سنڌي نثر جون سوانح عمريون/ آتم ڪهاڻيون/ خاڪا/ روزنامچا/ خط
انگريز دور ۾ سوانحي ادب جي باقاعده شروعات ٿي، جنهن ۾ هن دور جي اهم ليکڪن جيئن ديوان ڪوڙومل، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، لطف الله بدوي، لال چند امرڏنومل، ڄيٺمل پرسرام، شمس العلماء دائودپوٽو، ڊاڪٽر گربخشاڻي، محمد صديق مسافر، خانبهادر محمد صديق ميمڻ ۽ ٻين هن ڏِسَ ۾ لکيو آهي، شروع ۾ چند سوانحي مضمون لکيا ويا، جيڪي مختلف اخبارن ۽ مخزنن ۾ شايع ٿيندا رهيا، پوءِ ته هڪدم سوانح تي مشتمل ڪتاب لکجڻ ۾ آيا. اهڙن لکيل سوانحي مضمونن کي ترتيب ڏئي شايع ڪيو ويو ته مختلف ٻولين مان پڻ سوانح جا مضمون ۽ ڪتاب ترجمو ڪيا ويا. اڳيان هلي 1947ع کان پوءِ ته هن صنف تمام گهڻي ترقي ڪئي. آتم ڪهاڻي لکڻ جو رواج مرزا قليچ بيگ جي آتم ڪهاڻي ”سائو پن يا ڪارو پنو“ تان شروع ٿيو ۽ موجوده وقت سنڌي ادب ۾ ڪافي آتم ڪهاڻيون موجود آهن.
سنڌي ادب ۾ سوانحي تذڪرن، خاڪن ۽ آتم ڪهاڻين تي مشتمل چند اهم ڪتاب هن ريت آهن: ”لطائفِ لطيفي“ مير عبدالحسين سانگي (فارسيءَ ۾ لکيل هن ڪتاب جو سنڌي ترجمو موجود آهي)، ”جواهر الانسان“، ”امام غزالي“، ”حضرت سليمان عليہ السلام“، ”مولانا جلال الدين رومي“، ”خان بهادر حسن علي آفندي جي سوانح حيات“، ”شاهه ڀٽائيءَ جو احوال“، ”قديم سنڌ ۽ ان جا ماڻهو“، ”سنڌ جا ستارا“، ”حالاتِ اولياء“، تاريخ محمدي“، ”يوسف ۽ فاطمہ“ مرزا قليچ بيگ، ”قربِ قليچ“، ”سڄاڻ زالون“ محمد صديق مسافر، ”آريه ناري چرتر“، ”ڀڳتن جون ساکيون“، ”ساميءَ جا سلوڪ“، ”مهاتمائن جا درشن“ ڪوڙومل چندنمل کلناڻي، ”شاهاڻو شاهه“، ”سچل سونهارو“، ”حضرت محمد رسول الله“ لالچند امرڏنومل، ”يوسف مصري“، ”ڪرست جي پيروي“، ”سندباد سيلاني“ پرمانند ميوارام، ”گوتم ٻڌ“، ”ميران ٻائي“، ”سنڌي سونهارا“، ”پيغمبر اسلام“ ڄيٺمل پرسرام، ”لنواريءَ جا لال“ ڊاڪٽر گربخشاڻي، ”سنڌ جو سيلاني“، ”مرزا قليچ بيگ جي حياتي“، ڀيرومل مهرچند آڏواڻي، ”حيات النبي حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، ”حياتِ سعدي“، ”فاروقِ اعظم“ مخدوم محمد صالح ڀٽي، ”شاهه عبدالڪريم بلڙائيءَ جو احوال“ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽو، ”اسان جو پيارو رسول“ محمد بخش واصف، ”سنڌ جي ادبي تاريخ“ خانبهادر محمد صديق ميمڻ، ”رسول پاڪ“، ”خلفاءِ راشدين“ غلام محمد شهواڻي، ”سائين قطب شاهه“ جهامنداس ڀاٽيه، ”تذڪره لطفي“ لطف الله بدوي، ”ترخان نامو“ سيد ميرمحمد جادل ٺٽوي (مترجم) ميرزا عباس علي بيگ، ”انسانيت جو سرتاج“ ڊاڪٽر عبدالهادي سرهيو، ”بدري اصحاب“ ڊاڪٽر عبدالرسول قادري، ”مشاهيرِ اسلام“،
مولوي عبدالرحيم مگسي، ”دربارِ قلندر“ عنايت الله ڀٽي، ”قومي اڳواڻ“
ايم آرمائيداساڻي، ”سانگهڙ جا سٻاجهڙا“ سردار محمد بخش ناريجو، ”حضرت ابوبڪر صديق“ مولوي عبدالخالق خليق مورائي، ”رشي ڏيارام گدومل جو جيون چرتر“ پروفيسر شيوارام، ”عزيز شخص ۽ عالم“ پوپٽي هيراننداڻي، ”شاهه-سچل سامي“ محمد ابراهيم جويو، ”بلوچن جا بحري ڪارناما“ رحيمداد مولائي شيدائي، ”کهڙن جا مخدوم“ پروفيسر عطامحمد حامي، ”يادِ رفتگان“ مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ، ”جديد سياست جا نَوَ رتن“، ”جنب گذاريم جن سين“ سائين جي ايم سيد، ”تذڪره مشاهيرِ سنڌ“ (ٽي جلد) مولانا دين محمد وفائي، ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون“، ”هو ڏوٿي، هو ڏينهن“ پير حسام الدين راشدي، ”تذڪره شهباز“، ”گهڙيون گهاريم جن سين“ ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، ”عالمن جو آفتاب“ (سهيڙيندڙ) خانم خديجه دائودپوٽو، ”مسڪين جهان خان کوسو“ محمد بخش مجنون، ”مائوزي تنگ“ رسول بخش پليجو، ”غالب“، پروفيسر ايم مجيب، ”وطن جي آزاديءَ جو امام“ (تاج محمد امروٽيءَ جي سوانح) سيد محمود شاهه بخاري، ”سوانح حيات قاضي علي اڪبر درازي“ علي مردان، ”جهڙا گل گلاب جا“، غلام رباني آگرو، ”سورداس (مترجم) گورڌن محبوباڻي، ”پريم تنهنجا پار“ (فاضل راهوءَ جي سوانح) عبدالله ملاح، ”اسان جي آزاديءَ جا اڳواڻ“ جي-الانا، ”لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ“ ڊاڪٽر غلام علي الانا، (ڊاڪٽر الانا جي هن پي ايڇ ڊي جي مقالي ۾ لاڙ جي عالمن، مشاهيرن، اديبن، شاعرن جو سوانحي احوال ڏنل آهي). ”محمد ايوب کهڙو جرئت مندانه سياسي زندگي“ ڊاڪٽر حميده کهڙو (مترجم منصور قادر جوڻيجو)، ”سڄاڻ جون سمرتيون“ (منگهارام ملڪاڻيءَ جو سوانحي احوال)، ريٽا شهاڻي، ”سڄڻن لڌي سار“ (قاضي فيض محمد جي سوانح) ”گلاب هڪڙو“، ”ڀلا ڀونءَ نه وسرن“ ماڻڪ ملاح، ”هڪ سؤ سنڌي سپوت“ ميمڻ عبدالغفور سنڌي، ”غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ سندس همعصر“ ڊاڪٽر قاضي خادم، ”زندگي کليل ڪتاب“ (انٽرويو، ڪالم، يادگيريون) ماڻڪ ملاح، ”شهيد انا الحق حسين بن منصور حلاج“ غفار ڀٽو، جيءَ جهروڪا (خاڪا) ماهتاب محبوب، ”مخدوم نوح سرور جا سهيوڳي“ پروفيسر محبوب علي چنا، ”ڄام ڄاموٽ ۽ ڄامڙا“، ”واٽ ويندي“، ”ڏيئا تيل ڦليل جا“، ”وتايو فقير“ علي احمد بروهي، ”ڪارا منهن موچارا منهن“ (خاڪا) ”اکين ڏٺو ڪنن ٻُڌو“، ”پڇاڻو“، ”يادگيريون“، ڪامريڊ ميرمحمد ٽالپر، ”لاڙڪاڻو امر شخصيتون“ عبدالستار ڀٽي، ”چارلس نيپيئر کان ميان محمد سومري تائين“ مومن بلو، ”فن، شخصيت ۽ انداز (خاڪا) ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي، ”اسين مسافر پيار جا“ (خاڪا) ڊاڪٽر ادل سومرو، ”ڇو، ڇا ۽ ڪيئن“ عبدالقادر جوڻيجو، ”خيرپور جي ميرن جو سنڌ جي سياست ۽ ثقافت ۾ حصو“ ڊاڪٽر عطامحمد حامي، ”سون برابر سڳڙا، ”سامي ساگر بوند ۾“ ڊاڪٽر انورفگار هَڪڙو، ”پورب ڄائي“، (بينظير ڀٽو جي سوانحي ڪٿا) (مترجم) نظاماڻي، ”تاريخ جا اڏيندڙ (مترجم) محمد بخش سومرو، سدا ساوا پن“ (مترجم) ولي رام ولڀ، ”سنڌ جا شهيد“ لطيف سنڌي، ”هڪڙو پيارو ماڻهو“، قاضي منظرحيات، ”شڪارپور سونهن جو شهر“ خليل مورياڻي، ”سنڌ جا عوامي ڪردار“ دادا سنڌي، ”شڪليون“، (خاڪا) عبدالقادر جوڻيجو، ”لاڙڪاڻو صدين کان“ ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ”ضلعو نوابشاهه تاريخي شهر ۽ شخصيتون“، ”ايڇ ايم خوجا: هڪ مثالي استاد“ ڊاڪٽر حامد علي خانائي، ”سنڌ جا عظيم ويڄ“ ڊاڪٽر اديب انقلابي، ”شڪارپور صدين کان“ ڊاڪٽر عبدالخالق راز، ”ويا سي وينجهار“ غلام محمد گرامي، ”تاريخ جون بدنام عورتون“ (ترجمو) علي اظهار، ”نواب سر غيبي خان چانڊيو“ حڪيم خليفو عبدالحميد خان چانڊيو، ”لفظ ڳالهائين ٿا“ سيد اڪبر، ”بوستان“، ”گلستان“ (شيخ سعدي) مترجم: محمد قاسم سومرو، ”ڇا ته شخص هو“ عبدالواحد آريسر، ”سهڻو پاڻ سڏائي ويا“ نصير مرزا، ”صوفي شاهه عنايت شهيد“، ”نجم عباسي: فن ۽ شخصيت“ يوسف سنڌي، ”وتايو فقير“ عبدالقادر منگي، ”تاريخ سجاول“ عزيز جعفراڻي، ”محمد سومار شيخ: هڪ مطالعو“، ”ڊاڪٽر بلوچ: هڪ مطالعو“، ”شيخ اياز: هڪ مطالعو“، ”تنوير عباسي: هڪ مطالعو“، ”ڊاڪٽر سنديلو: هڪ مطالعو“، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، ”سيد سمن سرڪار“ محمد سومار، ”سنڌ جو امير“ اختر عباسي، ”مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ“ محبوب علي چنا، ”يادن جا ديرا کوسن جا پيرا“ نظام الدين کوسو،
”آديسي اُٿي ويا“ ڊاڪٽر نواز علي شوق، ”همايون نامو“ احمد خان آصف، ”سردار بهادر محمد بخش“ علي اڪبر درازي، ”مرد مومن“ عنايت الله زنگيجو، ”علامه آءِ آءِ قاضي“، ”حضرت بهاءُالدين“ پروفيسر علي نواز جتوئي، ”خليفو ميان صوبدار“، ”قاضي احمد دمائي“ سائين بخش جوڻيجو، ”سنڌ جو سيد“ محمد امين کوسو، ”جي ايم سيد“ قمر ڀٽي، ”جي ايم سيد“ عبدالواحد آريسر، ”جي ايم سيد ڊاڪٽر دُرشهوار سيد جي نظر ۾“ ڊاڪٽر درشهوار، ”پير بادشاهه“ عبدالعزيز، ”عمر بن محمد دائودپوٽو“ غلام مصطفيٰ دادوي، ”خان محمد پنهور“ ناصر پنهور، ”سنڌ جو سورمو مولانا تاج محمد امروٽي“ عبدالرحمٰن جتوئي، ”سرها گل سنڌ جا“ عابد لغاري، ”حضرت عثمان مروندي“ علي نواز شاهه، ”خدايار ميان سرفراز“ مرزا عباس علي بيگ، ”ٻري جن ٻاري“ خان محمد پنهور، ”شهيد الله بخش سومرو، آزاد قاضي، ”آواز جي دنيا جا ساٿي عرف ماڻهو ميگهه ملهار“ جعفر علي خاصخيلي، ”آڪاش کان وڏو ڌرتيءَ جو شاعر“، ”باهيون بيراڳين جون“، ”سنڌي آيا سنڌ ڏسڻ“ تاج جويو، ”حضرت سچل سرمست“ خوش خيرمحمد هيسباڻي“، ”منهن تنين مشعل“ ڊاڪٽر تنوير عباسي، ”پسي تنهنجي تجلي“ (لاڙ جي اديبن جو ذڪر) يوسف سنڌي، ”سانگي ڪي ساريام“ شيخ عبدالرزاق، ”ڏونگر جن ڏوريا“، ”ماءُ کاهوڙي هليا (خاڪا) ”نوان چار درويش“ ناز سنائي، ”ماڻڪ موتي لال“ ايوب انصاري، ”موتي جي مهراڻ جا“ فيروز احمد، ”هوندا سي حيات“ کٽياڻ مولابخش، ”جوڳيئڙا جهان ۾“ (مشاهير دادو) محمد امين مگسي، ”سنڌي سرواڻ“ لعل لطيفي، ”عظيم سنڌي انسان“ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالغفور سنڌي، ”سنڌي ٻوليءَ جا محقق“ ڊاڪٽر هدايت پريم، ”سدا سوئيتا ڪاپڙي“ (علڻ فقير جي سوانح)، ”جيجي“ (سوانح زرينه بلوچ)، ”سپريان سندي ڳالهڙي“ (محمد يوسف جي سوانح) ممتاز مرزا، ”ڏٺم، ٻُڌم، پڙهيم، لکيم“ شهيد سومرو، ”هڪڙو پيارو ماڻهو“ (قاضي عبدالحئي قائل جي سوانح) قاضي منظرحيات، ”مارو جي ملير جا“ خادم حسين چانڊيو، ”شهدادڪوٽ جا قلمڪار ۽ شاعر“ سيد گل محمد شاهه رضوي، ”تذڪره مخدومانِ هالا“ مخدوم جميل الزمان، ”ميان غلام شاهه ڪلهوڙو- سنڌ جو شاهجهان“ اسلم عباسي، ”مٺڙا مارو“ ڊاڪٽر دادمحمد خادم بروهي، ”عالمن جو آفتاب: علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شخصيت ۽ علمي خدمتون“، ”انسان دوست اديب ۽ بيباڪ صحافي: محمد عثمان ڏيپلائي“، ڊاڪٽر بلوچ هڪ مثالي عالم“، ”موحد شاعر مولانا حاجي احمد ملاح“، ”سٻاجهو ساڃهه وند محمد ابراهيم جويو“ (سهيڙيندڙ) تاج جويو، ”پرين جي پچار“ محمد موسيٰ ڀٽو، ”ڏونگر نيٺ ڏرن“ رنڌير سنگهه/ارمان شيخ ۽ ٻيا سوانحي ڪتاب آهن.
آتم ڪهاڻين ۽ يادگيرين ۾ ”يادگيريون“ سيٺ نائون مل (مترجم) حنيف صديقي، ”سائو پن يا ڪارو پنو“ مرزا قليچ بيگ، ”سر سلطان محمد شاهه پرنس آغا خان“ (مترجم) خواجه محبوب علي هاشم، ”يادِ رفتگان“، ”منهنجي ڪهاڻي منهنجي زباني“ سائين جي ايم سيد، ”پنهل کان پوءِ جڳ مڙيوئي سپنو“ شيخ اياز، ”منهنجي مختصر ڪهاڻي“ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽو، ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ پير علي محمد راشدي، ”منازلِ مسافر“ محمد صديق مسافر، ”منهنجو ننڍپڻ“ مخدوم طالب الموليٰ، ”ڪيئي ڪتاب“ رئيس ڪريم بخش نظاماڻي، ”سکر سي ئي ڏينهن“ محمد اسماعيل عرساڻي، ”منهنجي ڪهاڻي“ لعل بن يوسف، ”سنڌ جو سفر“ (لطف الله سورتيءَ جي خودنوشت سوانح) مترجم قادربخش نظاماڻي، ”ڏک سکن جي سونهن“ تاجل بيوس، ”منهنجو سفر“ قاضي فيض محمد، ”ڏسي ڏوهه اکين سان“، ”اونهي ڳالهه اسرار جي“، ”ٿوهر ۾ ڳاڙها گل“ ۽ ”ايندو نه وري هي وڻجارو“، ”مر پيا مينهن وسن“ جمال ابڙو، ”مان ڏوهي هان“ عزيز ڀنگوار، ”اڳي ايئن هياس“ فضل احمد بچاڻي، ”آئيني جي اڳيان“ (سترنهن ساهتڪارن جي جيون جا تعارف، جيڪي هنن خود لکيا آهن) سهيڙيندڙ: فيروز ميمڻ، ”ڪٿي ته ڀڃبو ٿَڪ مسافر“ (چار ڀاڱا عنوان جي ڪجهه فرق سان آهن) شيخ اياز، ”ساروڻيون“ دادا گرداس واڌواڻي، ”آخري پنا“ هري موٽواڻي، ”چولو منهنجو چڪ ۾“ هري دلگير، ”منهنجي ماضيءَ جا چند ورق“ پير عالي شاهه، ”سيئي سڪان ساريان“ سيد اظهر گيلاني، ”تان ڪي ڏونگر ڏوريان“ محمد صديق ميمڻ، ”بک عشق ادب“ موهن ڪلپنا، ”اسان زنده رهنداسين“ ليليٰ خالد (ترجمو) زيب سنڌي، ”منهنجي ڪهاڻي“ جواهر لال نهرو (ترجمو) رتن ملڪاڻي، ”اسين جيئرا آهيون“ (ترجمو) محمود مغل، ”گورڪيءَ جي آتم ڪهاڻي“ (ترجمو) ڊاڪٽر اياز قادري، ”سنڌڙي منهنجي جندڙي“ گوبند مالهي، ”منهنجي حياتيءَ جا سونا روپا ورق“ پروفيسر پوپٽي هيراننداڻي، ”ڪجهه ٻُڌايم ڪجهه لڪايم“ ڪيرت ٻاٻاڻي، ”وهي کاتي جا پنا“ لڇمڻ ڪومل، ”ڪيئن وساريان ويڙهيچن“، ”منهنجي پيشي جا گل و خار“ وينا شرنگي، ”گهنڊ ڄاڻ وڳو“ ”ٻپهريءَ جا ٻه پل“ ريٽا شهاڻي، ”ڳالهيون پيٽ ورن ۾“، ڊاڪٽر شمس عباسي، ”تاريخ جو وساريل ورق“ غلام فاطمه شيخياڻي، ”منهنجو سورج مکي“ شبنم گل، ”مجاز“، ”ديپڪ ۽ ملهار“ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، ”دنيا جون مشهور آتم ڪهاڻيون“ ميمڻ عبدالغفور سنڌي، ”هوچي منہ جي آتم ڪهاڻي“ (ترجمو) رسول بخش پليجو، ”ڏٺم اڻ ڏٺل“، ”سوچون هڪ سچار جون“ ڊاڪٽر نجم عباسي، ”منهنجي آتم ڪهاڻي“ (جرمن اڳواڻ ايڊولف هٽلر جي آتم ڪٿا) مترجم حسين بادشاهه، ”سلطانه بيگم عرف داستانِ غم“ حافظ حيات شاهه، ”منهنجي يادن جون ريکائون“ محمد ملوڪ اُنڙ، ”منهنجون يادون منهنجو ننڍپڻ“ پروانو سيوهاڻي، ”اوشو جي آتم ڪهاڻي“ (مترجم) فياض لطيف ۽ ٻيون آتم ڪهاڻيون لکيون ويون آهن.
سوانحي ڪتابن ۾ ڪلاسيڪل شاعرن جي حياتيءَ ۽ فن تي چڱو ڪم ٿيو آهي، جنهن ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي سوانح، فن ۽ فڪر تي ڪافي ڪتاب لکيا ويا آهن. ادبي تاريخن ۽ تذڪرن ۾ سوانح جي باري ۾ اهم احوال ملي ٿو. ايم.فل ۽ پي ايڇ ڊي جا مقالا هن ڏس ۾ اهم آهن، جيئن: ”مرزا قليچ بيگ بحيثيت نثر نويس“ مرزا حبيب الله، ”اوڻويهين صديءَ جا نثر نويس“ ميمڻ عبدالغفور سنڌي ۽ ٻيون ٿيسز آهن. ازانسواءِ مختلف ادبي، سياسي، سماجي ۽ علمي شخصيتن جي باري ۾ سوانحي نمبر/خاص ايڊيشن پڻ شايع ٿيندا رهيا آهن، جن ۾ ”سهڻي“ مخزن طرفان امر جليل، نسيم کرل ۽ شيخ اياز نمبر، ٽه ماهي مهراڻ طرفان سوانح نمبر، شاعر نمبر، گرامي نمبر، شيخ اياز نمبر ۽ ٻيا آهن. پرک جو طارق عالم نمبر، سرتيون جو ”انٽرويو نمبر“ بينظير ڀٽو نمبر ۽ ٻيا سوانحي ايڊيشن آهن.
سنڌي ادب ۾ ڊائريون به لکيل ملن ٿيون ۽ ڪجهه ترجمو ٿيل ڊائريون پڻ شايع ٿيون آهن، جن ۾ سڀ کان پهرين ته مرزا قليچ بيگ جو نالو شانَ سان کڻي سگهجي ٿو. هن مشهور و معروف عالم نثر جي گهڻين صنفن ۾ سڀ کان پهرين لکيو آهي، جنهن ۾ ڊائري پڻ اچي ٿي. مرزا صاحب جي آتم ڪهاڻيءَ جا آخري پنا ڊائريءَ جي احوال تي مشتمل آهن. کين روزنامچي/ڊائري لکڻ جي مستقل عادت هئي. اهڙيءَ ريت اڳيان هلي ٻين ليکڪن پڻ سوانح جي هن صنف ۾ لکيو آهي، پر اسان وٽ ڇپيل ڊائرين جو تعداد ڪافي گهٽ آهي، جن ۾ چند هن ريت آهن: ”چين جي ڊائري“ پير علي محمد راشدي، ”ساهيوال جيل جي ڊائري“ شيخ اياز، ”جيل ۾ ٻاويهه مهينا“، جيل گهاريم جن سين“ طارق اشرف، ”قيدياڻيءَ جي ڊائري“، اختر بلوچ، ”1990ع جي ڊائري“ ايم.اي عالماڻي، ”ظفر حسن جي ڊائري“، ظفر حسن، ”ڪوٽ لکپت جو قيدي“ رسول بخش پليجو، ”اسان جيئن جيئي ڪوئي“ عبدالواحد آريسر، ”قيد جي ڪهاڻي“ ناز سنائي، ”ڄامشوري کي آخري ڀاڪر“ ح،خ، ”جنين لوهه لڱن ۾“ (چي گويرا جي ڊائريءَ جو ترجمو) يوسف سنڌي، ”پل صراط“ دودو مهيري ۽ ٻيون چند ڊائريون آهن.
خطوط نويسي سوانحي ادب ۾ تمام حيثيت رکي ٿي. اڄ جي نفسانفسيءَ جي عالم ۽ خاص طور اليڪٽرانڪ ميڊيا جي تيز رفتار ترقيءَ جي ڪري ٽيليفون، فيڪس، موبائيل ۽ انٽرنيٽ سبب خطن لکڻ جي رجحان ۾ ڪمي اچي ويئي آهي، تڏهن به علمي ۽ ادبي طور خطن جي پنهنجي اهميت آهي. سنڌي ادب ۾ مرزا قليچ بيگ، ڄيٺمل پرسرام، علامه دائودپوٽو، ڊاڪٽر گربخشاڻي، جي ايم سيد، سيد غلام مصطفيٰ شاهه، شيخ عبدالمجيد، شيخ اياز، ميران محمد شاهه، پروفيسر پوپٽي ۽ ٻين ڪيترن جا لکيل خط موجود آهن. ڇپيل ڪتابن ۾ ”جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“، ”خط انٽرويو ۽ تقريرون“ شيخ اياز، ”سير ۽ سفر“ (سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي سفر جي احوال تي مشتمل خطن جو مجموعو) ”رهاڻ“ (سيد ميران محمد شاهه جا جي ايم سيد ڏي خط)، ”ساهڙ جا سينگار“ (علامه آءِ آءِ قاضيءَ جا جي.ايم سيد ڏانهن خط)، ”خط ۽ مضمون“ (پير علي محمد راشديءَ جا جي.ايم.سيد ڏانهن خط) ”واڄٽ ويراڳين جا“ (محمد امين کوسي جا جي.ايم.سيد ڏانهن خط) ”سڄڻن جا سنيها“ (جمال الدين مومن ڏي لکيل اديبن ۽ دوستن جا خط) ۽ ٻيا چند خطن جا مجموعا آهن. اهڙيءَ طرح سوانحي ادب ۾ آتم ڪهاڻيون، سوانح عمريون، خاڪا ۽ روزنامچا ۽ خط اڄ ڏينهن تائين لکجي ۽ ڇپجي رهيا آهن، جن سان روزبروز وقت جي حساب سان ادبي تاريخ ۾ واڌارو ٿي رهيو آهي.
ورتل حوالا
(5) ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو: ”سنڌي ادب جي مختصر تاريخ“ (ٽيون جلد) سنڌي لئنگويج اٿارٽي، 2003ع، ص114.