اڏامندڙ مڇيون ۽ اڏامندڙ پاڻيءَ جا جهازَ
* ٻه موالي پاڻ ۾ خبرون ڪري رهيا هئا
هڪ چيو: ”جيڪڏهن سمنڊ کي باهه لڳي وڃي ته مڇيون ڪيڏانهن وينديون!“
ٻئي وراڻيو: ”وڻن تي چڙهي وينديون ٻيو ڪيڏانهن وينديون.“
ان تي پهرين ٽهڪ ڏيندي چيس: ”اڙي چريا! اهي ڪي مينهون آهن جو وڻن تي چڙهي وينديون؟“
ٻين لطيفن وانگر انهيءَ تي به اسين ”کي کي“ ڪري کليا هئاسين ۽ پوءِ وقت گذارڻ تي ٻين لطيفن سان گڏ موالين جو اهو چرچو به وسري ويو. پر پوءِ ست اٺ سالن بعد اهو لطيفو منهنجي دماغ ۾ وري تازو ٿي ويو، جڏهن ٻه سال انٽر جا ۽ پنج سال مئرين انجنيئرنگ جا پڙهڻ ۾ گذاري جهاز تي نوڪريءَ جي شروعات ڪيم. پهرين ئي سفر ۾ جڏهن ڪراچيءَ کان ڪولمبو ۽ ان بعد سنگاپور وڃڻ لاءِ ڪاري پاڻي وارن ٻيٽن (نڪوبار ۽ انڊامان) وٽان سامونڊي سوڙهي درياهه ”ملاڪا ڳچي سمنڊ“ (Malacca Strait) ۾ گهڙڻ وارا هئاسين ته مون سان گڏ انجڻ روم ۾ ڊيوٽي ڪرڻ واري مون کان هڪ سال سينئر انجنيئر چيو ته: ”سڀاڻي ڊيڪ تي تازيون مڇيون ٽانڊن تي پچائي کائينداسين.“ مون کي حيرت ٿي ته هلندڙ جهاز ۾ ڪهڙو مهاڻو اچي تازيون مڇيون وڪڻندو. منهنجي پڇڻ تي هن مون کي ٻڌايو ته سمنڊ جي هن حصي ”ملاڪا ڳچي سمنڊ“ ۾ تمام گهڻيون اڏامندڙ مڇيون آهن ۽ ”سنگاپور پهچڻ تائين ٻه ڏينهن اهي اسان جي ڊيڪ تي به ڦهڪو ڪنديون رهنديون“.
دنيا جا هي سوڙها سامونڊي لنگهه جيڪي ”ڳچي سمنڊ“ سڏجن ٿا، هميشه ٻن وڏن سمنڊن کي ملائين ٿا. ”ملاڪا ڳچي سمنڊ“ انڊونيشيا ۽ ملائيشيا جي وچ ۾ وهي ٿو. هي ڳچي سمنڊ اولهه ۾ هندي وڏي سمنڊ کي اوڀر ۾ ڏکڻ چيني سمنڊ سان ملائي ٿو، هن سوڙهي سامونڊي وهڪري ۾ پينانگ، پورٽ ڪلانگ، ملاڪا ۽ جوهور بارو جهڙا مشهور بندرگاهه آهن.
مڇين واري مٿئين ڳالهه ٻڌي، مون اهو ئي سوچيو ته سمنڊ جي ڪنهن وڏي ڇول تي هڪ اڌ مڇي ڊيڪ تي رهجي ويندي هوندي. پر اهو به سمجھيم ٿي ته دنيا جي ڳچي سمنڊن ۾ پاڻي ماٺو ٿو رهي. وڏيون ڇوليون ۽ لهرون ته وڏن سمنڊن ۾ ئي اچن ٿيون. مون کي لڳو ته هي به اهو ئي لطيفو ورجائي رهيو آهي. پڪ لاءِ کيس اهو لطيفو ٻڌايم ته هن ٽهڪ ڏيندي چيو ”ان ڳالهه کي چرچو نه سمجھجانءِ. نه رڳو پنهنجي جهاز جي ڊيڪ (عرشي) تي پر ڪناري تي لڳل وڻن مٿان به هنن مڇين کي ڏسندين“.
ٻئي ڏينهن صبح جو نيرن بعد انجڻ روم ۾ ڊيوٽي تي وڃڻ کان اڳ ڊيڪ تي هليو ويس. چوڌاري ڪيتريون ئي مڇيون ڊيڪ تي لڳل ونچ مشينن ۽ ٻئي سامان جي وچ ۾ ڦٿڪي رهيون هيون. هنن کي واپس سمنڊ جي واهه نه پئي ملي. ڪجهه خلاصي بالٽيون کڻي انهن کي گڏ ڪري رهيا هئا. جهاز جي پاسن کان رکي رکي ڍير مڇيون سمنڊ مان بُوهارو ڏئي ٻاهر نڪتيون ٿي ۽ پاسي کان لڳل پرن ذريعي ڪافي پنڌ مٿي اڏامي وري سمنڊ اندر هليون ويون ٿي. اڏامڻ دوران ڪجهه مڇيون اسان جي جهاز تان به ٽپي ويون ٿي پر ڪجهه جهاز جي ڊيڪ وارين مشينن ۽ کوهن سان ٽڪرائي ڪري پيون ٿي. ان بعد هو وري اڏامي نٿي سگهيون. ٽپ ڏيندي ڏيندي ڪي واپس سمنڊ ۾ ڪري پيون ٿي، باقي ڊيڪ تي رکيل رسن ۽ ٻين سامانن ۾ وچڙي پيون ٿي.
جهاز تي نوڪري شروع ڪرڻ کان اڳ، يعني تعليم دوران منهنجي خيال ۾ به اهو هو، ته جهاز هلڻ وقت سمنڊ ۾ ساڄي کاٻي توڙي اڳيان پويان قسمين قسمين ننڍيون وڏيون مڇيون پيون نظر اينديون، پر پوءِ جهاز جي سفر شروع ٿيڻ سان احساس ٿيو، ته اهي مڇيون هڪ سڙهه واري ٻيڙيءَ ۾ سوار کي ته ٿي سگهي ٿو ڪڏهن ڪڏهن ۽ ڪٿي ڪٿي نظر اچن باقي هيڏي لوهي آفت جيڏي جهاز جي اڳيان ننڍيون ته ڇا وڏيون مڇيون به گھٻرائينديون هونديون جنهن جي انجڻ جو گوڙ گڙڪو ميل پري مڇيءَ کي به ڀڄايو ڇڏي ۽ ڪهڙي شارڪ يا وهيل مڇيءَ کي کٽيءَ کنيو آهي جو هن لوهي آفت جي ويجھو اچي ۽ ڪپ جهڙي اڳياڙيءَ ۾ ڪٽجي وڃي ۽ جي اڳيان بچي اها پٺيان ٿي هلي وڃي ته پويان جهاز کي هلائيندڙ پکي (Propeller) ۾ ايڏي Suction ٿئي ٿي جو وڏيون مڇيون به چوسجي پکي ۾ هليو وڃن جتي هن جا بليڊ انهن کي سيڪنڊن ۾ ڳترا ڳترا ڪريو ڇڏين.
اهڙي تناظر ۾ جهاز ۾ سوار کي فقط اڏامندڙ مڇيون ئي نظر اچن ٿيون جن مان ڪجهه جهاز جي ڊيڪ تي به اچيو ڦهڪو ڪن. هنن اڏامندڙ مڇين لاءِ چون ٿا ته دنيا ۾ 64 قسم آهن جن کي الڳ الڳ ڪرڻ اسان جهڙن عام ماڻهن لاءِ مشڪل آهي. جيئن هڪ چيني، تائِواني، جپاني ۽ ڪورين ماڻهو هڪ ٻئي سان ملي جلي ٿو، تيئن مونکي ته دنيا جي هر سمنڊ جي اڏامندڙ مڇي ساڳي لڳي. سندس جسم راڪيٽ وانگر سڌو سڌو آهي جيئن سولائيءَ سان اڏامي سگهي. هيءَ مڇي هوا ۾ 40 کان 50 سيڪنڊ اڏامي سگهي ٿي جنهن ۾ 50 کن ميٽر فاصلو طئه ڪريو وٺي. سندس جسم تي Fins (ڪَلين) بدران کنڀڙاٽيون ٿين ٿيون ۽ هو 6 ميٽر کن سطح سمنڊ کان مٿي اٽڪل 70 ڪلوميٽر في ڪلاڪ جي رفتار سان اڏامي سگهن ٿيون.
ڪيترن ملڪن ۾ خاص ڪري جپان، چين، ويٽنام ۽ انڊونيشيا ۾ هي مڇيون ڄاريءَ ذّريعي ڦاسايون وڃن ٿيون ۽ سندن ڊش هوٽلن ۾ وڏي اگهه تي وڪامن ٿا. سڀ کان گهڻيون اڏامندڙ مڇيون ڪئريبين سمنڊ ۾ نظر اچن ٿيون. ڪئريبين سمنڊ ”ائٽلانٽڪ سمنڊ“ جو اهو حصو آهي، جيڪو ويسٽ انڊيز ۽ وچ آمريڪا سان لڳي ٿو جتي ڪيوبا، ٽرنيڊاڊ، ٽباگو، بهاما، باربادوس ۽ هائتي جهڙا ٻيٽ آهن. بربادوس ٻيٽ ته اڄ به “The Land of Flying Fish” سڏبو آهي ۽ اڏامندڙ مڇي هن ملڪ جو قومي نشان آهي.
اڏامندڙ مڇين جي ”روشني“ ڪمزوري آهي. ان ڪري هنن مڇين کي ڦاسائڻ وارا مهاڻا پنهنجين ٻيڙين تي ٽارچون يا لالٽين ٻاري هلن ۽ هي مڇيون ٽپ ڏئي ٻيڙيءَ منجهه پهچيو وڃن. هي مڇيون قد ۾ ستن کان ٻارهن انچن تائين ٿين ٿيون. سندن جسم جو مٿيون حصو اڪثر نيري رنگ جو ٿئي ۽ پيٽ چانديءَ جهڙو. هن مڇيءَ لاءِ چون ٿا ته پنجن سالن تائين جيئري رهي سگهي ٿي. وڏين مڇين کان پاڻ بچائڻ لاءِ هن کي نه ٿلهي ڇلرن واري کل آهي ۽ نه فوگو مڇيءَ وانگر پاڻ کي ڦوڪي دشمن کي ڊيڄارڻ جي صلاحيت. قدرت طرفان کين اڏامڻ جي طاقت مليل آهي، جنهن ذريعي هو دشمن مڇين جي گھيري کان پاڻ کي ڀڄايو ڪڍن.
سکر مان سنڌي ادب جا پروفيسر ۽ مشهور شاعر ”ادل سومرو“ ۽ ”ايازگل“ اڪثر پنهنجا نوان شعر ۽ دلچسپ چوڻيون (Quotations) مون ڏي ميسيج (SMS) ڪندا رهن ٿا. ان ڏينهن هڪ انگريزي چوڻيءَ ڌيان ڇڪايو.
“Loving someone who doesn’t love you is like waiting for a ship on airport”.
منهنجي خيالَ ۾ اهو ائين آهي جيئن اسان وٽ سنڌيءَ ۾ چوڻي مشهور آهي ته ”اديءَ کي سڌ نه سَماءُ ادي کي عشق انڌو ڪيو.“ پر انگريزيءَ ۾ ان کي زوردار بنائڻ لاءِ ٻي سٽ ۾ اهو چيو ويو آهي ته اها ڳالهه ائين اجائي يا بيڪار آهي جيئن ڪو بحري جهاز لاءِ هوائي اڏي (ايئرپورٽ) تي انتظار ڪري. ظاهر آهي پاڻيءَ جو جهاز ته بندرگاهه يا سمنڊ تي ئي نظر اچي ٿو. هوائي اڏو جتي هوائي جهازن جي لهڻ ۽ اڏامڻ لاءِ ميدان ۽ ڊگھا روڊ (Runway) آهن اتي پاڻيءَ جي جهاز جو هجڻ ناممڪن ڳالهه ٿي.... ۽ منهنجا پڙهندڙ به اهو ئي سوچيندا هوندا. مون به اهوئي سوچيو ٿي پر تيستائين جيستائين آئون سئيڊن جي شهر مالمو جي هڪ يونيورسٽي ۾ پڙهڻ لاءِ نه پهتو هوس. مالمو شهر جيڪو بالٽڪ سمنڊ جو بندرگاهه به آهي ان جي بلڪل سامهون ڊئنمارڪ ملڪ جو هي اهم بندرگاهه ڪوپن هيگن آهي، جتي مالمو جي مقابلي ۾ سستائي هجڻ ڪري اسان هر هفتي يا ٻئي ڀاڄي ڀتي ۽ ٻيو سامان وٺڻ لاءِ ويندا هئاسين. اهي ٻئي شهر يعني مالمو ۽ ڪوپن هيگن ائين آهن جيئن روهڙي سکر يا وري دادو مورو. مالمو ۽ ڪوپن هيگن جي وچ ۾ هاڻي وڃي پل ٺهي آهي پر جڏهن اسان مالمو ۾ پڙهندا هئاسين ته مختلف قسم جي ٻيڙين ذريعي سمنڊ جو اهو وچ وارو حصو اڪري مالمو کان ڪوپن هيگن ۽ واپس ايندا هئاسين. ڪَل تي هلندڙ اهي ٻيڙيون ”فيريون“ سڏجن ۽ اهي ڪافي وڏيون ٿين ٿيون، جن ۾ هزار کن مسافرن جي ويهڻ کان سواءِ ٽيهه چاليهه کن ڪارون ۽ ٽي چار بسون به سمنڊ اڪري سگهن. ڪن فيرين ۾ ته ريل جا ٻه پٽا ٿين ۽ سڄي ريل گاڏي ان تي اچيو وڃي.
مالمو يعني سئيڊن کان اسان جرمني ويندا هئاسين ته مالمو جي صدر (Central) ريلوي اسٽيشن تان ريل گاڏيءَ ۾ چڙهندا هئاسين. ريل اڳتي هلي مالمو جي بندرگاهه ۾ ايندي هئي، جتي جرمني جي بندرگاهه فريزنبرگ لاءِ ويندڙ فيري انتظار ۾ هوندي هئي. ريل جي پهچڻ تي فيريءَ جا پويان در کلي ويندا هئا ۽ مسافرن سميت سڄي ريل فيريءَ اندر هلي ويندي هئي ۽ پوءِ جرمني پهچڻ تي ريل ٻاهر نڪري خشڪي تي ايندي هئي ۽ اسان کي فريزنبرگ جي ريلوي اسٽيشن تي لاهي، پوءِ جرمنيءَ جي مختلف اسٽيشنن تان ٿيندي فرانس رواني ٿي ويندي هئي.
بالٽڪ سمنڊ جو اهو حصو اڪري مالمو کان ڪوپن هيگن پهچڻ ۾ فيريءَ (پاڻيءَ جي جهاز) کي ڪلاڪ لڳي ويو ٿي. ڪڏهن ڪڏهن خراب موسم يا مڇريل سمنڊ ڪري ڏيڍ ڪلاڪ به لڳي ويو ٿي. هن سمنڊ ۾ ايتري اٿل پٿل رهي ٿي جو ڪڏهن ڪڏهن Sea Sickness ٿي پوندي هئي ۽ سفر جو مزو ماڻڻ بدران چڪر ۽ الٽيون اينديون هيون. البت هڪ جهاز جيڪو ”هوور ڪرافٽ“ سڏجي ٿو اهڙو آهي جيڪو ٻين فيرين کان تکو هلي ٿو ۽ مالمو کان ڪوپن هيگن اڌ ڪلاڪ ۾ پهچائي ڇڏي. سمنڊ ۾ کڻي ڪيتري به اٿل پٿل هجي، پر هيءُ جهاز “Hoover Craft” لس ئي لس اُڏامندو وڃي ٿو. ان مان توهان اهو به مطلب ڪڍي سگهو ٿا، ته هو تمام وڏي رفتار سان هلي ٿو پر نه اهو واقعي اڏامندو ويندو آهي. هي جهاز ٻين ٻيڙين وانگر پاڻيءَ ۾ ترڻ بدران سطح سمنڊ کان ڪجهه فٽ مٿي اڏامندو وڃي ٿو. منجھس پاڻيءَ جي جهازن يا لانچن وانگر هيٺ تَر ۾ پکو (Propeller) نه ٿئي پر جهاز جي مٿان پاسن کان هوائي جهاز وانگر هڪ يا ٻه جيٽ انجن ٿين جن جا پکا (Jet) هلڻ تي اهي پاڻيءَ بدران هوا کي پاڻ ڏي ڇڪين ٿا ۽ هي پاڻيءَ جو جهاز (هوور ڪرافٽ) سمنڊ جي مٿان اڏامي ٿو. بندرگاهه اچڻ تي پنکا بند ڪرڻ تي هيٺ سمنڊ تي ڪري پوي ٿو.
هوور ڪرافٽ (Hoover Craft) جي ٽڪيٽ عام فيرين کان چئوڻي پنجوڻي ٿئي ٿي ان ڪري اسان ان ۾ ڪڏهن به پنهنجي خرچ تي نه چڙهياسين. ڪراچي کان مالمو پهچڻ لاءِ اسان کي جيڪا يونيورسٽي طرفان ٽڪيٽ ڏني وئي هئي ان ۾ هڪ ته ڪراچيءَ کان ڪوپن هيگن پهچڻ لاءِ PIA جي ”هوائي جهاز“ جي سفر جي هئي ۽ ٻي ڪوپن هيگن کان مالمو جي ”هوور ڪرافٽ“ جي هئي. ان سفر جو احوال مون پنهنجي ان وقت جي سفرنامي ”اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا“ ۾ به لکيو آهي ته هوور ڪرافٽ هڪ ”خچر“ مثال آهي جيڪو نه هوائي جهاز (گھوڙو) آهي ۽ نه پاڻيءَ جو جهاز (گڏهه)! هوور ڪرافٽ ۾ ويهڻ لاءِ سيٽون بلڪل ائين ٿين جيئن هوائي جهاز ۾ ۽ منجھس ايئر هوسٽس Serve ڪن ٿيون. هوور ڪرافٽ جي تري ۾ وڏا ايئر ڪمپريسر ٿين، جيڪي هوا کي هيٺ سمنڊ مٿان اڇلائين ٿا جنهن ڪري جهاز سمنڊ کان مٿي کڄيل رهي ٿو.
عجيب اتفاق آهي جو مالمو (سئيڊن) جي يونيورسٽي ۾ تعليم دوران مون کي جن ٻن قسمن جي جهازن تي ڪم ڪرڻو پيو اهي فيري ۽ هوور ڪرافٽ هئا جن لاءِ مونک ي ڇهه مهينا پرئڪٽيڪل ٽريننگ لاءِ ”ڪوپن هيگن“ ۽ فنلنڊ جي بندرگاهه ”هيلسنڪي“ جي شپ يارڊن ۾ ڪم ڪرڻو پيو. انهن ڏينهن ۾ هوور ڪرافٽ جي نئين نئين ٽيڪنالاجي شروع ٿي هئي ۽ اتي جون جهاز ساز ڪمپنيون اسان تي زور آڻينديون هيون ته اسان هوور ڪرافٽ بابت پنهنجن پاڙيسري امير ملڪن کي Convince ڪريون، ته هو ڪنهن ٻئي ملڪ کان هوور ڪرافٽ خريد ڪرڻ بدران ڊئنمارڪ ۽ فنلئنڊ وارن کان خريد ڪن، جو هي جهاز بيابان (desert) ۾ به اهڙي ئي طريقي سان اڏامي سگهن ٿا، جهڙي طرح پاڻيءَ مٿان. پر سچ اهو آهي ته مون وٽ ان بابت پڪي راءِ نه هئي. هوور ڪرافٽ ڪا سستي شيءِ ناهي. هوائي جهاز کان به مهانگو آهي.“ آئون ڇو پنهنجن عرب ڪلاس ميٽن کي Pursue ڪيان جيڪي مون وانگر مئرين انجنيئرنگ ۾ نه پر ”ايڊيوڪيشن“ يا ”پورٽ مئنيجمينٽ“ ۾ M.Sc ڪري رهيا هئا.“
اسان جڏهن به فنلئنڊ، هالينڊ، ناروي يا بيلجم مان فيلڊ ورڪ ختم ڪري موٽندا هئاسين ته هوائي جهاز رستي ڪوپن هيگن جي ايئرپورٽ تي لهندا هئاسين ۽ پوءِ ايئر پورٽ جي بس ذريعي ڪوپن هيگن جي بندرگاهه ۾ داخل ٿيندا هئاسين ۽ پوءِ پنهنجو ٿيلهو ۽ بئگ کڻي هوور ڪرافـٽ ڏي پڄندا هئاسين جو سيٽون ڀرجڻ تي ٻئي هلندڙ ”هوور ڪرافٽ“ لاءِ ڪلاڪ ڏيڍ انتطار ڪرڻو پوندو هو. هڪ دفعي اسان مختلف ملڪن جا 50 کن شاگرد هئاسين ۽ ان ڀيري هيلسنڪي (فن لئنڊ) ۾هفتي کان مٿي ڏينهن رهي موٽي رهيا هئاسين سو هڪ ته هر هڪ وٽ سامان گهڻو هو ۽ ٻيو ڪتابن جا به ڍير مليا هئاسين. سو جيئن ئي اسانجو هوائي جهاز ڪوپن هيگن کي ويجھو ٿيو تيئن مون کي اهو ئي فڪر ورائي ويو ته هن ڀيري هيتري سامان سان هڪ ته بس ۾ چڙهي بندرگاهه پهچڻو پوندو ۽ ٻيوِ ”هوور ڪرافٽ“ ۾ سيٽ حاصل ڪرڻ لاءِ ڊوڙڻو پوندو. ٿڪل به ڏاڍا هئاسين.
جيئن ئي جهاز ڪوپن هيگن جي ايئرپورٽ تي لهڻ وارو ٿيو ته پائليـٽ اعلان ڪيو ته ”مالمو ويندڙن کي هتان ڪوپن هيگن ايئرپورٽ تان سامان وٺڻ جي ضرورت ناهي، اهو کين مالمو ۾ ئي ملندو ۽ ٻي ڳالهه ته کين بس ۾ چڙهي بندرگاهه تائين وڃڻ جي به ضرورت ناهي. هنن کي هتي ايئرپورٽ تي ئي هوور ڪرافٽ ملندو.“ هوائي جهاز مان لٿاسين ته اتي ئي هوور ڪرافٽ نظر آيو، جنهن ۾ اسان جو سامان شفٽ ٿي رهيو هو. پاڻيءَ جي جهاز کي ايئرپورٽ جي رن وي تي بيٺل ڏسي عجيب لڳي رهيو هو، پر اسان کي خوشي ٿي، ته اسان گهڻي تڪليف کان بچي وياسون. هوائي جهاز جي ڏاڪڻ لهي سڌو اچي هوور ڪرافٽ ۾ ويٺاسون.
ايئر هوسٽس هر مسافر کي سندس ٽڪيٽ تي لڳل نمبر موجب، انهن کي سيٽن تي ويهاريو ۽ ٻڌايل روايتي هدايتن بعد جهاز جا ڪمپريسر هلڻ لڳا، جن مان تري ۾ نڪرندڙ هوا جهاز کي زمين کان مٿي کنيو ۽ جهاز جي مٿان لڳل جيٽ پکا هلڻ تي هوور ڪرافٽ زمين کان ڪجهه فٽ مٿي اڏامڻ لڳو. زمين مٿان اڏامندي اڏامندي هڪ هنڌان اهو سمنڊ ۾ داخل ٿيو ۽ اڌ ڪلاڪ بعد اچي اسان واري شهر مالمو جي بندرگاهه ۾ ڇڏيو .... سو ڳالهه اها آهي ته ڪڏهن ڪڏهن ڪوپن هيگن (ڊئنمارڪ)، هيلسنڪي (فِن لئنڊ) ۽ ٽالن (ايسٽونيا) جي هوائي اڏن تي توهان پاڻيءَ جي جهاز جو انتظار ڪري سگهو ٿا.
* * *