سنڌ جي قومي تحريڪ
سنڌ جي خوشحالي ۽ سنڌو درياهه جي هئڻ ڪري پرڏيهين ڪيئي ڀيرا ڪاهون ڪري سنڌ کي غلام بڻايو آهي، سنڌ جي بهادر پٽن غاصب قوتن خلاف مزاحمت ڪندي وطن کي بچائڻ جا جتن به ڪيا ۽ پنهنجا سر قربان ڪيا. شاهه عنايت، مخدوم بلاول، درياخان، هوش محمد شيدي، صبغت الله شاهه راشدي، هيمون ڪالاڻي ۽ ٻين سورهين سر جو ٻليدان ڏئي سنڌ کي تاريخ ۾ سُرخرو ڪيو آهي.
ايسٽ انڊيا ڪمپني ذريعي واپار سانگي آيل انگريزن سنڌ تي قبضو ڪري ورتو، 1843ع ۾ ڪيل اهو قبضو 1947ع ڌاري وڃي ختم ٿيو.
انگريزن جي غلاميءَ خلاف سنڌ توڙي هند ۾ وطن جا حلالي پٽ ڪڏهن منظم طريقي سان ته وري ڪڏهن ڇڙواڳ انداز ۾ مزاحمت ڪندا رهيا. انگريز دنيا جي وڏي حصي تي قابض هئا، ٻي عالمي جنگ جي خاتمي سان گڏ قومي آزادي جي تحريڪن به شدت اختيار ڪئي، ڪيئي قومون باهمي رضامنديءَ سان ته ڪن وري مزاحمت سان آزادي حاصل ڪئي.
بهرحال ذلتن خلاف قومي آجپي جي جنگ جاري رهي جڏهن انگريز برِصغير مان واپس ٿي ويا ته هتان جي قبضو ڪيل ڌرتين کي آجو ڪرڻ
بدران نئين ٺڳيءَ سان نئين غلاميءَ ۾ جڪڙيو ويو. سنڌ پاڪستان جي شڪل ۾ انگريزن جي غلامي نه ڪئي هئي پر سنڌ هڪ آزاد ۽ خودمختيار رياست هئي جنهن تي جبري قبضو ڪيو ويو. ٿيڻ ته ائين گهربو هو ته انگريزن جي واپسي سان سنڌ کي ساڳي شڪل ۾ يعني آزاد وطن جي طور آزاد ڪيو وڃي ها پر مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جي ملي ڀڳت سان مذهب جي بنياد تي ٻه الڳ الڳ ملڪ جوڙيا ويا. مسلمانن جي اڪثريتي علائقن تي ٻڌل الڳ ملڪ ”پاڪستان“ جو اعلان ڪيو ويو.
ياد رهي ته 1843ع ۾ سنڌ کي بمبئي پريزيڊنسي جو حصو بڻايو ويو، 1935ع ۾ گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ ذريعي سنڌ جي جدا حيثيت کي تسليم ڪيو ويو. 3 مارچ 1943ع تي پاڪستان جي حمايت ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ قرارداد پاس ڪئي وئي جيڪا اُن وقت مسلم ليگ سنڌ جي صدر جي ايم سيد پيش ڪئي.
ان کان اڳ 23 مارچ 1940ع تي لاهور ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي جنرل ڪائونسل طرفان منظور ڪيل قراداد مطابق سنڌ نئين ٺهندڙ ملڪ پاڪستان م شامل ٿي هئي، جنهن ۾ طئه ڪيو ويو هو ته شامل ٿيندڙ سموريون قومون آزاد، خودمختيار رياستن وانگر رهنديون. ان واعدي جي ابتڙ آزادي ۽ خودمختياري ملڻ بجاءِ نئين غلاميءَ ۾ جڪڙيو ويو.
55 سيڪڙو اڪثريت رکندڙ پنجابي قوم کي حاڪميت وارو حق ڏنو ويو، ۽ هڪ اهڙو وفاقي نظام ترتيب ڏنو ويو جنهن کي مضبوط مرڪز سان تشبيهه ڏئي سگهجي ٿي. جنهن سبب ملڪ جي ٻين رياستن ۾ سنڌين، بلوچن، پختونن ۽ بنگالين ۾ قومي جذبي اُڀار کاڌو.
پنجاب هڪ بالادست قوم وانگر ٻين قومن تي حڪم هلائڻ شروع ڪيا، مضبوط مرڪز جي نالي ۾ قومن جا سمورا وسيلا هڙپ ڪيا ويا. جيڪي دستور جوڙيا ويا تن ۾ به جابر ۽ محڪوم قومن ۾ واضح فرق نظر آيو. قومن کي دٻايو ويو، قومن ۾ پنجاب جي بالادستي خلاف نفرت ۾ اضافوٿيو، رضاڪارانه طور تي شامل ٿيندڙ قومن قومي، جمهوري حقن لاءِ آواز اُٿارڻ شروع ڪيو. مضبوط مرڪز ۽ قومن سان ڏاڍائي سبب بنگال مزاحمت ڪري پنهنجو پاڻ کي جبري رياست مان آزاد ڪرائي ورتو جنهن لاءَ بنگالين کي وڏي قرباني ڏيڻي پئي. بنگالين جي ان تحريڪ دوران ثابت ٿيو ته بنگالين تي تشدد، انهن جي جمهوري حق کي تسليم نه ڪرڻ جا ذميوار صرف فوجي جنرل نه هئا پر سول حڪمران پڻ انهيءَ ڏاڍ ۾ سڌي يا اڻ سڌي طرح ملوث هئا.
پنجاب جي بالادستي جو اثر هي ٿيو جو 55 سيڪڙو آبادي وارو پنجاب مرڪزي پول ۾ صرف 26 سيڪڙو روينيو جمع ڪرائي ٿو جڏهن ته 23 سيڪڙو آبادي واري سنڌ 67 سيڪڙو روينيو جمع ڪرائي ٿي ۽ موٽ ۾ صرف ڀڳڙن جون کلون يعني لڳ ڀڳ 15 سيڪڙو ملي ٿو.
پنجاب سنڌ جو تيل ۽ گئس 100 سيڪڙو خرچ ڪري ٿو جڏهن ته سنڌ کي صرف 12 سيڪڙو رائلٽي ملي ٿي. ياد رهي ته پاڪستان ۾ گئس جي ڪل پيدوار جو 73 سيڪڙو ۽ تيل جي ڪل پيدوار جو 56 سيڪڙو سنڌ مان ملي ٿو.
وفاقي نظام هيٺ هلندڙ ملڪن، آمريڪا، آسٽريليا ۾ ائين ناهي ٿيندو، انهن ملڪن ۾ رياستون پنهنجن وسيلن مان پنهنجي پورائي ڪرڻ کانپوءِ باقي حصو مرڪز حوالي ڪنديون آهن جنهن ڪري اُتي قومي سوال اهميت نه ٿو رکي.
سنڌ پنهنجن وسيلن ۾ امير هئڻ باوجود غربت جي هيٺينءَ لڪير تي بيٺي آهي، سنڌ جي ٻهراڙيءَ ۾ 55 سيڪڙو غربت آهي، جتي تعليم، صحت، صاف پاڻي ۽ روزگار بنهه ناهي، سنڌ جو اڪثريتي عوام بک، بدحالي ۽ ذلتن کي منهن ڏئي رهيو آهي.
تاريخ ۾ سنڌ جڏهن آزاد ۽ خودمختيار هئي ته خوشحالي ڪارڻ ئي سنڌ مٿان حملا ٿيندا هئا، ڪو به ماڻهو بک وگهي نه مرندو هو پر هاڻ ڌرتي ڌڻي مالا مال هجڻ باوجود بک ۽ بيروزگاريءَ کان تنگ اچي خودڪشيون ڪرڻ تي مجبور آهن. معاشي صورتحال بد تر هجڻ ڪري سنڌ جي اڪثر علائقن ۾ ڏوهن ۾ اضافو ٿيو آهي جيڪا تعليم جي فقدان ۽ غربت جي نشاني هجي ٿي.
اهڙي ريت بنگال کانپوءِ بلوچستان ۽ سنڌ جا ماڻهو پنهنجن وسيلن جي مالڪي ۽ پنهنجن وطنن تي حق حاڪميت لاءِ جاکوڙي رهيا آهن.
لياقت علي خان جي وزير اعظم ٿيڻ کانپوءِ پناهگيرن ۽ پنجابين جي هڪ هٽي قائم ٿي وئي.
هڪ سروي موجب پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سنڌ توڙي وفاق ۾ 70 سيڪڙو آفيسر شاهي يوپي ۽ سي پيءَ سان تعلق رکندڙن جي هئي، جن سنڌ مان لڏپلاڻ ڪندڙ سنڌين جي گهرن، ڪاروبارن ۽ زمينن تي قبضا ڪري برِصغير جي ورهاست کانپوءِ هندستان مان آيل ڌارين حوالي ڪيا. اهڙي ريت سنڌ جو پڙهيل لکيل ۽ ڪاروباري طبقو اڻ لڀ ٿي ويو. ڌارين جي ان يلغار سنڌ کي ثقافتي طرح سان به غلام بڻائي ڇڏيو. اردو کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏياري سنڌي ٻولي جي قومي ٻوليءَ واري حيثيت ختم ڪرائڻ وغيره ان جا چٽا مثال آهن.
سنڌ مان برطانيا پاران ٽپڙ ويڙهڻ کانپوءِ نئين پاڪستاني رياست آمريڪا سان پنهنجا رشتا مضبوط ڪيا، جيڪو ٻي عالمي جنگ کانپوءِ سپر پاور ٿي اُڀريو.
برطانيا جي سڌي غلاميءَ کانپوءِ New Colonial System (جديد بيٺڪي نظام) وجود ۾ آيو. عالمي مالياتي ادارن ذريعي ملڪ جي حڪمرانن ۽ اسٽبلشمينٽ پنهنجي عوام کي غلام بڻائي رکيو آهي. برطانيا سرڪار پنهنجي فوجي طاقت ۽ واپار ذريعي قومن کي غلام بڻايو هو پر هاڻ آمريڪي سامراج نئين بيٺڪي نظام تحت قومن کي معاشي طرح غلام بڻائي رکيو آهي. هن خطي ۾ يا وري هيئن چئجي ته انقلابي فڪر رکندڙ نظرياتي پارٽيون سامراجي غلامي خلاف پنهنجن ورڪرن جي سياسي تربيت ۽ عوام کي ترغيب ڏني ويندي هئي ته هو سامراج جي غلاميءَ مان نجات حاصل ڪن پر اڄ آمريڪي سامراج جي غلاميءَ خلاف سنڌ جي قومي، جمهوري تحريڪ، قومي آزادي جي تحريڪ بنهه ناواقف، مُنجهيل ۽ سامراج مخالف جدوجهد ڪرڻ بجاءِ اهڙا رستا ڳولڻ ۾ پورا آهن جتان آمريڪين سان ويجهڙائي ٿي سگهي. کين اها سُڌ ناهي ته هُو ڪيئن نه پاڪستان ۾ فوجي آمرن جي حڪومتن جي مدد ڪندا رهيا آهن، جن ملڪ جي محڪوم عوام ۽ محڪوم قومن جي آزاديءَ جي ويڙهه کي ڏاڍ جي زور تي روڪيو. پاڪستان جي 64 سالن جي تاريخ ۾ 32 سالن تائين فوجي راڄ ذريعي عوام کي غلام بڻايو ويو ۽ اهو سڀ آمريڪي سامراج جي پشت پناهي کانسواءِ ممڪن نه هو.
آمريڪي پشت پناهي ذريعي ئي افغان انقلاب خلاف جهاد ڪرايو ويو، پاڪستان ۽ افغانستان ۾ اسلامي جهاد جي نالي ۾ مذهبي بنياد پرستي کي هٿي ڏني وئي، جنهن سبب وچ اوڀر، آفريقا ۽ ايشيا جا سمورا مذهبي جنونيت پسند هن خطي ۾ گڏ ٿي، جمهوريت، امن، انصاف، سيڪيولرازم ۽ قومي آزادي جي تحريڪن ۾ رڪاوٽ بڻيا آهن. پُر امن صوفين جي ڌرتي سنڌ جي مندرن، مسجدن، امام بارگاهن ۾ رتوڇاڻ ٿي رهي آهي. هُو ايترا ته سگهارا بڻجي ويا آهن جو سنڌ جي انقلابي ۽ آزادي پسند قوتن جي وس ۾ ناهي جو هُو کُلي ڪري دهشت پسند مذهبي جنونيت پسندن خلاف ڳالهائي سگهن يا انهن خلاف عوام ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ واري مواد جو بندوبست ڪري سگهن جنهن سان عوام جي سيڪيولر بنيادن تي تربيت ٿي سگهي. بهرحال آمريڪي غلاميءَ مان پاڪستان جو آجو ٿيڻ هاڻ هڪ وڏو سوال آهي.
اڄ جي دور ۾ جيڪڏهن قومي آزادي جي تحريڪ ۽ انقلابي تحريڪ سامراج مخالف ناهي ته سمجهبو ته اُها تحريڪ عوام دوست، سنڌ دوست بدران عوام مخالف تحريڪ آهي. وچ اوڀر جي عوام جي هلچل، آفريقي ملڪ لبيا جي باغين جي مزاحمت آمريڪي پشت پناهي سبب ئي ممڪن ٿي سگهي آهي. ڏهاڪن کان ويٺل سامراجي دلالن جي شهنشاهيت کي ختم ڪري Controld جمهوريت آندي پئي وڃي تنهنڪري ٿي سگهي ٿو ته ڪو ٻيو بادشاهه انهن جي جاءِ والاري. حقيقي انقلابي ۽ جمهوري تحريڪ پنهنجن پيرن تي بيٺل، سامراج مخالف ۽ فڪري طرح سان واضح هوندي آهي.