لطيفيات ۾ اردو ۽ انگريزي ٻولين ۾ ٿيل ڪم جو جائزو
جن علمي شخصيتن هن اهم ادبي ۽ نيڪ ڪاريه ۾ هٿ ونڊايو آهي انهن مان ڪجهه جا نالا هن ريت آهن (هن ۾ قلمي نسخن جي ڪاتبن جا نالا شامل نه آهن.)
مير علي شير قانع ٺٽوي، خانزئي غلام محمد، مخدوم محمد معين ٺٽوي، مخدوم محمد عاقل، مخدوم الله بخش، مير عبدالحسين خان سانگي، سيد رفيق علي حسيني، هدايت الله هالائي، نظر علي بلوچ، نياز همايوني، ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ، سر رچرڊ برٽن، سر آرنولڊ ٿامس، ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي، مئڊم اينيمري شمل، عثمان انصاري، محمد بخش واصف، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، مرزا اجمل بيگ، لطف الله بدوي، ميران محمد شاهه (اول) ليلا رام وتڻمل، ايم ايم گدواڻي، ڀيرومل مهر چند آڏواڻي، لعل چند امر ڏنو مل، تاراچند شوقيرام، خانبهادر محمد صديق ميمڻ، ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڄيٺمل پرسرام، رام پنجواڻي، پرسوگدواڻي، نارائڻ داس ميوارام ڀمڀاڻي،
ٽي ايل واسواڻي، تيرٿ داس هوتچند آڏواڻي، هرومل سدارنگاڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، ايلسا قاضي، علامه عمر بن محمد دائود پوٽو، خانم خديجه دائود پوٽو، آغا محمد يعقوب، آغا بيگم طاهره، محمد اڪرم انصاري، ايس ايم جهانگياڻي، موتي لعل جوتواڻي، پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي، ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي، ڊاڪٽر سنتنداس جهانگياڻي، ڊاڪٽر منوهر داس مٽلاڻي، پروفيسر پوپٽي هيراننداڻي، خوبچند آڏواڻي، دين محمد وفائي، محمد صديق مسافر، فتح چند واسواڻي، شيخ اياز، ڊاڪٽر حميده کهڙو، پير علي محمد راشدي، پير حُسام الدين راشدي، محمد عمر چنڊ، جي- الانا، جي ايم سيد، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، پروفيسر محبوب علي چنا، غلام محمد گرامي، پير سعيد حسن، لعل بخش جهرڪائي، ڊاڪٽر قاضي نبي بخش، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڪريم بخش خالد، آخوند عبدالحميد، ظفر ڪاظمي، محمد ابراهيم جويو، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ڊاڪٽر غلام علي الانا، شيخ محمد ابراهيم خليل، شيخ محمد سومار، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، حميد سنڌي، سراج الحق ميمڻ، مظهر الحق صديقي، ڊاڪٽر تنوير عباسي، علي نواز حاجن جتوئي، محمد حسين ڪاشف، رسول بخش پليجو، فقير امداد علي سرائي، معمور يوسفاڻي، غلام محمد گرامي، عطا محمد حامي، رحميداد مولائي شيدائي، الله بخش نظاماڻي، سيد نجف علي، مخدوم امير احمد، تاج صحرائي، اسحاق حسن ميمڻ، ضياءُ الدين بلبل، ممتاز مرزا، آغا سليم، حافظ محمد احسن، الحاج رسول بخش ڏيرو، آغا تاج محمد، غلام محمد شاهواڻي، پروفيسر غلام عباس سريوال، شمشير الحيدري، ڪي ايم لاڙڪ، ممتاز عقيلي، اي ڪي بروهي، ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو، ڊاڪٽر غلام حسين پٺاڻ، پروفيسر شفيع ميمڻ، تاج صحرائي، پروفيسر اعجاز احمد قريشي، ڊاڪٽر دُرِ شهوار سيد، مقبول صديقي، اعجاز الحق قدوسي، ڊاڪٽر جميل جالبي، سيد صفدر علي شاهه، ايس ايم ناز انصاري، اختر اڪبرآبادي، پروفيسر آفاق صديقي، پريشان خٽڪ، مظهر يوسف، رياض صديقي، سيد وقار حسين رضوي، پروفيسر محمد احمد شيخ، احمد محمد قاضي، ڪريم بخش چنا، الله بخش سرشار عقيلي، ناصر مورائي، محمد بچل تنيو، ايس ايم فاروقي، عبدالغفار سومرو، شيخ عبدالرحيم، شيخ عبدالرزاق راز، نثار حسيني، قمر شهباز، مدد علي سنڌي، منظور نقوي، غلام حسين مشتاق سچاروي، رشيد احمد لاشاري، مدد علي قادري، محمد اسماعيل شيخ، ڪي ايم پنهور، اسدالله ڀٽو، تقوي نعيم، لعل بخش جهرڪائي، علي احمد بروهي، محمد بخش انصاري، مير محمد ڀيو، محمد علي قاضي، غلام رسول بلوچ، سيد احسان علي شاهه، ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ايم اي عالماڻي، ناز سنائي، آفتاب ابڙو، الحاج قمر بخش لاکو، عابد لغاري، نجم عباسي، علي نواز وفائي، حبيب الله ڀٽو، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، ڊاڪٽر عبدالغفور سنڌي، ڊاڪٽر اياز حسين قادري، غلام رباني آگرو، عبدالواحد آريسر، بدرابڙو، انب گوپانگ، سيد اظهر گيلاني، تاج جويو، محمد سليم ڀٽو، انور هالائي، عبدالعلي قلباڻي، ابن سالڪ، عبدالغفار گوهر، محمد عالم سومرو، ٻانهون خان شيخ، غلام مصطفيٰ مشتاق، ج-ع منگهاڻي. پريتم پياسي، خادم عباسي، پروفيسر الهڏنو سومرو، نصرت حسين ابڙو، حافظ عبدالرحيم جمالي، قطب علي شاهه حسيني، حافظ ارشد انڍڙ، فقير محمد لاشاري، احسان احمد بدوي، ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ، ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل، ڊاڪٽر عزيزالرحمان ٻگهيو، شيخ عبدالحليم جوش، سلطان احمد خواجه فدائي، ابن الياس سومرو، محمد عرس سمون، غلام محمد ولي محمد طاهر زادو، الياس عشقي، حامد علي خانائي قريشي، پروفيسر عنايت الله زنگيجو، منصور قادر جوڻيجو، احمد خان آصف مصراڻي، ڊاڪٽر شاهنواز سوڍر، ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو، ڊاڪٽر نواز علي شوق، ڊاڪٽر فهميده حسين، ڊاڪٽر محمد قاسم ٻگهيو، ڊاڪٽر نورافروز خواجه، ڊاڪٽر سحر امداد، ڊاڪٽر خورشيد عباسي، ڊاڪٽر تهمينه مفتي، ڊاڪٽر هدايت پريم، ڊاڪٽر اُمِّ ڪلثوم، پروفيسر سليم ميمڻ، ڊاڪٽر ادل سومرو، ڊاڪٽر نديم ملڪ، پروين موسيٰ ميمڻ ۽ ٻيا ڪيترائي نالا هن ڏس ۾ ڳڻائي سگهجن ٿا.
شاهه ڀٽائيءَ جي باري ۾ لکڻ لاءِ اسان وٽ”ماخذ“ طور شاهه جو رسالو ئي آهي، شاهه صاحب جي پنهنجي شاعريءَ لاءِ سندن وٽ ڪهڙا ماخذ هئا جنهن تحت هيءَ اعليٰ شاعري وجود ۾ آئي؟ انهيءَ لاءِ علامه قاضي صاحب جي نظر ۾ قرآن پاڪ ئي سندن شاعريءَ جو ماخذ آهي. ڊاڪٽر سوڍر موجب قرآن پاڪ، تصوف، موسيقي ۽ راڳ، عوامي جيوت، سنڌي زبان ۽ ان جي صلاحيت سندن شاعريءَ جا ماخذ آهن، جڏهن ته ڪاشف صاحب وٽ سندن شاعريءَ جا ماخذ، تاريخ جو اهو دؤر جنهن ۾ سندن جنم ٿيو، خانداني ماحول، پرورش، ۽ والدين جي تربيت جو اثر، سير ۽ سفر ۽ زندگيءَ جي مختلف روين ۽ عام حالتن جو اڀياس، وقت جي درويشن ۽ عالمن سان ملاقاتون، قرآن، تصوف ۽ راڳ کي روح جي غذا سمجهڻ آهن. منهنجي نظر ۾ ته شاهه صاحب جو ڪلام جن حالتن ۾ اُسريو انهيءَ ۾ سندن ذاتي طبع ۽ مزاج شريف، ديني دنياوي تعليم، فطرت جو مشاهدو ۽ مطالعو، سنڌ واسين جي محبت پڻ مٿين نڪتن سان گڏ اهم آهن. شاهه ڀٽائيءَ پنهنجو سڄو ڪلام ڪو هڪ هنڌ يا هڪ جڳهه يا هڪ موڊ ۽ ماحول ۾ ڪونه چيو آهي. بلڪه سندن شاعري مختلف وقتن، موقعن، مهلن ۽ ماحولن ۾ سرجي آهي، جنهن تي زمان ۽ مڪان جو اثر عائد ڪري سگهجي ٿو. ماضي حال ۽ مستقبل جي ترجماني ڪندڙ هن شاعريءَ ۾ شاعر جي طبع جي روانيءَ جي زير و زبر سان گڏ انهيءَ وقت جي هلندڙ حالتن ۽ پيش ايندڙ ننڍن وڏن واقعن جو وڏو اثر آهي. هن پنهنجي شاعراڻي شعور سان اهڙو علمي مها ساگر وجود ۾ آندو جنهن ۾ هن ڌرتيءَ جي جياپي لاءِ آدرشي اصول ڏسيل ته آهن، پر ”فوق البشر“ ۽ ”ڪامل انسان“ ٿيڻ لاءِ مڪمل رهنمائي ڏنل آهي، انساني زندگيءَ کي آدرشي ۽ آفاقي درجو ڏيڻ لاءِ سنڌي ٻوليءَ جي هن شاعر جو پيغام فقط سنڌ واسين لاءِ نه پر پوريءَ دنيا جي انسانن لاءِ آهي، جنهن کي دنيا ۾ عام ڪرڻ لاءِ ترجمي جو عمل ئي افاديت وارو ۽ ڪارگر آهي. شاهه لطيف جي سوانح ۽ فن جي باري ۾ هيستائين ڪهڙو ۽ ڪيترو ڪم سنڌي ٻوليءَ ۾ ٿيو آهي ۽ ڪيترو ٻين ٻولين ۾ ٿيو آهي؟ ڪهڙن ڪتابن جا ترجما ٿيا آهن، انهيءَ لاءِ هيٺ مختصر جائزو ڏجي ٿو.
[b]لطيفيات ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ ٿيل ڪم:
[/b]حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي فن ۽ پيغام تي هيستائين جيڪو ڪم ٿيو آهي، انهي مطابق تقريباً سندن ڪلام جا 42 قلمي نسخا ۽ 25 ڇاپي رسالا ۽ لطيفيات جي موضوع تي لکيل ڪتابن جو تعداد اٽڪل 149 لغت ۽ گرامر تي لکيل ڪتابن جو تعداد 10، رسالي جي جدا جدا منتخب ڇپيل سُرن جو تعداد 105 آهي، انهيءَ کان علاوه اردو، عربي، فارسي، انگريزي ۽ جرمن ڪتابن جي تفصيل الڳ آهي. مقالن ۽ مضمونن جي تعداد تقريباً اٺ سؤ کان به مٿي آهي، (اهو احوال عبدالجبار صاحب جي ڇپيل ببليو گرافي 2000ع جي حوالي سان ڏنو ويو آهي) هاڻي 2000ع کان 2008ع تائين ٻيا به ڪافي ڪتاب هن ڏس ۾ آيا آهن. ان ڪري اهو بلڪل چئي سگهجي ٿو ته سنڌي ٻوليءَ ۾ شاهه صاحب جي باري ۾ ڇپيل ڪتابن جو تعداد 250 کان به ڪجهه مٿي هوندو. شاهه سائين جي باري ۾ لکيل مڪمل ڪتابن مان چند ڪتابن جا نالا هن ريت آهن:
’منهاج العاشقين‘، خانزئي غلام محمد، ’لطائف لطيفي‘ مير عبدالحسين خان سانگي، ’احوال شاهه لطيف‘، ’لغات لطيفي‘، ’شاهه جي رسالي جي ڪنجي‘، ’لطيفي لات‘ شمس العلما مرزا قليچ بيگ، ’شاهه لطيف ۽ صورت بهار جا چرتر‘ (بيت ۽ ڀڄن) تاراچند شوقيرام، ’شاهه جو رسالو‘ (هڪ اڀياس) ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي، ’سنڌ جون ست آکاڻيون‘ رام پنجواڻي، ’شاهه جو شعر‘ پرسو گدواڻي، ’سرتاج شاعر‘ (Musa Pervaganos)، ’ڀٽ جو گهوٽ‘ (Shah Abdul Latif of Bhit) ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي، ’سنڌي ساهت جو خزانو‘، ’شاهه ڀٽائيءَ جي حياتي‘، ’شاهه جون آکاڻيون‘ ڄيٺمل پرسرام، ’شاهه جو رسالو‘، ’روح رهاڻ‘، ’مقدمهءِ لطيفي‘ ڊاڪٽر گربخشاڻي، ’سر سورٺ‘، ’ڀٽائي گهوٽ‘، ’غريب اللغات‘، ’لطيفي سير‘، ’گربخشاڻي وارو رسالو منهنجي نظر ۾‘، ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي، ’شاهه جون سورميون‘، نارائڻ داس ميوارام ڀمڀاڻي، ’شاهاڻو شاهه‘ لالچند امرڏنو مل، ’سنڌوءَ جون لهرون‘ مرليڌر جيٽلي، ’تن سپون سوجهي ڪڍيون پاتاران پيهي‘، ’شاهه سنڌ جي تهذيب جو روح‘، پوپٽي هيراننداڻي، ’شاهه سچل ۽ سامي‘ اي جي اتم، ’ڪنول پاڙون پاتال ۾‘ هرومل سدا رنگاڻي، ’ٽي عظيم شاعر‘ دادا هولارام هنس، ’هنج چڱن موتي‘ آسا نند مامتورا، ’لطيف ٻاري‘ ارجن ڪي جهوڙيملاڻي، ”مضمون ۽ مقالا“ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽو، ’شاهه عبداللطيف دنيا جو بي مثال شاعر‘ علامه آءِ آءِ قاضي (مترجم) عبدالغفار سومرو، ’شرح لطيفي‘ محمد بخش واصف، ’لطف اللطيف‘، ’شاهه جي رسالي جو مطالعو‘ مولانا دين محمد وفائي، ’نقش لطيف‘ امام بخش نياز، ’لطيف‘ اڪرم انصاري، ”شاهه جو پيغام‘ حافظ محمد احسن، ’لطيفي لنئون‘ پروفيسر محبوب علي چنا، ’شاهه جي رسالي جو رهبر‘ ۽ ’شاهه جو رسالو‘ محمد عثمان ڏيپلائي، ’شاهه ۽ نوجوان‘ (مرتب) پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه، ’لاکيڻو لطيف‘ قطب علي شاهه، ’پيغام لطيف‘ جي ايم سيد، ’شاهه- سچل- سامي‘ محمد ابراهيم جويو، ’شاهه جي رسالي جا سرچشما‘، ’شاهه جي رسالي جي ترتيب‘ ’شاهه عبداللطيف (تحقيقي مضمون) ’سنڌي موسيقيءَ جي تاريخ‘ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ’شاهه عبداللطيف جي ڪلام ۾ اسلامي اخلاقي قدر‘، ’شاهه عبداللطيف سنڌي ٻوليءَ جو معمار‘ (مرتب) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ’سنڌين جو فرض‘ امير خدا بخش، ’شاهه عبداللطيف ان جو ڪلام ۽ فڪر‘ عبدالغفار بلوچ، ’راڳ نامو‘ صوفي صادق، ’لطيفي لات‘ پنهور خان محمد، ’شاهه‘، ’ڪامل جو ڪلام‘ ۽ شاهه جو رسالو‘ (مرتب) ڪلياڻ آڏواڻي، ’شاهه جو انڀوءَ‘ ايف ڪي ساڌواڻي، ’واجهائي وطن کي‘ (سر مارئي) ناصر مورائي، ’سي آيتون آهن‘، ’شاهه جو رسالو سنڌ جي تاريخ جو ماخذ‘، ڪريم بخش خالد، ’وساريان نه وسرن‘، ’لطيفي لات‘، ممتاز مرزا، ’نئين شرح لطيف‘، رسول بخش ڏيرو، ’فڪر لطيف‘، اسدالله ڀٽو، ’شاهه قرآن جي روشنيءَ ۾‘ غلام عباس سريوال، ’شاعرن جو سرتاج‘ خانم خديجه دائود پوٽو، ’لطيفي باغ جو سير‘، ’سر ڪلياڻ عرف تصوف جو آئينو‘، ’شاهه جي سوانح‘ رشيد احمد لاشاري، ’شاهه جو پيغام‘، ’ڏونگر سڀ ڏورينديون‘ حافظ محمد احسن چنا، ’لطيفي لهرون‘ علي نواز حاجن جتوئي، حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي‘ ميمڻ عبدالغفور سنڌي،’شاهه جا گم ٿيل بيت‘ محمد سومار شيخ، ’لطيف قومي شاعر‘ ناز سنائي، ’لطيفي لات‘ ڪي ايم پنهور، ’سي آيتون آهن‘ تقوي نعيم، ’عڪس لطيف‘، آغا تاج محمد، ’شاهه عبداللطيف جو ميلو ۽ سنڌ جا ملاکڙا‘ آغا شهاب الدين، ’ڪارڻي‘ سرور علي سيف، ’لطيفي گل‘ عبدالواحد سيلاني، ’قدم ڪاپڙين جا‘ فقير امداد علي سرائي، ’لاکيڻو لطيف‘ سيد قطب علي شاهه، ’ڪارڻي‘ سرور علي سمون، ’شاهه لطيف جي موسيقي‘، ’شاهه لطيف تي تحقيق‘، ’شاهه لطيف تي ببليوگرافي‘، ’تحقيق جو طريقي ڪار‘، ’شاهه لطيف شاعري اور فکر‘، ’شاهه جو رسالو‘ (مرتب) ڊاڪٽر درشهوار سيد، ’شاهه لطيف جو پيغام‘ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، ’تحقيقات لطيف‘ ڊاڪٽر نواز علي شوق، ’ڪنزالطيف‘، ’لطيفيات‘، ’شاهه جي ڪتابن جي ببليوگرافي‘، ’ڪشف الابيات‘، ’شاهه جي رسالي جو مطالعو‘ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، ’شاهه لطيف جي شاعري‘ ڊاڪٽر تنوير عباسي، ’مون مطالع سپرين‘ ڊاڪٽر اياز حسين قادري، ’شاهه جو عشق ۽ مختصر ٻول‘ ’لطيف چئي‘، ’ڀيڄ ڀٽائي‘ ’نئون روپ نئون انداز‘، ’سيد سچل سامي‘ ايم-اي عالماڻي، ’عرفانِ لطيف’ غلام محمد گرامي، ’موٽي ماڳ نه آيا‘، ’شاهه جو پيغام‘، ’لعل بخش جهرڪائي، ’باهيون بيراڳين جون‘، ’حسينيءَ جي هاڪ‘، ’سر رپ هڪ مطالعو‘، ’شاهه لطيف هڪ تحرڪ، هڪ تحريڪ‘ تاج جويو، ’لطيفي لات‘ خان محمد پنهور، ’لاکيڻو لطيف‘ موسيٰ سومرو، ’فرائيڊ ۽ شاهه لطيف‘، عبدالڪريم لغاري، ’تحفهءِ لطيف‘، ’شاهه لطيف ۽ سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس‘ منير لغاري، ’بادشاهه ڀٽائي‘ حاجي موسيٰ خان، ’پرچن شال پنهوار‘ انور هالائي، ’جي تو بيت ڀانيان‘ خالد سيف الله ۽ رميش ڪمار، ’لطيف ڪوئيز‘، عاشق بروهي ’لطيف سنڌ آهي‘ منصور قادر جوڻيجو، ’شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ منظر نگاري‘ راز شر، ’سورائتي سنڌ‘ قربان علي صوفي، ’شاهه جو شعر‘ عزيز، ’ظرافتِ لطيف‘ خادم، ’خزانة العارفين‘ در محمد خاڪ صديقي، ’شانِ نزول‘ ’چراغ حقيقت‘ سلطان احمد خواجه فدائي، ’شاهه لطيف عظيم مفڪر‘، ’شاهه جي ٻولي‘، ’دائم آباد شاهه لطيف‘ آفتاب ابڙو، ’عرفانِ لطيف‘، ’ڀلارو ڀٽ ڌڻي‘، ’ڀٽ جو گهوٽ‘ ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ’شانِ نزول‘، ’شاهه جي ڪلام ۾ پهاڪا ۽ محاورا‘ انور علي شاهه گيلاني، ’اظهر‘، ’شاهه عبداللطيف‘ (ٻارن لاءِ) مراد علي مرزا، ’فڪرِ لطيف‘، ’شاهه جي سرن جو سچ‘، ’لطيف جي شاعريءَ جو جديد فڪر‘، ’لطيفي لات جا ڏات ڌڻي‘، ’حقيقت هن حال جي‘، ’لات جا لطيف جي‘ سليم ڀٽو، ’ماڻڪ موتي‘ الحاج قمر بخش لاکو، ’لطيف جا ٿر تان ڀيرا‘، ’ست سورهيه ڏهه ڏاتار‘، ’ڍوليو ڍٽ ڌڻي، ’ڪائو ڪمايوم‘ معمور يوسفاڻي، ’ڀلارو ڀٽ ڌڻي‘ پياسي پير محمد، ’شاهه جو رسالو‘، ’رسالي جي ڪلام تي هڪ نظر‘، ’ويٺي ويڄن وٽ‘، ’ڪنڌيءَ ڪونئر ترن‘ محمد حسين ڪاشف، ’ٻاروچي ٻولي‘ ڪمتر نقوي، ’سنڌ جو لال‘ عبدالرحمان ڀٽو، ’اوجاڳي اجاريا‘ ڊاڪٽر شاهنواز سوڍر، ’وريا واهرو‘، عبدالواحد آريسر، ’انڌا اونڌا ويڄ‘ رسول بخش پليجو، ’شاهه عبداللطيف‘ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالغفور سنڌي، ’ڳالهيون شاهه لطيف جون‘ غلام مصطفيٰ مشتاق، ’سنڌ جو شاهه‘ بدرابڙو، ’شاهه عبداللطيف ڀٽائي هڪ مطالعو‘ (مرتب) آزاد قاضي، ’ڇپر ڪين ڏي‘، ’شاهه لطيف جي ٻولي- تحقيقي جائزو‘ ج-ع منگهاڻي، ’ڇپر جي ڇولي‘، انب گوپانگ، ’لطيفي گل‘ عبدالواحد ڀٽي، ’سنڌ جو لال‘ مولوي عبدالرحمٰن، ’بهارِ لطيف‘ قاضي عبدالحئي هالائي، ’ڀٽائي‘ ارشد حافظ انڍڙ، ’لطيفي گل‘ عبدالواحد سيلاني، ’ميخانهءِ لطيف- عرف موکي ۽ متارا‘ خليل سيوهاڻي، ’الله جو سچو عاشق‘ حڪيم محمد قاسم، ’فڪر لطيف‘ اردو / سنڌي- عبدالعزيز اشرف، ’ٻارن جو شاهه‘ انور هالائي، ’جديد دؤر جو سهڻي ميهار‘ در محمد ڪانڌيلوي، ’لطيف قومي شاعر‘ (ٻارن جا مضمون) (مرتب) ناز سنائي، ’لطيفي مينيفسيٽو‘ (پاران لطيف ازم تحريڪ)، ’شاهه لطيف جو علامتي شعور‘ ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو، ”اگهيا سُٽ سندا“ (ترتيب) ڊاڪٽر نورافروز خواجه، ”آديسين ادب آهي اکڙين ۾“ پروين موسيٰ ميمڻ جا ڪتاب آهن. تحقيقي مقالن ۾ ’شاهه جي جمالياتي شاعريءَ جو تحقيقي جائزو‘ (اڻ ڇپيل پي ايڇ ڊي مقالو) ڊاڪٽر شڪنتلا سيواڻي، ’شاهه لطيف تي ٿيل تحقيق جو جائزو‘ (پي ايڇ ڊي ٿيسز 1999ع) ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ کهڙو، ”شاهه عبداللطيف جي ڇپيل رسالن جو تنقيدي جائزو“ (ايم فل مقالو 1994ع اڻ ڇپيل) ڊاڪٽر غلام حيدر چنا، ’شاهه جي ڪلام جي روشنيءَ ۾ سنڌي عورت جو مطالعو‘ (ايم فل جو اڻ ڇپيل مقالو) حسن بانو سومرو، ’سنڌي ثقافت ۽ شاهه لطيف‘ ڊاڪٽر شاهنواز سوڍر، ’شاهه جي شاعريءَ ۾ علامت نگاري‘ ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو، ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ“ ڊاڪٽر فهميده حسين، ’شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ استعاره ۽ تشبيهه‘ ڊاڪٽر اُمّ ڪلثوم لکيون آهن.
ٻه ڪتاب شاهه سائينءَ جي بيتن جي مصوريءَ تي مشتمل آهن، جن ۾ هڪ مصور گل محمد کتريءَ جو 24 صفحن جو ته ٻيو علي اڪبر سومري جو 78 صفحن جو ڪتاب آهي جنهن ۾ هر صفحي تي بيت سان گڏ تصويرڪشي ڪيل آهي ۽ انهيءَ کان علاوه ڪيترائي لطيف نمبر ڪڍيا ويا آهن، جن ۾ شاهه صاحب جي باري ۾ گهڻن ليکڪن لکيو آهي. جيئن ’يادِ لطيف‘، ’سوغاتِ لطيف‘، ’لاکيڻو لطيف‘، ’گلستان لطيف‘، ’ذڪرِ لطيف‘، نذرِ لطيف‘ ’تحفہءِ لطيف‘، ’بزم لطيف‘، نقش لطيف‘ وغيره ۽ ٻين مختلف رسالن
جيئن ’نئين زندگي‘، ’مهراڻ‘، ’سهڻي‘، ’ڪلاچي‘، ’سنڌي ادب‘، ’ڪينجهر‘، ’روح رهاڻ ۽ ٻين جا لطيف نمبرز پڻ آهن، علي احمد بروهي صاحب ’لطيف ڊائجيسٽ‘ ڪافي سال ڪڍيو جنهن ۾ لطيفيات جا مقالا ڇپيا.
خاص سُرن جي حوالي سان لطيفي ڪانفرنسن جا ڪتاب ڇپيا آهن، جن ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب لطيف سالگره مخزن 1969ع کان 1973ع تائين شايع ڪرايا، انهيءَ کان پوءِ ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز طرفان مختلف سُرن جي حوالي سان هڪ سُر تي لطيفي ڪانفرنس ۾ مختلف ليکڪن جا پڙهيل مقالا مرتب ڏيئي ڇپايا ويا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ حميد سنڌيءَ صاحب جا ڇپايل ڪتاب هن ريت آهن:
سر ڪلياڻ جو مطالعو 1970ع، سرجمن جو مطالعو 1971ع، سر کنڀات جو مطالعو 1972ع، سر سريراڳ جو مطالعو 1973ع، سر سامونڊي جو مطالعو 1974ع، سر سسئي آبري جو مطالعو 1976ع، سر معذوري جو مطالعو 1977ع (مرتب) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ.
سرگهاتو 1982ع، سر ليلان چنيسر 1986ع، سر ڪاموڏ 1988ع، سر ڪاپائتي 1991ع، سر بروو سنڌي 1995ع، سر ڪارايل 1996ع، سر کاهوڙي 1996ع. (مرتب) حميد سنڌي.
انهيءَ کان سواءِ ’يادگار لطيف‘ بيگم زينت عبدالله چنا 1959ع ۽ 60 جا ٻه پرچا، ’ياد لطيف‘، ’تحفهءِ لطيف‘، خواجه ايس اسماعيل ’نذر لطيف‘، ’ذڪرِ لطيف‘، ’گلستان لطيف‘، ’سي آيتون آهن‘، ’لطيف تحريڪ‘ ڪريم بخش خالد، ’بزم لطيف‘ محبوب علي چنا، ’يادگار لطيف‘ اسدالله بيخود حسيني، ’شاعرن جو سرتاج‘ خانم خديجه دائودپوٽو، ’رهبر لطيف‘، سيد صفدر علي شاهه، ’فڪر لطيف‘ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ’نقش لطيف‘ شيخ عزيز، ’نذرِ لطيف‘ سيد عارف شاهه گيلاني، ’تحفهءِ لطيف‘ عابد لغاري، ’سنڌ صدين کان‘، ’لطيفي لات‘، ممتاز مرزا، فڪر لطيف، ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، ’حسينيءَ جي هاڪ‘، ’سر رپ جو مطالعو‘، ’شاهه لطيف هڪ تحريڪ هڪ تحرڪ‘ تاج جويو ۽ ٻيا ڪتاب ترتيب ڏيئي شايع ڪيا ويا آهن. مطلب ته موجوده وقت به لطيف سالگره نمبرز ۽ لطيفي ڪانفرنسن جا مقالا پڻ ڇپجي عام تائين پهچي رهيا آهن. (ضرورت آهي ته اهڙن ڪتابن خاص طور لطيفي ڪانفرنس جي مقالن کي ٻيهر ڇپرائي ارزان اگهن تي عام ڪيو وڃي ته جيئن قارئين جو وڏو انگ مستفيض ٿي سگهي.)
[b]شاهه لطيف تي ٻين ٻولين ۾ ٿيل ڪم جو جائزو
[/b]
[b]شاهه ڀٽائيءَ تي اردو ٻوليءَ ۾ ٿيل ڪم:[/b]
شاهه لطيف کي اردو ادب جي شاعرن، عالمن ۽ اديبن مڃتا ڏني آهي ته ڪيترن سنڌي ليکڪن پڻ اردو ٻوليءَ ۾ شاهه صاحب جي باري ۾ لکيو آهي. اردو ٻوليءَ ۾ لکندڙن ۾ پروفيسر احمد محمد، اعجاز الحق قدوسي، سيد صفدر علي شاهه، ايس ايم ناز، ڊاڪٽر جميل جالبي، پريشان خٽڪ، پروفيسر رياض صديقي، پروفيسر آفاق صديقي، مظهر يوسف، آغا تاج محمد، شيخ اياز، ممتاز مرزا، سيد وقار حسين رضوي، اظهر اشتياق حسين، انصاري اختر اڪبر آبادي، اي ڪي بروهي، خواجه اسماعيل، ڪريم بخش خالد، رشيد احمد لاشاري، آغا سليم، اياز حسين قادري ۽ ٻين لکيو آهي. اردو ادب جي ڪجهه ڪتابن ۾ شاهه صاحب جو ذڪر آيل آهي ته ڪجهه ڪتاب خاص مڪمل سندن جي باري ۾ لکيا ويا آهن. ڪجهه سنڌي ادب جا اهم ڪتاب اردو ۾ ترجمو پڻ ٿيا آهن. جيئن ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي جي تحقيقي مقالي جو رياض صديقي صاحب ’شاهه عبداللطيف آف بهٽ‘ جي ساڳئي عنوان سان اردو ترجمو ڪيو، ڊاڪٽر دُر شهوار جي پي ايڇ ڊي جي انگريزي مقالي کي ڊاڪٽر ابراهيم خليل نقوي ’شاهه لطيف کي شاعري اور فکر‘ جي عنوان سان اردو ۾ ترجمو ڪيو آهي. ڊاڪٽر فهميده حسين جو پي ايڇ ڊي جو مقالو سنڌيءَ مان اردوءَ جي قالب ۾ ڊاڪٽر صاحبه پاڻ ’شاهه لطيف کي شاعري مين عورت کا روپ‘ جي عنوان سان آندو آهي، ازانسواءِ جناب جي ايم سيد جو ڪتاب ’پيغام لطيف‘ پڻ اردو ۾ ترجمو ٿيل آهي. ڊاڪٽر دُرِ شهوار ’لطيفي کهانيان‘ جي عنوان سان شاهه جي ڪلام ۾ آيل ڪلاسيڪل داستانن کي اردو ۾ پيش ڪيو آهي. رشيد احمد لاشاري جي سُر ڪلياڻ ۽ يمن ڪلياڻ جو اردو منظوم ترجمو آر ايڇ احمد ائنڊ برادرس شايع ڪيو. اردو ۾ مڪمل رسالو آغا سليم 1993ع ۾ ترجمو ڪيو. ايم. اي عالماڻي مختصر رسالو ’لطيف کهي‘ جي عنوان سان منتخب ڇپايو. مبارڪ علي شيخ اياز جو اردو منظوم ترجمو خاص حيثيت رکي ٿو. ڊاڪٽر اياز قادري ۽ سيد وقار حسين رضوي، شاهه جي ڪلام جو اردو نثري ترجمو چئن حصن ۾ ڪيو جو اڪيڊمي ادبيات اسلام آباد وارن 1993ع ۾ شايع ڪيو. ادبي تاريخن جي حوالي سان سيد مظهر جميل جي سنڌي ادب جي باري ۾ لکيل تاريخ ”جديد سنڌي ادب“ ۾ چڱو حصو لطيفيات جي باري ۾ آهي. انهيءَ کان علاوه اردو ٻوليءَ ۾ جيڪي شاهه صاحب جي باري ۾ مضمونن ۽ مقالن جا مجموعا لکيا ۽ ڇپيا آهن سي هن ريت آهن:
عڪس لطيف، نذرِ لطيف، شاهه عبداللطيف حيات اور شاعري، نغماتِ لطيف، فکرِ لطيف، شاهه عبداللطيف کي شاعري، مفڪر مهران، تحفہ لطيف، گلستان لطيف، لطيف نامه، شاه عبداللطيف بهڻائي، آوازِ لطيف،، سندهه کي تاريخي کهانيان، فکر لطيف، سنده کي دهرتي سدا جيئي، آفتاب مهران ۽ ٻيا مخزن شامل آهن.
[b]شاهه صاحب جي باري ۾ انگريزي ٻوليءَ۾ ٿيل ڪم:[/b]
شاهه صاحب جي رسالي کي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪندڙيا سندن جي باري ۾ انگريزي ٻوليءَ ۾ لکندڙ هيٺيان ليکڪ مشهور آهن:
ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ، رچرڊ برٽن، آرنولڊ ٿامس، ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي، ائنميري شمل، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، ايم ايم گدواڻي، ليلا رام وتڻمل، علامه آءِ آءِ قاضي، مسز ايلسا قاضي، ميران محمد شاهه (اول)، ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽو، ڀيرومل مهر چند آڏواڻي، ڄيٺمل پرسرام، تيرٿ داس هوتچند واسواڻي، محمد اڪرم انصاري، ايس ايم جهانگياڻي، جي- الانا، جي ايم سيد، آغا محمد يعقوب، آغا بيگم طاهره، ڊاڪٽر حميده کهڙو، عبدالغفار سومرو، محمد ابراهيم جويو، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، آخوند عبدالحميد، پروفيسر امينا خميساڻي، ڊاڪٽر موتي لال جوتواڻي، ظفر ڪاظمي، اسحاق حسين ميمڻ، اعجاز احمد قريشي، محمد بچل تنيو، پروفيسر محبوب علي چنا، ڊاڪٽر ڪلياڻ آڏواڻي، مظهر يوسف، ضياء الدين بلبل، ليلاوتي هرچنداڻي، ڊاڪٽر دُر شهوار سيد، ممتاز عقيلي، ڊاڪٽر محمد علي ميمڻ، ڪي ايم لاڙڪ، ڪريم بخش خالد، ايس ايم فاروقي، مظهرالدين صديقي، سليم ڀٽو، شيخ عبدالرحيم، عزيز جعفراڻي، عبدالغفور الستي، عبدالعلي قلباڻي، ابن سالڪ ۽ ٻين جا نالا شامل آهن.
انگريزيءَ ۾ لکيل ڪجهه ڪتابن جا نالا هن ريت آهن:
ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي جو 'shah Abdul Latif of Bhit'
ڄيٺمل پرسرام جو"Sindh and its Sufies"
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جو"Life of Shah Abdul Latif Bhitai"
تيرٿ داس هوتچند جو"Shah Abdul Latif: an introduction to his seven Singing stories"
ليلارام وتڻمل جو"The life, Religion and Poetry of Shah Abdul Latif"
ايم.ايم.گدواڻيءَ جو"Shah Abdul Latif"
اڪرم انصاريءَ جو" Symbolism in Latif 's Poetry"
اڪرم انصاريءَ جو"Shah Latif and the modern world"
جي.الانا جو"Classical Poets"
علامه آءِ آءِ قاضي ۽ ايلسا قاضيءَ جو"Selection from Risalo"
موتي لعل جوتواڻي جو" Shah Abdul Latif, his life and works"
آغا يعقوب جو" Life of Shah Latif"
پروفيسر امينا خميساڻيءَ جو "Risalo Shah Latif"
ظفر ڪاظميءَ جو" Bhitai The Messeger of the Master"
اسحاق حسين ميمڻ جو" The life and the Poetry of Shah Latif"
علامه آءِ آءِ قاضيءَ جو"Shah Abdul Latif Poet of Love and humanity"
جناب جي ايم سيد جو" Shah Latif and his Message"
ڊاڪٽر دُرشهوار سيد جو"The Poetry of Shah Abdul Latif"
اعجاز احمد قريشيءَ جو"Shah Latif A poet for all times"
آخوند عبدالحميد جو"Shah Abdul Latif his Mystical Poetry"
عبدالغفور الستيءَ جو"Sunrise from Sindh"
ڪريم بخش خالد جو"The Poet of People"
سليم ڀٽو جو"Shah Abdul Latif (Astar just before the Dawn)"
جرمن عالمن ۾ ڊاڪٽر ٽرمپ ۽ ڊاڪٽر اينميري شمل جو لطيفيات جو ڪم تمام اهم آهي. ڊاڪٽر اينميري شمل، شاهه جي رسالي کي ترجمو ڪيو. پاڻ لطيفيات تي مضمون ۽ مقالا لکيائين. کين شاهه صاحب سان وڏي عقيدت هئي.
انهيءَ کان علاوه پنجابيءَ ۾ ڪرتار سنگهه، هنديءَ ۾ مڻي شنڪر دويدي، عربيءَ ۾ ڊاڪٽر فضل رحيم، فارسيءَ ۾ نياز همايوني، شاهه جا رسالا ڇپايا. فارسيءَ ۾ جن ٻين ليکڪن شاهه صاحب جي باري ۾ لکيو، انهن ۾ مير علي شير قانع ٺٽوي، مخدوم محمد حسين ٺٽوي، مخدوم محمد عاقل، مير عبدالحسين خان سانگي، سيد رفيق علي حسيني، مخدوم الله بخش خانزئي، هدايت الله هالائي، نظر علي بلوچ ۽ ٻيا شامل آهن.
لطيفي فن ۽ فڪر تي جيڪي ڪجهه هيستائين لکيو ويو آهي، اهو ڪاشف صاحب چواڻيءَ ته ”ڪن محبت پائي من ۾ رنڊا روڙيا آهن ته ڪن سنهو ڪَتي سٽ سڦلي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پوءِ ڪن جو ڪائو ۽ ڪچ اگهيو آهي ته ڪن جي ماڻڪن ملهه ئي نه ڪيو آهي“. بهرحال هن مقالي ۾ شاهه صاحب جي شاعريءَ جي پارکن کي مڃتا ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي، جنهن ۾ ڪافي اهم ڪتابن جو ذڪر آندو ويو آهي، پر ممڪن آهي ته ڪجهه رهجي ويا هجن. هي لطيفي سفر جاري ۽ ساري آهي. جيستائين سنڌ ڌرتي قائم ۽ دائم آهي، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو نالو زندهه ۽ قائم رهندو. سندس رسالي مان سنڌ واسين سميت انيڪ انسان سيراب ٿي سمجهه/ سياڻپ جون سرڪيون ڀريندا رهندا. (آمين)