نثر جي ادب ۾ اهميت
[/b]”نثر بياني عبارت آهي جنهن جي تقريري توڻي تحريري طور افاديت ۽ اهميت ادب ۾ مڃيل آهي“.
”ادب عربي ٻوليءَ جو لفظ آهي، جيڪو مختلف قسم جي مفهوم جو حامل آهي. اسلام کان قبل عربي زبان ۾ ضيافت ۽ مهمانيءَ جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيندو هو ۽ بعد ۾ انهيءَ ۾ هڪ ٻيو مفهوم به شامل ٿيو، جنهن کي اسين مجموعي لحاظ کان شائستگي چئي سگهون ٿا. اسلام کان اڳ خوش بيانيءَ کي اعليٰ ادب سڏيو ويو. جديد دور ۾ ادب جي معنيٰ مخصوص قرار ڏني ويئي آهي.
ادب ”آرٽ“ جي هڪ شاخ آهي، جنهن کي ”لطيف فن“ سڏي سگهون ٿا“. (1)
ادب جي ٻن شاخن نثر ۽ نظم ۾ نثر ادب جو اهم حصو آهي. ادب ۾ ڪم آيل نثر عام تحرير کان مختلف هجي ٿو. عام تحرير ۽ ادبي تحرير ۾ ڏينهن رات جو فرق هوندو آهي. عام تحرير هر فرد جيڪو خواندو آهي، لکي سگهي ٿو، پر ادبي لياقت فقط ۽ فقط اديب ۽ شاعر ۾ هوندي آهي. هڪ اديب پنهنجي فن پاري کي سهڻي ترتيب ۽ ترڪيب ۽ لفظن ۽ جملن جي ربطگيءَ سان پيش ڪري ٿو. ادبي ٻولي ۽ عام ٻوليءَ جي فرق کي سمجهائيندي حڪيم فتح محمد سيوهاڻي لکي ٿو ته،
”عام ٻولي“ عالم ۽ عام جي وچ ۾ خيالن جي ڏي وٺ جو هڪ وسيلو آهي، مگر ”ادبي ٻولي“ خاص عالمن ۽ پڙهيلن يا قدرتي ڏات ڏنلن جي خاص ٻولي آهي. ادبي ٻوليءَ جو درجو ”عام“ ٻوليءَ کان بالا ۽ برتر آهي، انهيءَ درجي جي ٻوليءَ کي ادب ۽ ساهت سڏبو آهي. ٻولي انهيءَ درجي ۾ اچي، هڪ گلزار پُر بهار بنجيو پوي ٿي“. (2)
ادبي ٻولي لکڻ هر ليکڪ جو ڪم نه آهي، اها فطري ڏات به آهي ته ڏانءُ پڻ. پر سٺو ليکڪ شائستگيءَ کي ملحوظ رکندي، پنهنجي موضوع کي سهڻائيءَ سان پيش ڪرڻ لاءِ نثر جي مڙني ضرورتن ۽ ادب جي اصولن کي مدنظر رکندو، ڇو ته ادب جو واسطو لطافت ۽ مقصديت سان آهي، جنهن ۾ ٻوليءَ جي استعمال ۾ نرميءَ جي اهميت به اُتم آهي. ايتريقدر جو جيڪڏهن ڪٿي اتفاق سان سخت ڪلمات لکڻ جي حاجت درپيش اچي، ته به احتياط هٿان نه ڇڏجي. تنقيد جي لحاظ کان ڏسنداسين ته بعض اوقات تنقيدنگار سخت رويو رکندا آهن ته کانئن گٿا لفظ پڻ ڪتب اچي ويندا آهن، جيڪو ادب جو رستو نه آهي. حاجي هدايت الله مشتاق اهڙي نثر کي ننديندي لکي ٿو ته:
”جڏهن سخت ڪلمن جي مضمونن لکڻ جي ضرورت ٿئي ته ان کي ڪمال احتياط ۽ نرميءَ سان ادا ڪرڻ گهرجي. ڪنهن جي بنسبت سخت ڪلمو ۽ حقارت جا مضمون لکڻ جائز نه آهن، پر سخت ڪلامي انشاء جي ادبن جي ابتڙ آهي“. (3)
يعني اهڙو نثر پائيدار ۽ وڻندڙ آهي، جنهن ۾ نرمي، لطافت ۽ تاثر جي قوت مضبوط هجي. اثرانگيزيءَ جي حوالي سان جيڪڏهن اسين سنڌي نظم جي حصي جي پرک ڪريون ته ڪي قديم ۽ جديد شاعر اهڙا رهيا آهن، جن جي شاعري صدين تائين اثر قائم رکڻ جي قدرت رکي ٿي، جيئن شاهه عبدالڪريم، مخدوم محمد زمان، شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سچل سرمست، سامي، شيخ اياز، تنوير عباسي، استاد بخاري، ابراهيم منشي ۽ چند ٻيا آهن. ساڳيءَ ريت سنڌي نثر جي مثال ۾ ڏسنداسين ته ڪجهه نثرنگارن جو نثر بلڪل مختلف، منفرد، اثرائتو ۽ عرصي کان ادب ۾ جڳهه والاريندڙ رهيو آهي، جيئن شمس العلماءِ مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي،
شمس الدين بلبل، ليکراج ڪشنچند عزيز، عطاحسين شاهه موسوي، محمد ابراهيم جويو، جمال ابڙو، موهن ڪلپنا، ماهتاب محبوب، تنوير عباسي، آغا سليم، نسيم کرل، امر جليل، نورالهديٰ شاهه ۽ ٻيا نالا آهن، جن پنهنجي خيالن، تجربن ۽ مشاهدن کي جاندار لفظن، سهڻن اصطلاحن ۽ استعارن جي صفت سان امر ڪيو آهي.
[b]حوالا[/b]
(1) سيد سبط حسين، احمد نديم قاسمي (تحرير ۽ ترتيب) ”انسائيڪلوپيڊيا اردو“، فيروز سنز لميٽيڊ لاهور، 1968ع، ص-63.
(2) سيوهاڻي حڪيم فتح محمد، ”آفتاب ادب“، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، 1974ع، ص- 9.
(3) هدايت الله حاجي مشتاق ”هدايت الانشاء“، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، 1972ع، ص-6.