرجي، پر حيرت وري تڏهن ٿي جڏهن قومي تحريڪ طرفان مزاحمت ڪرڻ بجاءِ ڪجهه ڌريون ان نظام جو حصو بڻجي ويون. اصل ۾ سنڌ جي قومي تحريڪ ۾ مزاحمت جو ذڪر هاڻ مذاق بڻجي ويو آهي.
ڏکڻ آفريقا جي سوويٽو واري علائقي ۾ 1976ع ڌاري گوري سرڪار آفريقي زبان بجاءِ ولنديزي ٻوليءَ کي اسڪولن ۾ رائج ڪرڻ جو اعلان ڪيو ته ڪارن شاگردن ڌاري ٻولي پڙهڻ کان انڪار ڪيو، احتجاج ٿيو، مزاحمت ٿي، ڪيئي نوجوان شاگرد مارجي ويا، گوري سرڪار جا ٻه سپاهي به قتل ٿيا، سڄي ملڪ ۾ مزاحمتي تحريڪ شروع ٿي، نتيجي ۾گوري سرڪار کي پنهنجو فيصلو واپس وٺڻو پيو. اها هوندي آهي مزاحمت ۽ پنهنجي ٻولي، قوم ۽ وطن ڏانهن سنجيده روش.
جيئن مون اڳ ذڪر ڪيو ته مشرف جي سڄي دور ۾ ايم ڪيو ايم مزا ماڻيندي رهي آهي، ناجائز طريقي سان آمريت جو ساٿ ڏيندي رهي، هي طئي آهي ته دهشتگرد ڪاروايون ڪندڙ گروهن جي سلامتي ئي تڏهن ممڪن هجي ٿي جڏهن هُو اسٽبلشمنٽ جو ساٿ ڏين، جڏهن جڏهن هُو انهن جي دائري کان ٻاهر نڪرڻ جي ڪوشش ڪندا ته ماريا ويندا ۽ کين تڪليفن مان گذرڻو پوندو. ان ڪري ايم ڪيو ايم جنهن دهشت ۽ وحشت جو مظاهرو ڪيو آهي، اسٽبلشمنٽ جو اتحادي هجڻ کانسواءِ سندس حيات ممڪن نه هئي ۽ عملي طرح سان ان جو اظهار پڻ ٿيندو رهي ٿو.
مثال طور شائسته عالماڻي ۽ ڊاڪٽر شازيا خالد جي مسئلي تي آواز اُٿاريو ۽ بائيڪاٽ جي ڌمڪي ڏني پر عملي طور ڪجهه به نه ڪيو. نواب اڪبر بگٽي جي شهادت تي حڪومت کان الڳ ٿيڻ جي ڌمڪي ڏني پر هنن سرڪار کان عملي طور علحدگي اختيار نه ڪئي. ٻئي طرف سنڌ ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف هلندڙ پر امن تحريڪ جو ساٿ نه ڏنو ۽ اين ايف سي ايوارڊ واري اشو تي ايم ڪيو ايم خاموش رهي.
2002ع وارين چونڊن جي نتيجي ۾ پيپلز پارٽي سنڌ جي اڪثريتي پارٽي هئڻ باوجود ايم ڪيو ايم اسٽبلشمنٽ جي چوڻ تي سنڌ جي ويڪائو وڏيرن جي ساٿ سان جمهوري طرز عمل خلاف غير جمهوري انداز جي حڪومتي تشڪيل جي حمايت ڪئي ۽ ان سان سنڌ جي حقيقي حڪمران جماعت ايم ڪيو ايم بڻجي وئي. جمهوريت جي دعويدار ايم ڪيو ايم ان دور ۾ پيپلز پارٽي جي اسيمبلي ميمبرن جي غير موجودگيءَ ۾ اسيمبلي ۾ ڪيئي سنڌ دشمن بل ۽ قراردادون پاس ڪرايون.
ايم ڪيو ايم جي ٺهڻ کانپوءِ سائين جي ايم سيد سميت گهڻن ئي قومپرست سياست ڪندڙ ڌرين جو خيال هو ته شايد مهاجر هاڻ پنجاب جي بالادستي خلاف سنڌ جي قومي تحريڪ سان گڏ بيهندا. قومپرستن سان گڏجاڻيون، جلسن ۾ شرڪت ان جو مثال هئا. ايم ڪيو ايم جي پنجابين ۽ پٺاڻن سان ويڙهاند کانپوءِ اسٽبلشمنٽ هنن کي ڌرتي ڌڻين سان ويڙهائي ڇڏيو. ڇاڪاڻ جو هُو انهن جي ڇپر ڇانو ۾ پلجي رهيا هئا ۽ انهن جي چوڻ تي ئي سنڌين خلاف حرڪتون شروع ڪيون. هتي اهو سوال به اهم آهي ته اُن وقت سنڌ جي قومپرست سياست ڪندڙ ڌرين مهاجر قومي موومينٽ کي تسليم ڪيئن ڪيو؟ جڏهن ته سندن تنظيم جي نالي مان ئي ظاهر هو ته هُو مهاجرن کي الڳ قوم تصور ڪن ٿا.
دنيا ۾ جنگين ۽ ٻين حالتن پٽاندڙ قومون ۽ گروهه لڏپلاڻ ڪندا آهن. سنڌي قوم جي اڪثريت صدين کان مختلف علائقن مان لڏپلاڻ ڪري ايندي رهي آهي ۽ نسلي بنيادن تي پنهنجي الڳ حيثيت مڃائڻ بجاءِ ڌرتي ڌڻين جي تهذيب جو حصو ٿي ويا. ورهاڱي وقت لڏپلاڻ ڪري ويندڙ هندو سنڌين ڪڏهن به هندستان جي سرڪار سان الڳ سڃاڻپ يا نسلي بنيادن تي ڪو الڳ صوبو بڻائڻ جي گُهر ناهي ڪئي بلڪه هو انهن جي جمهوري نظام جو حصو ٿي ويا. کين بنيادي انساني حق ملي رهيا آهن. پر سنڌ ۾ آيل اردو ڳالهائيندڙ پنهنجي نفسياتي برتري، سازشن سبب سنڌ ۾ تنظيمون ٺاهي اردو ڳالهائيندڙن کي دهشت جي زور تي پاڻ سان گڏ بيهاري قوم جو تصور ڏئي الڳ صوبي لاءِ وڙهي رهيا آهن. سندن دعوى آهي ته اسين پاڪستان ٺهڻ ۾ وڏيون قربانيون ڏنيون آهن.
ايم ڪيو ايم حتمي طرح سان سنڌ کي ٻن حصن ۾ ورهائڻ جي رٿا مڪمل ڪري چڪي آهي صرف ان تي عملدرآمد جي موقع جي تلاش ۾ آهي.
1988ع دوران ايم ڪيو ايم ۽ سنڌي عوام جي جهيڙي دوران مهاجرن جي نفسيات سامهون اچي وئي، جهڙي ريت سنڌي ماڻهن جو ڪوس ڪيو ويو، ان سان اسرائيلين جي ياد تاز ٿي وئي.
20 سال گذرڻ بعد سنڌ جي قومي تحريڪ جو هڪ حصو چٽائي رکي ٿو ته عام اردو ڳالهائيندڙ سنڌ جي تقسيم نٿو چاهي، ان ڪري انهن کي ويجهو آڻڻ لاءِ ڪوششون وٺڻ گهرجن. بدقسمتي سان قومي تحريڪ شهرن ۾ پنهنجي قوم کي منظم ناهي ڪري سگهي ته هُو ڌارين کي ڪيئن پاڻ ڏانهن مائل ڪري پنهنجي ويجهو آڻيندي.
ايم ڪيو ايم مڪمل طرح سان نسلي بنيادن ۽ دهشت جي ذريعي پناهگيرن کي منظم ڪري بيٺي آهي، اُهي يرغمال بڻيل آهن اهڙي صورت ۾ ته منظم پارٽي ئي دهشتگردي ۽ نسلي سياست جو مقابلو ڪري سگهي ٿي.
اُن جي ابتڙ ايم ڪيو ايم لالچ جي بنيادن تي سنڌ جي ٻهراڙيءَ وارن علائقن ۾ ڏوهاري ماڻهن، ويڪائو وڏيرن تي پنهنجا اثر ڇڏي رهي آهي، ڪجهه قومپرست ته وري 90 جا چڪر ڪاٽڻ کانسواءِ رهي نٿا سگهن. هُو نسلي تضاد کي سمجهي ناهن سگهيا جو هُو ڄاڻيندي به اڻ ڄاڻ آهن ته ايم ڪيو ايم ڪيئن سنڌين کي ڀت سان لڳائي پنهنجي دهشت ذريعي سنڌين جي حقن تي ڌاڙا هڻي رهي آهي. ڪيئن نه هُنن شهري حڪومت ذريعي قراردادون پاس ڪرائي سنڌين کي ويڳاڻو بڻائي ڇڏيو آهي. نام نهاد سنڌي دانشور، اديب ۽ سياسي ڪارڪن موقعي پرستي ڪري ذاتي مفاد حاصل ڪرڻ ۾ پورا آهن.
1988ع جي تضادن کان پوءِ ڪراچي شهر مان وڏي انگ ۾ سنڌي بيدخل ڪيا ويا. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ انهن جي ڪاروبار ۽ گهرن تي قبضا ڪيا ويا. ڪجهه عرصي کانپوءِ پاڻ مُرادو ۽ ڪنهن حد تائين سياسي پارٽين جي ڪوششن سان هڪ ڀيرو ٻيهر سنڌين شهرن جو رُخ ڪيو آهي. منظم طريقي سان ڳوٺ ٻڌا ويا آهن. لکن جي تعداد ۾ سنڌي ڪراچي ۾ موجود آهن. لکن جي انگ ۾ حيدرآباد جي پسگردائي ۾ سنڌي هڪ سگهاري قوت ۾ موجود آهن.
ايم ڪيو ايم نئين انداز ۾ ڪراچي شهر اندر سنڌين کي هيسائي رکيو آهي کين ڪاروبار ڪرڻ نٿو ڏنو وڃي، انهن جي خواهش موجب ته سنڌي ڀلي شهر کان ٻاهر رهن پر ڪنهن به ريت شهر ۾ سگهه حاصل نه ڪري سگهن.
ڏکڻ آفريقا ۾ صوفيا ڳوٺ ڊاهڻ ۽ ڪارن کي ٻاهر ڪڍڻ به نسل پرستي جي ساڳي شڪل هئي، آفريقي عوام ۽ قومي تحريڪ اُن جي خلاف مزاحمت ڪئي هئي، هُو ان ۾ ناڪام ٿيا هئا پر اڳتي هلي عوامي پذيرائي جي ڪري قومي تحريڪ سگهه حاصل ڪئي.
2010ع ۾ ٻوڏ جا ستايل سنڌي ماڻهو جيئن ڪراچي پهتا ته هي نسل پرست مڇرجي پيا ۽ چوڻ لڳا ته انهن کي پنهنجن علائقن تائين محدود رکو يا ڪراچي کان ٻاهر ڪئمپن تائين محدود هجن. جڏهن ته 2005ع ۾ ڪشمير ۾ آيل زلزلي کانپوءِ ايم ڪيو ايم سڄي ڪراچي ۾ ڪئمپون قائم ڪري زلزلي متاثرن جي مدد ڪئي پر سنڌ جي ٻوڏ متاثرن جي سهائتا لاءِ ايم ڪيو ايم طرفان هڪ به ڪئمپ قائم نه ڪئي وئي.
سنڌ سرڪار اعلان ڪيا ته ٻوڏ متاثرن سنڌين کي ڪراچي جي پسگردائي ۾ رهايو ويندو پر ايم ڪيو ايم سرڪار تي دٻاءُ وجهي سنڌ سرڪار کي اهڙن اعلان تي عمل ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو. وڏي بدقسمتي ته هي ٿي جو قومي تحريڪ ان مسئلي تي ڪو به عملي ۽ مثبت ڪردار ادا نه ڪيو. ڪجهه ڌرين طرفان ٿوريون گهڻيون ڪئمپون قائم ڪري ٻوڏ متاثرن جي سهائتا ڪرڻ جي ڪوشش ته ضرور ڪئي وئي پر بهتر اهو ٿئي ها جو قومي تحريڪ اثرائتي نموني سان احتجاج ڪري، مزاحمت ڪري انهن کي ڪراچي ۾ رهائڻ لاءِ ڪوششون وٺي ها. ٻوڏ متاثرن پاڻ مرادو مزاحمتون ڪيون، تشدد سَٺو، پر قومي تحريڪ روايتي احتجاج ۽ بيان بازي کان اڳتي نه وڌي.
1913ع ۾ ڏکڻ آفريقا جي شهر ٽرنسوال ۾ هندستانين جي داخلا تي پابندي وڌي وئي ته عوام ان خلاف مهاتما گانڌيءَ جي اڳواڻي ۾ نٽال کان هڪ ريلي ڪڍي زبردستي ٽرنسوال ۾ داخل ٿيا ۽ اهڙي ريت ننڍين ننڍين عملي مزاحمتي تحريڪن سان قومي تحريڪ ۾ جان پئي ۽ هو نيٺ ڪامياب ٿيا.
مزاحمت جو مطلب آهي ته پنهنجي مخالف خلاف زبردستي ڪو عمل ڪرڻ چاهيو ٿا، يقينن ان ۾ گرفتاريون، تشدد ۽ موت به ٿي سگهي ٿو.
سنڌي قومي تحريڪ انهن سمورين شين کان ٿورو گهٻرائڻ شروع ڪيو آهي ان ڪري دٻاءُ وجهڻ ۽ پنهنجو موقف پيش ڪرڻ جو رڳو هڪ طريقو آهي ته بيان ڏيو، پُرامن مظاهرا ڪيو، چتاءُ ڏيو ۽ پوءِ خاموش ٿي وڃو.
اصل ۾ قومي تحريڪ جي قيادت ڪارڪنن کي آفريقي آزاديءَ جي تحريڪ وانگر تربيت يافته ۽ باشعور نه بڻايو آهي. عوام کي منظم ڪرڻ، انهن کي مزاحمت لاءِ تيار ڪرڻ، ذاتي مفادن کي اوليت نه ڏيڻ، قومي مفاد کي ترجيح ڏيڻ سياسي ڪارڪنن جي بنيادي تربيت ۾ شامل ٿئي ٿو. سنڌين جي نصيب ۾ ذلتون به ان ڪري ئي لکيل آهن جو اسين منظم ۽ باشعور ناهيون، هونئن به ڏاهن چيو آهي ته لالچ ۽ خوف ماڻهو کي آزاديءَ جي اڻانگي سفر کان پري ڪريو ڇڏي. دنيا ۾ برپا ٿيل انقلاب ۽ آزاديءَ جي رهبرن صرف قربانيون ڏنيون، ڊپ ۽ لالچ ڪڏهن به سندن ويجهو ڪونه آئي.
ايم ڪيو ايم اردو ڳالهائيندڙن جي حقن جي نمائندگي ڪري ٿي جڏهن ته مان اڳ ذڪر ڪري آيو آهيان ته ورهاڱي مهل آيل اردو ڳالهائيندڙن کي سمورا بنيادي حق حاصل آهن بلڪه ڌرتي ڌڻين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ فائدا حاصل ڪري رهيا آهن. حقن جي آڙ ۾ جڏهن ايم ڪيو ايم اڳتي وڌي علحدگي جي ڳالهه ڪري ته پوءِ سنڌي ماڻهن جو رد عمل فطري آهي، ايم ڪيو ايم جي ٺهڻ کان اڄ تائين جيڪا به وطن جي ماڻهن پنهنجي دفاع ۾ مزاحمت ڪئي آهي اُها جائز آهي.
قومي تحريڪ جا ڪجهه حلقا ايم ڪيو ايم کي سمجهڻ ۾ غلطي ڪري رهيا آهن، ايم ڪيو ايم پنهنجي وجود کان اڄ تائين سنڌ مخالف ڌارا جو حصو رهي آهي، بلڪه سنڌين کي پوئتي ڌڪڻ جي ڪوشش ڪندي پنهنجي حاڪميت قائم ڪرڻ جي ڪوششن ۾ رڌل آهي.
هنن قومپرستن لاءِ هڪ ئي دليل ڪافي آهي ته جڏهن پنجابي، بلوچ، پشتون ۽ سنڌيءَ جي ڳالهه ٿئي ٿي ته مهاجرن لاءِ اڪيلو رستو بچي ٿو ته هُو مهاجر قوميت جي ڳالهه ڪن. ( ڪتاب الطاف جا عزم ۽ ارادا، صفحو 58) هي لکت ۾ ايم ڪيو ايم جي سربراهه جو ڊاڪيومينٽ آهي.
آپريشن دوران هٿ آيل نقشا، سنڌين جو قتل عام، ماضيءَ ۾ ۽ تازو 11 جولاءِ 2011ع تي ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ ڀتين تي الڳ مهاجر صوبي جي لاءِ ٿيل چاڪنگ، سنڌ اسيمبلي جي ٻاهران ميڊيا سان ڳالهائيندي ايم ڪيو ايم جي ايم پي اي فيصل سبزواري جو بيان، جنهن ۾ هن چيو ته ”اسان کي ڀت سان لڳائڻ واروء ڀتين تي لکيل پڙهو“ ڪافي آهي ته ايم ڪيو ايم هر حال ۾ سنڌ کي ٻه اڌ ڪرڻ جا خواب ڏسي ٿي ۽ نام نهاد قومپرست ۽ دانشور ايم ڪيو ايم جي حمايت ڪندي نٿا ٿڪجن.
13جولاءِ 2011ع تي پيپلز پارٽي جي اڳواڻ ۽ سنڌ جي سينئر وزير ذوالفقار مرزا جو ايم ڪيو ايم اڳواڻ الطاف کي دهشتگرد ۽ بدمعاش قرار ڏيڻ تي ايم ڪيو هڪ رات ۾ 15 سنڌي ماڻهو قتل ڪري ڇڏيا سنڌين جي ملڪيتن کي ساڙيو ويو ۽ اُن کانپوءِ جولاءِ ۽ اگسٽ ۾ پريس ڪانفرنس ۽ بيانن ذريعي چيو ويو ته اسان مهاجرن جو قتل عام ٿي رهيو آهي ۽ عالمي دنيا مهاجرن جي تشخص کي تسليم ڪري ۽ سندن مدد ڪري.
هتي هي واضح ڪندا هلون ته اردو ڳالهائيندڙ ۽ نسل پرست تنظيم ايم ڪيو ايم ٻه الڳ شيون آهن، اهو درست آهي ته 20 سال اڳ ڪجهه قومپرست ان ڳالهه کي نه سمجهي سگهيا هئا بهرحال دير آيد درست آيد.
سنڌ جي باشعور حلقي جو نقطي نظر بلڪل واضح آهي ته ورهاڱي کانپوءِ آيل مهاجر هاڻ واپس نٿا وڃي سگهن ۽ نه وري کين سمنڊ حوالي ڪري سگهجي ٿو. مثال طور ڏکڻ آفريقا ۾ گورا ڪميونسٽ پارٽي ۽ نسلي متڀيد خلاف اي اين سي جا ميمبر، ۽ حمايتي ساڻن تحريڪ ۾ گڏ هئا. ان ڪري صرف نسل پرست سوچ جي مزاحمت ڪبي جيڪا سوچ اردو ڳالهائيندڙن کي سنڌي بڻجڻ کان روڪي بيٺي آهي، جنهن سوچ سنڌ کي هڪ نئين ويڙهه ۾ الجهائي ڇڏيو آهي. ڇاڪاڻ جو سنڌ پنجاب جي غلام آهي، سنڌ جي سمورن وسيلن تي پنجاب جو قبضو آهي، اسٽبلشمنٽ ڏاهپ جو مظاهرو ڪندي سنڌ جي قومي، جمهوري تحريڪ جي ويڙهه جو رُخ مٽائڻ ۾ ڪامياب وئي آهي ۽ ايم ڪيو ايم اُن سازش جو حصو بڻي.
ايم ڪيو ايم پنهنجي جوهر ۾ نسل پرست، پنجاب جي دلال ۽ اسٽبلشمنٽ جي پيرول تي ڪم ڪندڙ تنظيم آهي، هُو ڪڏهن به جمهوريت پسند ناهي رهي. ضياءالحق جي دور ۾ پيدا ٿي، مشرف جي دور ۾ سگهاري ٿي ۽ جڏهن سول حڪومتون اچن ٿيون ته اسٽبلشمنٽ جي چوڻ تي هُو جمهوريت آڏو رڪاوٽون وجهي ٿي.
مثال طور 2011ع ۾ الطاف حسين محب وطن جنرلن کي مداخلت جي اپيل ڪئي ته هُو اقتدار تي قبضو ڪري 98 سيڪڙو عوام جي خواهش تي پورو لهن. جڏهن ته مشرف جي دور ۾ هنن ڪڏهن به اهڙي ڳالهه نه ڪئي ۽ آمر سان اقتدار ۾ ڀاڱي ڀائيوار رهيا.
سنڌ توڙي پاڪستان جي عوام مارشلائن جي زماني ۾ وڏيون قربانيون ڏنيون آهن، ڪيترن ئي ماڻهن ڦٽڪا کاڌا آهن، ڦاسين تي چڙهيا آهن، قيد ۽ اذيتون سَٺيون آهن ته جيئن فوجي راڄ جو خاتمو ٿئي ۽ عوام جي حڪمراني قائم ٿي سگهي. اڄ جي دور ۾ ڪو به ذي شعور ماڻهو فوج کي دعوت نٿو ڏئي سگهي.
ان ڪري فوج جي پيداوار تنظيم عوام دشمن، جمهوريت مخالف ۽ فاشسٽ خيالن جي ترجمان آهي.
ڪئنڊا جي هڪ عدالت 12 مئي جي واقعن کانپوءِ ايم ڪيو ايم کي دهشتگرد تنظيم قرار ڏنو ۽ ڪئنڊا ۾ سندن چُرپُر تي مڪمل پابندي وجهي ڇڏي، سندس دفتر بند ڪيا ويا ۽ ايم ڪيو ايم اڳواڻ ڪاشف عمر کي ملڪ نيڪالي جو حڪم ڏنو ويو.
آمريڪا سنڌ جي شهري علائقن ۾ ايم ڪيو ايم جي طاقتور پوزيشن سبب سندن حمايت ڪندي رهي آهي. وڪي ليڪس پاران ڪيل انڪشاف تحت آمريڪين جا 35 هزار ويڙهاڪ دوست ڪراچي ۾ موجود آهن.
تازو وفاقي سرڪار به انڪشاف ڪيو آهي ته ايم ڪيو ايم جي ويڙهاڪن کان (ڪوزي) خطرناڪ اسرائيلي هٿيار هٿ آيو آهي جنهن جو مشهور صحافي نجم سيٺي جيو ٽي وي جي پروگرام ” آپس کی بات“ ۾ ذڪر پڻ ڪيو ۽ چيو ته يورپ ۾ هٿيارن جي کُلي مارڪيٽ آهي، وٺڻ مسئلو ناهي ۽ ڪراچي جو بندر ته اوهان جو پنهنجو آهي. هن جو اشارو ايم ڪيو ايم جي وزير بابر غوري ڏانهن هو، جيڪو مشرف جي دور کان پيپلزپارٽي جي حڪومت تائين ڊگهي عرصي لاءِ پورٽس ۽ شپنگ جو وزير رهيو آهي.
ايم ڪيو ايم جي دهشتگرداڻن ۽ نسل پرستاڻن روين جي ڪري آمريڪا ڪنهن حد تائين هنن کان منهن موڙيو آهي. ان جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته هونئن ايم ڪيو ايم آمريڪا مخالف سرگرمين کان پري رهي آهي پر اوچتو ڊاڪٽر عافيه صديقي جي آزادي لاءِ ڪراچي ۾ مظاهرو ڪيو ۽ ان کانسواءِ الطاف حسين 2011ع دوران پنهنجي هڪ بيان ۾ چيو ته حڪمران آمريڪا جي چوڻ تي فوج ۽ آءِ ايس آءِ جي خلاف پروپيگنڊه ڪري رهيا آهن.
ان مان ثابت ٿيو ته جڏهن سندن آقا فوج ۽ ايجنسين خلاف آمريڪا پڪيون شاهديون ڏنيون ته هُو جنوني طالبان تحريڪ سان ڳجهه ڳوهه ۾ مليل آهن ته الطاف پنهنجن دوستن سان بيهي رهيو.
نسل پرستي بنيادي طرح سان ڪو نسلي گروهه يا ثقافتي اقليت پناهگير شڪل ۾ اچي ڌرتي ڌڻين جي خلاف محاذ جوڙڻ سان ئي نظر ايندي آهي. پاڪستان ٺهڻ وقت هڪ ننڍي اقليت سازشن ۽ رٿا بندين هيٺ حڪمرانن جي مدد سان شهرن جي وڏي اڪثريت ۾ تبديل ٿي آهي. کين جيئن جيئن سگهه ملي آهي ته هو سنڌين خلاف ڪارا قانون کڻي آيا آهن. نسل پرست سياست جيئن ئي اقتدار حاصل ڪيو ته هو ان پوزيشن ۾ اچي ويا.
1. 10 مئي 2005ع تي سنڌ اسيمبلي ۾ ايم ڪيو ايم جي ايم پي اي ڪنور نويد پاران پيش ڪيل هڪ قرارداد پاس ڪرائي ، ”جنهن مطابق سنڌ حڪومت معرفت اها ذميواري هنئين وڃي ته ڪراچي ۾ ملٽي نيشنل ڪارپوريشن ۽ ٻين ڪمرشل ادارن ۾ صرف ان ماڻهو کي ملازمت ڏني وڃي جنهن وٽ مقامي( ڪراچي جو) ڊوميسائل ۽ پي آر سي هجي.“
2. 17 اگسٽ 2004ع ۾ جماعت اسلامي جي ايم پي اي حميدالله خان هڪ قرارداد پيش ڪئي جيڪا اڪثريت سان پاس ڪئي وئي، ايم ڪيو ايم هن نسلي متڀيد واري قانون ۾ ساڻن گڏ هئي. ان قرارداد مطابق ” ڪراچي جي علائقن اورنگي ٽائون، بلديا ٽائون ۽ ٻين علائقن ۾ رهيل ٻاهران آيل ماڻهن کي شناختي ڪارڊ جاري ڪيا وڃن.“ اهڙي ريت لکين غيرقانوني آيل ڌارين کي نادرا شناختي ڪارڊ ملي ويا ۽ سنڌي ماڻهو اقليت ۾ تبديل ٿيا.
3. 2005ع ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ ايم ڪيو ايم جي ايم پي اي قرارداد پيش ڪئي ته جن شاگردن وٽ مقامي ڊوميسائل ناهي ته اهو ڪراچي جي پروفيشنل تعليمي ادارن ۾ داخلا نٿو وٺي سگهي، جنهن جو مطلب ته سنڌي شاگرد ڪراچي جهڙي اهم شهر ۽ سٺن تعليمي ادارن ۾ داخلا کان محروم ٿي وڃن. ”جڏهن به سنڌي شاگرد ڪراچي مان ڊوميسائل ٺهرائڻ وڃي ٿو ته کيس ڏاڏي جو سرٽيفڪيٽ کڻي اچڻ جو چيو وڃي ٿو جڏهن ته قانون موجب جيڪو مقامي ماڻهو ٽن سالن کان ڪراچي ۾ رهندڙ هجي ته هُو ڊوميسائل ٺهرائي سگهي ٿو.“
ان قرارداد جي خلاف 21 آڪٽوبر 2009ع تي پيپلز پارٽي جي ايم پي اي سڪندر مينڌرو هڪ قرارداد ذريعي مٿين قرارداد رد ڪرائي ڇڏي ۽ سنڌ حڪومت کي گذارش ڪئي ته سنڌ جي سمورن شاگردن کي ڪراچي ۾ تعليمي سهولتون ملڻ گهرجن.“ ايم ڪيو ايم ان تي گوڙ ڪيو پر سنڌي ميمبرن جي اڪثريت هئڻ ڪري اها قرارداد پاس ٿي وئي.
4. جنرل مشرف جي دور ۾ جڏهن 2005ع ۾ ايم ڪيو ايم شهري حڪومت حاصل ڪئي ته هنن سٽي ڪائونسل جتي هنن کي اڪثريت هئي، 2006ع دوران هڪ قرارداد پاس ڪرائي جنهن مطابق، ”آئين ۽ قانون کان مٿاهون ٿي ڪراچي ۾ سٽي پوليس جو بنياد رکيو ويو، پهرين مرحلي ۾ 7500 ملازم ڀرتي ڪيا ويا جيڪي سمورا ايم ڪيو ايم جا حلف يافته ميمبر هئا ۽ کين سموريون سهولتون حاصل هيون ۽ سندن لاءِ سنڌ سرڪار کان هڪ ارب روپين جي مخصوص گرانٽ به منظور ڪرائي وئي جيڪا اڄ سوڌو کين ملي رهي آهي. اها سِٽي پوليس 20 جولاءِ 2011ع جي رات تي وردين ۽ بنا وردين جي چڪرا ڳوٺ ڪراچي ۾ سنڌين تي حملي ۾ ملوث ٿي جتي 2 سنڌي ماريا ويا. سنڌين جا دڪان، گاڏيون ۽ گهرن کي ساڙيو ويو. اهو عمل ڪيترائي ڪلاڪ جاري رهيو. سنڌ جي وڏي وزير قائم علي شاهه پڻ ان جي تصديق ڪئي.
عوام جي دٻاءَ ۽ پيپلزپارٽي جي حڪومت دوران ان جي نالو تبديل ڪري سٽي وارڊن رکيو ويو آهي. ياد رهي ته هڪ مرحلي تي پيپلزپارٽي سرڪار ان کي غيرقانوني قرار ڏئي ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو پر نام نهاد افهام تفهيم جي سياست ۽ ايم ڪيو ايم جي بليڪ ميلنگ ۾ اچي اهو فيصلو واپس ورتو ويو.
5. سٽي ڪائونسل مان قرارداد ذيعي فيصلو ڪرائي ڪراچي شهر ۾ ”ايمنٽي پلاٽن“ کي رهائشي اسڪيمن ۾ تبديل ڪيو ويو. ان طريقي سان هزارين ايڪڙ عوام جي خدمت لاءِ پيل پلاٽ شهداء ڪالونين ۾ تبديل ٿي ويا ۽ سستي اگهه تي پنهنجن ڪارڪنن کي ڏنا ويا. ان ئي منصوبي هيٺ محمودآباد ۾ واٽر ٽريٽمينٽ پلانٽ لاءِ رکيل 10 ايڪڙن جو پلاٽ پڻ ايم ڪيو ايم جي ڪارڪنن حوالي ٿيو. هاءِ ڪورٽ جي فيصلي باوجود موجوده سرڪار انهن فيصلن کي ختم ناهي ڪري سگهي، حالانڪ ٿيڻ ته ائين گهربو هو جو پراڻي نظام جي خاتمي سان ماضيءَ جا سنڌ دشمن فيصلا فوري طور واپس ورتا وڃن ها پر ائين نه ٿي سگهيو.
6. سٽي ڪائونسل مان قرارداد ذريعي سٽي حڪومت ۾ 84000 (چوراسي هزار) ملازم ڀرتي ڪيا ويا جيڪي سئو سيڪڙو غير سنڌي هئا. ياد رهي ته 2002ع کان اڳ ڪي ڊي اي ۽ ڪي ايم سي جا ڪل ملازم 14000 (چوڏنهن هزار) هئا.
7. ايم ڪيو ايم جي سٽي حڪومت قائم ٿيڻ کانپوءِ واٽر اينڊ سيوريج بورڊ ۾ 7500 پارٽي ڪارڪنن کي نوڪريون ڏنيون ويون ۽ سنڌي ملازمن کي برطرف ڪيو ويو، جيڪي بعد ۾ وڏي جدوجهد کانپوءِ واپس رکيا ويا.
8. ايم ڪيو ايم سان لاڳاپيل پورٽس ۽ شپنگ جي وفاقي وزير بابر غوري پورٽ قاسم اٿارٽي ۾ ست سئو ڌارين کي ملازمتون ڏنيون جنهن ۾ سندس ڀائر، ڀائيٽيا ۽ پارٽي ڪارڪن پڻ شامل هئا.
ياد رهي ته پورٽ قاسم اٿارٽي جي فيصلي موجب نوڪريون ميرٽ تي ۽ جڏهن به ڏنيون وينديون ته ترجيح مقامي سنڌي ماڻهن کي ڏني ويندي، ڇاڪاڻ جو اهو ادارو سنڌين جا ڳوٺ ڊاهي ٺاهيو ويو هو. ايم ڪيو ايم جي ان فيصلي کي چئلينج ڪيو ويو، سماجي اڳواڻ سيد خدا ڏنو شاهه مستقل مزاجي سان ان خلاف عدالتن ۽ عوامي محاذن تي ويڙهه ڪري رهيو آهي پر اڃا سوڌو خاطرخواهه نتيجا نه ملي سگهيا آهن.
9. پاڪستان جي آئين مطابق مئٽرڪ ۽ انٽر جي تعليمي بورڊن جو سربراهه صوبي جو وڏو وزير هوندو پر سنڌ ۾ گورنر کي تعليمي بورڊن جو سربراهه بڻايو ويو.
جولاءِ 2011ع ڌاري پيپلز پارٽي جي سرڪار ۽ ايم ڪيو ايم وچ ۾ پيدا ٿيل تڪرار جي رد عمل ۾ پيپلزپارٽي اڪثريت سان ان کي 10 جولاءِ
2011ع تي رد ڪرائي ڇڏيو.