ٽنڊو سومرو ــــ سنڌ جي بدامني ۽ بي چيني واري ماحول ۾ هڪ پُر سڪون ڳوٺ
هونءَ ته عام طرح سنڌ جا ڳوٺ ــــ منهنجو مطلب آهي اڄ جي ماڊرن دؤر جي سنڌ جا (موهن جي دڙي وارن ڏينهن جي سنڌ جي ڳالهه نٿا ڪريون) ڳوٺ توڙي شهر ڌوڙاٽيل، گند ڪچري سان ڀريل ۽ اڻ هائجينڪ ماحول وارا آهن. اسانجي سڄي سنڌ بنيادي سهولتن ۽ ضرورتن کان خالي لڳي پئي آهي. ٻيو ته ٺهيو، پيئڻ لاءِ صاف پاڻي يا ساهه کڻڻ لاءِ Pollution Free هوا به ميسر نه آهي. سنڌ جو ڪهڙو ڳوٺ آهي جتي هيپاٽائيٽس ۽ سلهه جهڙيون بيماريون نه آهن؟ مليريا ۽ ٽائيفائيڊ عام نه آهي! ڪيڏي ڏک جي ڳالهه آهي ته جتي اسان جي سنڌ جي ڳوٺن جو اخلاقي قدرن ۽ تعليم جو گراف ڪري رهيو آهي اتي ڏوهن جو وڌي رهيو آهي. ڪيترن ڏسڻن وائسڻن ۽ پڙهيل ڳڙهيل سيدن، پيرن، وڏيرن، وزيرن، سياستدانن جي ڳوٺن ۾ سندن نظر هيٺ چرس ۽ ڪچي شراب جو وڪرو عام پيو هلي ۽ اسانجو نوجوان طبقو ذهني توڙي جسماني طور بيمار ٿيندو وڃي. پوليس سڌارو آڻڻ بدران ڏوهارين جي ئي طرفداري ڪري ٿي جن کان هنن جي چار پئسا ڪمائي ٿئي ٿي.
منهنجي خيال ۾ ته ڌارين ملڪن کان آيل سياحن کي اڄ ”موهن جو دڙو“ واري ڌرتي (يعني سنڌ جا ڳوٺ) ڏسي حيرت ٿيندي هوندي ته ڇا ڪو زمانو هو جڏهن موهن جو دڙو دنيا ۾ پلاننگ ۽ Sanitation سسٽم کان مشهور هو. اڄ جي سنگاپور وانگر تن ڏينهن ۾ ”موهن جو دڙو“ دنيا جو صاف ترين (Cleanest) شهر هو. پر هاءِ هاءِ! اسان جي سنڌ جي ڳوٺن توڙي شهرن جو اڄ جي ماڊرن دور ۾ ڇا ته حال آهي! پنجن سالن بعد پنهنجي ڳوٺ هالا ويس. هر گهٽي کڏا کوٻا هئي. ناليون Choke ۽ انساني ڪرفتي ۽ ڍڳين، مينهن جي ڇيڻ سان اٿليون ٿي. ٻئي ڏينهن بارش پئي ته سڄو گند رستن تي پکڙجي ويو. هالا ۾ رهڻ دوران ڪيترا ڏينهن آئون آفريڪا جي ڪنهن پٺتي پيل ملڪ جو سوچيندو رهيس جنهن جي ڳوٺن جو هي حال هجي. پر مونکي اهڙين گدلين ۽ غير هائجنڪ گهٽين وارو ڪو آفريڪي ملڪ ڌيان ۾ نه آيو. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ جي ڳوٺن ۾ انيڪ بيماريون پيدا ٿي پيون آهن. سنڌ جي هر ڳوٺ جي سرڪاري اسڪولن جي ڊٺل عمارتن، ۽ دوائن ۽ ڊاڪٽرن جي کوٽ وارين اسپتالن جي خبرن سان اسانجيون اخبارون ڀريون پيون آهن. انڪروچ مينٽ (ناجائز قبضن) جي مصيبت ته ايترو وڌي وئي آهي جو ماڻهن لاءِ ڪنهن گهٽيءَ مان هلڻ مسئلو ٿي پيو آهي. دڪاندار پنهنجي سامان سان فٽ پاٿ ڀريو ويٺا آهن. نيڪ ۽ ايماندار ماڻهو به پنهنجي گهر جي مرمت وقت ”در جي ڌِڪي“ ۽ ”باٿ روم“ گهٽيءَ جي زمين تي قبضو ڪري ٺاهيو ويٺا آهن ۽ ٻيو دفعو جي مرمت تي اهو پٽ اڱڻ سان ملائي گهٽيءَ جي وڌيڪَ زمين چوري ڪئي وڃي ٿي. حالت اها آهي جو جن ڳوٺن جي گهٽين مان ويهارو سال اڳ ڪار لنگهي سگهي ٿي اڄ انهن مان جنازو گذارڻ ڏکيو ڪم ٿي پيو آهي. اهڙي Scenario (تناظر) ۾ ٽنڊو سومرو ڳوٺ هڪ حيرت انگيز تبديلي آهي. هي ڳوٺ سنڌ جي ڳوٺن کان بنهه مختلف آهي جنهن کي هن ڳوٺ جي پڙهيل ڳڙهيل نوجوان زميندارن: امداد علي خان نظاماڻي، دلبر خان نظاماڻي، اسانجي پيٽارو جي دوستن محمد ملوڪ ۽ محمد ملڪ نظاماڻي، نديم خان، اشفاق احمد ۽ ڊاڪٽر نصير نظاماڻيءَ جهڙن ”پنهنجي مدد پاڻ“ جي اصول تي ٺاهيو آهي. هن ڳوٺ (ٽنڊو سومرو) جي مثالي هجڻ جي واکاڻ آمريڪن ٽي وي چئنل CNN به ڪئي آهي _ سا به ڏهه سيڪنڊن جي خبر ذريعي نه پر ڏهن منٽن جي ڊاڪيومينٽري فلم رستي. منهنجي پڙهندڙن، خاص ڪري سنڌ جي ڳوٺن جي وڏيرن کي اها صلاح آهي ته وقت ۽ واندڪائي ملي ته هو هڪ دفعو هن ڳوٺ ٽنڊو سومرو ۽ ان جي وڏيري امداد خان نظاماڻي جي ٺاهيل مڪينائزڊ ۽ ڪمپيوٽرائيزڊ فارم ”آثم ائگريڪلچر فارم“ کي ضرور اچي ڏسن. هي ڳوٺ ۽ فارم ڏسڻ لاءِ ڏورانهن علائقن کان نه فقط پاڪستان جا شوقين زميندار اچن ٿا پر دنيا جي مختلف ملڪن جا ٽوئرسٽ ۽ ائگريڪلچر سان واسطو رکندڙ پروفيسر ۽ شاگرد ريسرچ ورڪ لاءِ پڻ اچن ٿا. منهنجي ٽن ڏينهن جي رهائش ۾ هڪ ڏينهن امداد جي والد صاحب انور خان نظاماڻيءَ سان ملاقات ۾ مون هنن کان پڇيو ته ”هي فارم ٺاهڻ ۾ ڪنهن جو هٿ آهي. توهانجو يا توهان جي پٽ امداد جو؟“ پاڻ وراڻيائين: ”مون ٺاهيو آهي ۽ امداد ان کي سينگاريو آهي.“
ٽنڊو سومرو جو جيتوڻيڪ ڪو به ماڻهو سنڌ يا فيڊرل حڪومت ۾ وزير ناهي پر تنهن هوندي به هي ڳوٺ اسانجي وزير اعلائن جي ڳوٺن: خيرپور، نئون جتوئي، ٻيٽو جتوئي، لاڙڪاڻي ۽ سيوهڻ کان به وڌيڪَ بهتر ۽ صاف سٿرو آهي. سنڌ جو هي ئي هڪڙو ڳوٺ آهي جنهن جي هر گهٽي سيمنٽ ٿيل (Paved) آهي. گهٽيءَ مان لنگهندڙ هر ناليءَ مٿان لوهي ڄاري (Grill) لڳل آهي. يعني هر گهٽيءَ مان توهان اکيون پوري لنگهي سگهو ٿا. ڪنهن به گهٽيءَ ۾، ڪنهن به گهر يا دڪان اڳيان ان جي مالڪ طرفان تجاوزات يعني انڪروچ مينٽ ٿيل نه آهي. ان ڪري توهان جي ڪار هر گهٽيءَ مان آسانيءَ سان لنگهي سگهي ٿي. بلڪه هاڻ جيڪي نوان گهر ٺهي رهيا آهن يا جيڪي پراڻا گهر ڊاهي نوان ٺهرائي رهيا آهن انهن کي گهٽيءَ جي زمين کائڻ بدران فٽ ٻه پنهنجي گهر جي زمين گهٽيءَ کي ڏيڻ لاءِ چيو ويو آهي _ جيئن ڳوٺ جون گهٽيون اڃان به ويڪريون ٿين. ڪچري لاءِ هر گهٽيءَ جي ڪنڊ ۾ بالٽي رکيل آهي. ڪچري لاءِ اهڙيون سهڻيون بالٽيون بنا ڪنهن ”هٿ ڪڙيءَ“ جي ڏسي حيرت ٿي جو اسان وٽ چوريءَ جو ايڏو مرض آهي جو مسجدن جي Toilets ۾ خصيص جست يا پلاسٽڪ جا لوٽا به زنجيرن ۾ ٻڌل رهن ٿا.
ٽنڊوسومرو جي هڪ سيڌي جي دڪان جي مالڪ جهانزيب نظاماڻيءَ کان پڇيم ته کانئس ڪنهن سياسي جماعت جو نمائندو، شاگرد يونين جو داداگير يا محلي جو ڪو غنڊو، لوفر زوريءَ چندو به وٺڻ اچي يا نه؟
”سائين بنهه نه“. هن وراڻيو.
”ڀلا ڪو پوليس وارو چانهه پاڻيءَ جي گُهرَ ڪري؟“
”هرگز نه. اها ئي ته هن ڳوٺ جي خوبي آهي ته اسان سڀ سڪون ۾ زندگي گذاريون ٿا. پورهيت جيڪا مزدوري ڪمائي ٿو اها سموري هن جي ئي ٿئي ٿي.“
”ڀلا ڪا ڦُر يا کاٽ لڳي؟“ مون پڇيو.
”اها به پِٽ اسان جي ڳوٺ ۾ ناهي. آخري چوري چار سال اڳ ٿي هئي جنهن ۾ هڪ ٻار ٻئي جو موبائيل فون لڪايو هو.“
مونکي 1974ع جو جپان جو هڪ ڳوٺ ”اوڪي ياما“ ياد اچي ويو جتي ڪراچي جي تبليغ جماعت وارا اسلام تي ليڪچر ڏيڻ آيا هئا. منهنجو جهاز ٽوڪيو جي بندرگاهه ۾ هو سو آئون ۽ انهن ڏينهن ۾ پاڪستان ايمبسيءَ ۾ ڪم ڪندڙ ظفر شيخ (جيڪو بعد ۾ جرمني، مصر، سوڊان ۽ بنگلاديش جهڙن ملڪن جو سفير ٿي هاڻ رٽائرڊ ٿيو آهي) پڻ اهو واعظ ٻڌڻ لاءِ هليو. بلڪه ظفر شيخ سٺي جپاني ڄاڻڻ ڪري مترجم جي خذمت سرانجام ڏني. اسانجي ملڪ کان آيل مولوي صاحب ان تي ليڪچر ڏيندو رهيو ته چوري اسلام ۾ وڏو ڏوهه آهي. چوري يعني بنا اجازت جي پرائي شيءِ نه کڻجي، وغيره. اسان ڏٺو ته واعظ ٻڌڻ لاءِ گڏ ٿيل ڳوٺاڻا ذري برابر به متاثر نه ٿيا. اها ٻي ڳالهه آهي ته مولوي صاحب کي به بعد ۾ خيال آيو ته ان ٽاپڪ بدران وحدانيت يا مرڻ بعد جي زندگيءَ تي ڏجي ها. بعد ۾ اسان جڏهن ڳوٺاڻن کان پڇيو ته هنن کي ليڪچر ڪيئن لڳو ته هنن کلي چيو ته ”اسان جپانين ۾ چوريءَ جي عادت ڪٿي آهي؟“ ان ڳوٺ جي اسڪول جي هيڊ ماستر چيو ته: ”هن ڳوٺ ۾ جيڪا چوريءَ جي آخر واردات ٿي هئي اها 40 سال اڳ ٿي هئي جڏهن آئون اسڪول ۾ پڙهندو هوس ته هڪ ڪورين اميگرنٽ (مهاجر) دڪان مان شيءِ چورائي هئي“.
بهرحال خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته سنڌ جو گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڳوٺ ٽنڊو سومرو اهڙو آهي جيڪو ڏوهن کان پاڪ آهي .... جتي ماڻهو اغوا ۽ ڦر جي ڊپ کان شام جو ئي پنهنجي گهرن ۾ قيد نٿا ٿين .... هو رات جو ڏهين يارهين تائين به گهمندا ڦرندا رهن ٿا.
ٽندو سومرو کان ميل ڏيڍ جي فاصلي تي آثم فروٽ فارم آهي جتي هر رات امداد ڳوٺ جا مختلف ماڻهو ڊنر تي گهرايا ٿي. موڪلائڻ مهل رات جا ٻارهن ٿي ويا ٿي، پر مون ڏٺو ته آيل مهمان ڏاڍي سڪون سان پيدل، سائيڪلن تي يا ڪارن ۾ پنهنجي گهرن ڏي روانا ٿي ويا ٿي. مونکي ملائيشيا جا ڏينهن ياد اچي ويا جتي رات جو جنگلن مان به بنا خوف ۽ خطري جي هڪ شهر کان ٻئي شهر پيو وڃبو هو.
توهان ڪيترين ئي ڪهاڻين ۾ اهڙن ڳوٺن جو ٻڌو هوندو جنهن جي چوڌاري ڀت اڏيل هوندي هئي ۽ رات جي وقت داخلا جا دروازا بند ڪيا ويا ٿي. مون به ڪافي پڙهيو آهي ۽ مصر، بغداد پاسي ڪجهه آڳاٽن ڳوٺن بابت جيڪي هاڻ کنڊهر ٿي چڪا آهن، ٻڌو ته انهن ڳوٺن جي چوڌاري ديوار هئي. پر هاڻ اها مونکي ڪٿي به نظر نه آئي. توهان به مون وانگر سوچيندا هوندا ته اها ڀت ڪيڏي وڏي ٿي سگهي ٿي .... وڌ ۾ وڌ گهر جي ڀتين جيڏي جيڪا ٽپڻ ڪو مشڪل ڪم نه آهي. پر صحيح معنيٰ ۾ توهان اهڙي ڀت ڏسڻ چاهيو ٿا ته پوءِ ته واقعي ٽنڊو سومرو مان چڪر ڏئي وڃو. مون به زندگيءَ ۾ هي پهريون ڳوٺ ڏٺو جنهن جي چوڌاري سيمنٽ جي ڀت آهي. اها چار پنج فٽ نه پر ڏهاڪو فٽ اوچي ٿيندي ۽ ماڻهن ۽ گاڏين لاءِ اچڻ وڃڻ لاءِ به وڏا ۽ ڳرا لوهي دروازا آهن جن جي مٿان گارڊ روم آهي. جتي ۽ هيٺ روڊ تي سپاهي ۽ پرائيويٽ گارڊ ڊيوٽي ڏين ٿا. ٻئي ڏينهن خرچ پکي جو معلوم ڪيم ته خبر پيئي ته ڳوٺ جي چوڌاري ٺهيل ان مضبوط ڀت تي ڪروڙ کان مٿي خرچ اچي ويو آهي. پرائيويٽ گارڊ جيڪي ٻن يا ٽن شفٽن ۾ چوويهه ئي ڪلاڪ ڊيوٽي ڪن ٿا انهن جون ساليانيون پگهارون ئي لکن ۾ ٿين ٿيون.
”پوءِ ڀلا ڳوٺ جا ماڻهو ايترو چندو ڏين؟“ مون امداد کان پڇيو.
”اسان فقط زميندارن کان وٺون ٿا سو به هنن جي مرضيءَ مطابق. اسان جي ڳوٺ جا زميندار پڙهيل ڳڙهيل ۽ سلجھيل طبيعت جا آهن. هو سمجھن ٿا ته سُڪونَ ۽ سلامتيءَ لاءِ سيڪيورٽي ضروري آهي. هر هڪ پنهنجي مرضيءَ سان ۽ حيثيت آهر لک، ٻه يا ٽي، چار چندو ڏئي ٿو ۽ اسان جي ڪميٽي ٺاهيل آهي جيڪا ڳوٺ تي ٿيل خرچ جو حساب ڪتاب رکي ٿي جيئن ڪنهن کي به شڪ نه رهي ته هن جو پئسو ضايع ٿي رهيو آهي.“ امداد ٻڌايو. امداد جو فروٽ فارم ٽنڊو سومرو سان گڏيو پيو آهي. اتي جي ٺهيل پڪي رستي لاءِ اسان جي پيٽارو جي دوست ملوڪ نظاماڻيءَ به ٻڌايو ته هن رستي تي ڏهه لک رپيا خرچ آيو ته اهو امداد پنهنجي کيسي مان ڏنو.
هِن ڳوٺ جي هڪ ٻئي رهاڪو نواز علي نظاماڻيءَ ٻڌايو ته هن سال کان اسان سڄي ڳوٺ جي ماڻهن کي چيو آهي ته ڳوٺ جي بهتري لاءِ هنن مان به ڪو ڪجهه ڏيڻ چاهي ته ڀلي سؤ رپيا ئي سهي، ڏئي سگهي ٿو. اهو ان ڪري ته جيئن هڪ دوڪاندار هاري، مزور کان ڏهاڙي تي ڪمائيندڙ پورهيت کان وٺي ننڍي دڪاندار کي اهو احساس ٿئي ته هن ڳوٺ ۾ هن جو به حصو آهي.
ڳوٺ جي هاءِ اسڪول جي هڪ ٽيچر صلاح الدين نظاماڻيءَ لاجيڪل ڳالهه ڪئي ته ٻين ڳوٺن ۾ مڇرن کي ڀڄائڻ لاءِ گهر ۾ جيڪا روز چرخي ٻاري وڃي ٿي ان جو حساب لڳايو وڃي ته مهيني ۾ اهو به سؤ روپين کان مٿي ٿيو وڃي.
”ڇا مطلب؟ توهان وٽ بنا چرخيءَ جي مڇر ڀڄيو وڃن ڇا؟“ مون حيرت مان پڇيو.
”سائين اسان جي ڳوٺ ۾ مڇر آهن ئي ڪونه.“ صلاح الدين چيو.
ملائيشيا ۾ هوندو هوس ته اتي جا ماڻهو چوندا هئا ”سائين مڇرن کان نه گھٻرايو. توهان کي مليريا ڪڏهن به نه ٿيندي. مڇر ضرور آهن پر هنن جي پيٽ ۾ مليريا جو جراثيم نه آهي. اسانجي ملڪ ۾ مليريا، ٽائفائيڊ، پوليو جهڙيون بيماريون ختم ٿي چڪيون آهن.“ بهرحال ٽنڊو سومرو ۾ مڇر نه آهن اهو ڀلا ڪيئن؟ مون صلاح الدين کان پڇيو.
”سائين ان ڪري جو سڄي ڳوٺ ۾ صفائي هجڻ کان علاوه مهيني ۾ ٻه دفعا مڇر مار دوائن جو ڦوهارو به ڪيو وڃي ٿو سو مڇر يا جيت هن ڳوٺ کان پري ڀڄن ٿا.“
ڪراچيءَ ۾ جنهن پاش علائقي ڊفينس سوسائٽيءَ ۾ رهان ٿو اتي به جيت مار دوا جو ڦوهارو ڪيو وڃي ٿو پر سال ۾ فقط هڪ دفعو ۽ توهان کي هر ٻي گهٽيءَ جو گٽر اٿلندو نظر ايندو. ڪيترن گٽرن جا ته ڍڪ غائب ملندا. هر گهٽيءَ ۾ ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ هفتي جو گڏ ٿيل ڪچرو نظر ايندو جنهن تي مرضيل ۽ معذور ڪتا، ٻلا ۽ ڊزن کن ڪانگ ويٺا هوندا. ان خيال کان ٽنڊو سومرو جي گهٽين ۾ نه اڀامندڙ گٽر آهن ۽ نه گند ڪچرو! ٽنڊو سومرو جي گرلس اسڪول جي هيڊ ماستر سائين جميل احمد نظاماڻيءَ گهٽين جي صاف هجڻ جو اهو راز ٻڌايو ته: ”هڪ ته گهٽيون صاف ڪرڻ وارا خاڪروب سفارشي نه آهن. هو ايمانداريءَ سان روزانو هر گهٽي صاف ڪن ٿا ۽ ٻيو ته اسان پنهنجن ٻارن کي اهو سيکاري ڇڏيو آهي ته ڪِن ڪچرو جتي ڪٿي گهٽيءَ ۾ اڇلڻ بدران ڪنڊ ۾ رکيل ڪچري جي دٻي ۾ وجھو ڇو جو هر ڳوٺ ۾ نالين ۽ گٽرن جي چوڪ ٿيڻ جو وڏو سبب پلاسٽڪ جون ٿيلهيون آهن.“
منهنجي خيال ۾ جميل صاحب جي ان ڳالهه ۾ وزن آهي. اهوئي سبب آهي جو دنيا جي هر سڌريل ملڪ ۾ هاڻ پلاسٽڪ جي ٿيلهين بدران وري ساڳيا پني جا خاڪي لفافا استعمال ٿي رهيا آهن جيڪي گٽرن ۾ وڃڻ تي ان کي چوڪ ڪرڻ بدران ڳريو وڃن. ڳوٺ جي وڏيري امداد خان نظاماڻي ٻڌايو ته هو ڪوشش ڪري ماڻهن ۽ ٻارن کي سٺين ڳالهين ڏي رجوع ڪن ٿا. گهٽين ۾ ڪرڪيٽ يا اِٽي ڏڪر کيڏڻ بدران ٻارن ۽ وڏن جي راندين لاءِ تمام وڏو ميدان مهيا ڪيو ويو آهي جتي سڄي ڳوٺ جا ماڻهو اچيو گڏ ٿين ۽ تازه توانا ٿين.
امداد جي اها فلاسافي آهي ته ”ڳوٺ جا ماڻهو جيترو ڊسيپلينڊ رهندا اوترو انهن کي فائدو ٿيندو“ يعني جيڏو قائدو اوڏو فائدو. سچ اهو آهي ته ان ئي اصول تي سنگاپور جي وڪيل وزير اعظم ”لي ڪئان يو“ سنگاپور کي ٺاهي ڇڏيو ۽ سنگاپور جو اڄ ننڍو وڏو انهن اصولن تي عمل ڪري ٿو ته ايتريقدر جو سنگاپور ۾ رهائش واري علائقي ۾ ڪار جو هارن وڄائڻ تي به منع آهي.... رستي تي پني ڀور به ڦٽو ڪرڻو ناهي.... ٽرين يا بس ۾ ڪا شيءِ کائڻي ناهي..... پنهنجي گهر ۾ ٽي وي يا ريڊيو جو آواز وڏو ڪرڻو ناهي.... هر ٻار کي روزانو اسڪول وڃڻو آهي..... وغيره وغيره.
ٽنڊو سومرو ۾ رهندڙ مختلف ذاتين جي رهندڙن کان مون جڏهن سندن ڳوٺ بابت پڇيو ته هنن پسنديدگي ۽ مطئمن هجڻ جو اظهار ڪيو ته هو خوشنصيب آهن جو هن ڳوٺ ۾ رهن ٿا جتي جا وڏيرا ۽ زميندار پڙهيل ڳڙهيل ۽ اخلاق وارا آهن ۽ هو ڳوٺ ۾ رهندڙ غريبن جو به خيال ڪن ٿا. ان ڳالهه جو احساس سندن چهرن مان به صاف بکي ٿو ۽ مون جهڙو هڪ ڌاريون مهمان يڪدم محسوس ڪريو وٺي ته اڄ جي نفسا نفسي واري دؤر ۾ ٽنڊو سومرو جا ماڻهو پُرسُڪون زندگي گذارين ٿا. نه زميندار وڏيرو نه پوليس آفيسر يا ڪو ڪامورو هنن جي زندگي زهر ڪري ٿو. هر هڪ ايمانداريءَ سان پورهيو ڪري شام جو ٻچن وٽ پهچيو وڃي.
ٽنڊو سومرو جي مارڪيٽ مان لنگهندي هڪ باربر شاپ ۾ گهڙيس. شبير عمراڻي نالي حجام ٻڌايو ته هن جو اصل ڳوٺ شهدادپور (يا شايد ٽنڊو آدم ٻڌائين) پاسي آهي. اٺ ڏهه سال ٿيا جو هو پنهنجي هڪ دوست جي سڏائڻ تي ڪجهه ڏينهن لاءِ هن سان گڏ ڪم ڪرڻ لاءِ هتي آيو. ”پوءِ مونکي هي ڳوٺ اهڙو وڻي ويو جو هاڻ هميشه لاءِ هتي جو ٿي ويو آهيان.“
”ڀلا توکي يا تنهنجي ڪنهن دوست کي دبئي وڃي ڪمائڻ جو شوق نٿو ٿئي؟ ”مون پڇيو مانس.
”سائين اسان لاءِ ٽنڊو سومرو به دبئي آهي. ڪير پيو عربن وٽ ذليل ٿئي. اتي جي چار پئسا وڌيڪ ملن ٿا ته مهانگائي به ڪيتري آهي. اتي ماڻهو پئسو بچائڻ جي چڪر ۾ اڌ بک اڌ ڍءَ تي رهي ٿو.... ٻارن ٻچن کان پري اڪيلي سر رهي ماڻهو چريو ٿيو پوي..... ان کان علاوه دبئيءَ ۾ موسم ڪيڏي خراب آهي. هتي چوڌاري وڻ وڻڪار هجڻ ڪري اونهاري ۾ به سک جي زندگي آهي. اسان جي ڳوٺ جي اسڪولن ۾ پڙهائيءَ جو ايڏو سٺو معيار آهي جو اسان جا ٻار سٺي تعليم حاصل ڪري رهيا آهن. اسڪول ويجھا ۽ امن امان جي سٺي حالت هجڻ ڪري ڇوڪرا توڙي ڇوڪريون پاڻهي اسڪول وڃن ۽ گهرن ڏي موٽن. اهڙو سک ته حيدرآباد يا ڪراچي جي رهواسين کي به نه آهي. ان کان علاوه هتي اسان کي ڀاڄي ڀتي، ميوو _ ويندي کير سستو ۽ نج ملي ٿو.“
”بلڪل صحيح ٿو چوين.“ مون چيومانس، ”دبئي ۾ ڏهه کان ٻارهن ڪلاڪ سخت پورهيو ڪرڻ، عرب ڪفيل کي هر ڳالهه لاءِ ڏوڪڙ ڏيڻ، ان کان علاوه اڄ ڪلهه رهائش جي ڳري مسواڙ ۽ مهانگي کاڌي پيتي پٺيان ايترو خرچ ٿيو وڃي جو هڪ پورهيت کي باقي بچي ئي ڇا ٿو جو وطن کڻي موٽي“.
ٽنڊو سومرو جي بئائز اسڪول توڙي گرلس اسڪول ۾ پڻ ويس. ڪلاس روم ٻارن سان ڀريل ۽ هر ڪلاس ۾ مِسن (ٽيچرس) کي پڙهائيندو ڏسي ڏاڍي خوشي ٿي. ڪجهه سال اڳ منهنجي هڪ وزير دوست سندس ڳوٺ جو ڪاليج گهمڻ ۽ ٻارن کي محنت ڪري پڙهڻ جي نصيحت ڪرڻ لاءِ مونکي چيو. مون چيومانس ته آئون سڀاڻي ئي ٿو وڃان. گهر پهتس ته ان شهر جي ڊپٽي ڪمشنر جو فون آيو ته ”وزير صاحب ٻڌايو آهي ته توهان سڀاڻي پيا اچو. سائين اچو ڀلي پر هفتو کن رکي پوءِ اچو.“
”ڇو ڀلا؟“ مون حيرت مان پڇيو.
”ان ڪري ته جيئن اسان شاگردن کي اطلاع ڪري سگهون ۽ حاضري ٿي سگهي جو اڄ ڪلهه اسان جي اسڪولن، ڪاليجن ۾ تمام گهٽ، نه برابر شاگرد ۽ ٽيچر اچن ٿا.“
”ٺهيو“، مون دل ۾ سوچيو، ”چئبو ته تعليم کاتي جي وزيرن جي شهرن ۾ به اهو حال لڳو پيو آهي. رڳو ملمعڪاري (Cosmeticology) تي ڪم پيو هلي .... چي: اسان جي ڳوٺ ۾ تعليم تمام گهڻي آهي .... پر اهو ڏسي افسوس ٿئي ٿو ته اسڪولن جي ڪيترن ڪلاسن ۾ ٻار پيا گوڙ ڪن .... پڙهائڻ واريون مِسون لڀن ڪون .... اهي رڳو پهرين تاريخ پگهار وٺڻ اچن جنهن جو هڪ حصو، رشوت خاطر مٿي پهچائين. سنڌ جي اسڪولن جي اهڙي تباهه حال منظر نامي ۾ مون کي حيرت ٿي جڏهن سنڌ جي هن ٻهراڙي واري ڳوٺ ٽنڊو سومرو جي اسڪولن ۾ ٻارن جي Maximum حاضري ۽ هر ڪلاس ۾ مِسن کي موجود ڏٺم. ڪن ڪلاسن ۾ ته هڪ بدران ٻه مِسون به هيون _ جن بابت اسڪول جي هيڊماسترياڻيءَ آپا شڪيله نظاماڻيءَ _ جيڪا اسانجي پيٽارو جي مرحوم انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومبس وانگر سخت ڊسيپلينري ٿي لڳي تنهن ٻڌايو ته ٽنڊو سومرو جون ڪيتريون پڙهيل گرئجوئيٽ ڇوڪريون يا گهرو عورتون واندڪائيءَ ۾ رضاڪارانه طور ٻارن کي پڙهائڻ لاءِ اچن ٿيون.
”اهو ته ڏاڍو سٺو. هتي جا ٻار خوش نصيب چئبا جن جو هڪ ڏينهن به ضايع نٿو وڃي ۽ توهان سڀني کي شاباس هجي جو ٻارن جي تعليم جو فڪر ڪريو ٿيون.“ مون چيو.
”سائين! اهو اسان تي فرض آهي. هي سڀ ٻار اسان جي ئي ڳوٺ جا آهن جن کي جيتري قدر ٿي سگهي اسان کي سٺي تعليم ۽ تربيت ڏيڻ کپي.“ مئڊم شڪيلا چيو. پاڻ 1984ع کان وٺي هن اسڪول سان وابسته آهي. سندس تعلق سنڌ جي هڪ تعليمي گهراڻي سان آهي. سندس والد صاحب مرحوم عبدالحليم نظاماڻيءَ ’ٽريننگ ڪاليج فار مين، حيدرآباد‘ ۾ پڙهايو ۽ مئڊم شڪيلا جو وڏو ڀاءُ عبدالعزيز نظاماڻي جيڪو هينئر رٽائرمينٽ تي آهي پڻ پڙهائڻ جو ڪم ڪيو. ٽنڊي سومري جهڙي ننڍي ڳوٺ جي حساب سان هي ’پرائمري گرلس اسڪول‘ ڪافي وڏو چئي سگهجي ٿو جو هن ۾ 500 ٻار پڙهن ٿا ۽ ايترا ئي ٻار ’گورنمينٽ گرلس هاءِ اسڪول‘ ۾ مئٽرڪ تائين پڙهن ٿا. هتي جي اسڪولن جي اها خوبي قابلِ داد آهي ته جيتوڻيڪ هي سرڪاري اسڪول آهن جن جهڙن اسڪولن ۾ سنڌ جي ٻين ڳوٺن ۾ پڙهائي ۽ استادن جي حاضري نه هجڻ ڪري پئسي وارا مائٽ پنهنجن ٻارن کي پرائيوٽ ۽ مهانگن اسڪولن ۾ موڪلين ٿا پر ٽنڊي سومري جي سرڪاري گرلس توڙي بئائز اسڪولن جي شاگردن سان مون جڏهن ڳالهايو ته انهن ۾ مونکي ڳوٺ جي سڀني ذاتين جا ٻار نظر آيا. زميندار ۽ سرڪاري ڪامورن نظاماڻين، شاهن ۽ خاصخيلين جا به ته واپاري، پورهيت ۽ مختلف ڌنڌو ڌاڙي ڪندر کٽين، مير جتن، داين، ڀين، ماڇين، ڀيلن ۽ مينگھواڙن جا به ٻار مليا. مون سان گڏ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي محمد ملوڪ نظاماڻيءَ ٻڌايو ته سڏ پنڌ تي ٽنڊو الهيار ۾ جيتوڻيڪ سٽي اسڪول، بحريا، بي ويو ۽ ايڊيوڪيٽر جهڙا ناليرا اسڪول موجود آهن پر اسان پنهنجا ٻار ڇو موڪليون جڏهن هنن کي هتي گهر اڳيان سرڪاري اسڪولن ۾ به ان معيار جي تعليم مليو وڃي ٿي. اسان جي ڳوٺ جا ماستر بيحد محنتي، ايماندار ۽ Devoted آهن.
ولايت ۾ اها چوڻي مشهور آهي ته شهرن جو پاڻي (آب) سٺو ۽ ڳوٺن جي هوا. پر اسانجي ڳوٺن ۾ نه پيئڻ جو پاڻي صاف ملي ٿو نه هوا. هوا ۾ دونهون، دز، جراثيم تمام گهڻا آهن مطلب ته سخت پالوشن آهي. ڪيترن ڳوٺن ۾ انڊر گرائونڊ پاڻيءَ جي به کوٽ آهي. پمپ هلائڻ تي پاڻيءَ سان گڏ ريتي به اچي ٿي ۽ سنڌ جي ڪيترن ڳوٺن ۾ اهڙو پاڻي پيئڻ ڪري وڏن توڙي ٻارن جي بُڪين (Kidneys) ۾ پٿريون ٿي پيون آهن. ڪراچي جي ڪڊني سينٽر يا SIUT ۾ ڊاڪٽر اديب رضويءَ وٽ وڃي ڏسو ته سڀ کان گهڻا مريض سنڌ جي ٻهراڙي جا آهن. اسانجو نوجوان توڙي ريٽائرڊ ڪامورو هڪ دفعو ڳوٺ مان نڪري ٿو ته وري موٽڻ تي سندس دل نٿي چوي. جيتوڻيڪ شهرن ۾ به امن امان جي حالت خراب آهي پر ڳوٺن ۾ ته ان کان به بد آهي ۽ بنيادي سهولتن جي کوٽ کان علاوه اسان جي ڳوٺن ۾ ڏوهن جو انگ وڌندو وڃي ان کان علاوه انٽرنيٽ ۽ موبائيل فونن جي منفي پهلوءَ بد اخلاقي وڌائي ڇڏي آهي.
اسان جڏهن ننڍا هئاسين.... يعني اڄ کان سٺ ستر سال اڳ.... ڳوٺن جو Image ٻيو هو. هر سرڪاري ڪامورو اها ئي خواهش ڪندو هو ته رٽائرڊ ٿيڻ بعد پنهنجي ڳوٺ ۾ موٽي ايندس ۽ سُڪون جي زندگي گذاريندس. ڇو جو ان وقت اسان جا ڳوٺ صاف سٿرا ۽ سبز ساوا هئا. هر شيءِ نج ملي ٿي.... ماڻهو نيڪ ۽ ايماندار هئا. ڪوڙ ۽ خراب ڳالهين کي ننديو ويو ٿي. ٻيڙي ڇڪڻ کي به عيب ۽ علت سمجھيو ويو ٿي..... پر هاڻ هر ڳوٺ جي نوجوانن جو وڏو حصو ڪچو شراب ۽ چرس پي فخر محسوس ڪري ٿو. هر ڳوٺ ۾ انڪروچ مينٽ ۽ گند جا ڍير ۽ پسٽنن جي گسيل رنگس واريون موٽر سائيڪلون ۽ رڪشائون فضا ۾ ڪارو (ڪاربان مونو آڪسائيڊ وارو) دونهون پکيڙي ماڻهن کي بيمار ڪري رهيون آهن. پر هتي ٽنڊي سومري ۾ گذاريل ٽي چار ڏينهن آئون اهو ئي سوچيندو رهيس ته امن امان، وڻ وڻڪار ۽ صفائي سٺائيءَ ۾ ٽنڊو سومرو ملائيشيا جو ڳوٺ ٿو لڳي جتي ملئي ماڻهو رٽائرڊ زندگي گذاريندي فخر محسوس ڪن ٿا. ٽنڊو سومرو ئي سنڌ جو هڪ ڳوٺ آهي جنهن ۾ رهڻ لاءِ منهنجي ۽ هر سنڌيءَ جي دل چوي ٿي. هاڻ ته آئون ٻاهتر ٽيهتر سالن جو اچي ٿيو آهيان يعني قبر ۾ پير لڙڪايو ويٺو آهيان. 2004ع ۾ جڏهن سٺ سالن جو هوس ان وقت به هي ڳوٺ ڏسان ها ته هڪ ڪمري جوئي گهر وٺي اچي رهان ها. لکڻ پڙهڻ جي ڪم کان وٺي سڪون سان جاگنگ به ڪندو رهان ها.
ڳوٺ جو چڪر هڻندي هڪ وڏو گهر ٺهي رهيو هو. مون سان گڏ منهنجو فيس بڪ فرينڊ اسرار نظاماڻي به هو. هن ٻڌايو ته ”هي گهر عبيد الرحمان نظاماڻيءَ جو آهي. هو رٽائرڊ ٿيڻ بعد ٽنڊو سومرو ۾ ئي رهڻ چاهي ٿو.“ عبيد الرحمان فارين سروس ۾ آهي. هو بنگله ديش ۾ رهڻ بعد انڊيا ۾ پاڪستان هاءِ ڪميشن ۾ ڊپٽي هاءِ ڪمشنر ٿي رهيو. هينئر هينئر هي لکڻ وقت هيءَ خبر پڙهي اٿم ته هن جي واشنگٽن بدلي ٿي آهي. ان مان پڙهندڙ اندازو لڳائي سگهن ٿا ته اهو ماڻهو جيڪو ڍاڪا، دهلي ۽ واشنگٽن جهڙن شهرن ۾ رهيو اهو رٽائرمينٽ بعد واپس پنهنجي ڳوٺ، ٽنڊو سومرو ۾ رهڻ چاهي ٿو. ان جو مطلب اهو آهي ته هو پنهنجي ڳوٺ کي سک ۽ سڪون وارو سمجھي ٿو تڏهن ته اتي گهر ٺهرائي رهيو آهي نه ته هو ٻين وانگر ڪراچي يا اسلام آباد ۾ به رهي سگهي ٿو.
اها ڳالهه ملوڪ (Kit no 7267) جي ڪلاس ميٽ ڊاڪٽر نصير نظاماڻيءَ (Kit no 7270) پڻ ڪئي. ڊاڪٽر صاحب نوڪريءَ جي سلسلي ۾ گهڻو وقت ٻاهر ئي گذاريو آهي. اڄ ڪلهه موڪلن تي هتي آيل هو جنهن بعد هو سوڊان (آفريڪا) جي ڏاکڻي شهر جُبا روانو ٿي ويندو. هن به هتي ٽنڊو سومرو ۾ ئي گهر ٺهرايو آهي جتي هو پيريءَ جا ڏينهن سڪون سان گذارڻ چاهي ٿو.
ٽنڊو سومرو سنڌ جي انهن ڳوٺن مان آهي جتي زير زمين پاڻي تمام گهڻو ۽ صاف سٿرو آهي. ڊاڪٽر نصير نظاماڻيءَ جي ڀاءُ نذر محمد جيڪو پنهنجي زمينداري سان گڏ ڳوٺ جي ديک ڀال واري ڪميٽيءَ جو پڻ برجستو ميمبر آهي تنهن ٻڌايو ته ٽيوب ويل ذريعي ڇڪيل پاڻي سڄو شهر، امير توڙي غريب پيئي ٿو. اسان هن پاڻيءَ جا ڪيترئي دفعا لئبارٽري ٽيسٽ ڪرايا آهن ته هر وقت اها ئي report ملي آهي ته هي پاڻي ايترو ئي سٺو آهي جيترو نيسلي جو مِنرل واٽر. امداد جي سيڪريٽري جمعون مل ڀيل ٻڌايو ته امداد صاحب جي زمين تي جيڪي ڪيلي، انب ۽ مرچن جي فصلن تي باگڙي، ڀيل ۽ مينگھواڙ ڪم ڪن ٿا انهن کي امداد هڪ ڪمري جا پڪا گهر ٺهرائي ڏنا آهن جن ۾ لائيٽ آهي ۽ پاڻيءَ لاءِ اوور هيڊ ٽئنڪ آهي. پاڻي ايڏو صاف آهي جو ان کي بنا گرم ڪرڻ ۽ فلٽر ڪرڻ جي پيتو وڃي ٿو. يعني هن ڳوٺ جا رهاڪو نلڪن مان ايندڙ پاڻي هاروير کان علاوه پيئڻ ۾ به استعمال ڪن ٿا. پاڻيءَ جي معاملي ۾ ٽنڊو سومرو جا ماڻهو خوشنصيب آهن. هنن کي ڪهڙي خبر ته سٺو پاڻي حاصل ڪرڻ لاءِ حيدرآباد، ڪراچي ۽ ٻين وڏن شهرن جا ماڻهو ڪيترو پريشان آهن ۽ ڪيڏو خرچ ڪن ٿا.
ٻئي ڏينهن امداد جي باغ مان لنگهي رهيا هئاسين ته ڪجهه ڀيل عورتون مرچن جو چُونڊو ڪري رهيون هيون. هڪ پاسي سندن هڪ ٻه گڏهه به بيٺو هو ته ٻئي پاسي هنن جا ننڍا ٻار ويٺا هئا جن وٽ پاڻيءَ جو ڪولر رکيو هو جيڪو هو گهران ڀري آيون هونديون. اسرار کي چيم ته جيتوڻيڪ هتي جي شاخ مان وهندڙ پاڻي به صاف پيو لڳي پر احتياطً هتي جا ماڻهو منرل واٽر جهڙو صاف سٿرو پاڻي پيئن ٿا.
”اهو ئي سبب آهي جو اسان جي ڳوٺ ۾ بيماريون گهٽ آهن جيڪي ٻين ڳوٺن، خاص ڪري شهرن ۾ گندي پاڻيءَ ڪري عام آهن“، ۽ پوءِ ٽهڪ ڏيندي چيو ”سائين! هتي نه فقط پورهيت ڀيلياڻي مِنرل واٽر پيئي ٿي پر سندس ”مسٽر ڊانڪي“ به اهو ئي صاف پاڻي پيئي ٿو.“
توهان جو جي ٽنڊو سومرو وڃڻ ٿئي ته پنهنجي يا گهر وارن لاءِ ڪهڙي شيءِ سوکڙيءَ آڻيندائو؟ منهنجي صلاح وٺو ته ٽنڊو سومرو مان مائو ضرور وٺجو. منهنجي به فئوريٽ شيءِ مائو آهي ۽ مون پئي سوچيو ته واپسي تي نصرپور مان کير پڙا وٺندو ايندس جو اسان اهو ئي ٻڌو آهي ته نصرپور کيرپڙن کان مشهور آهي پر پهرئين ئي ڏينهن امداد جي والد صاحب رئيس انور خان نظاماڻيءَ مون کي هتي جو مائو کارايو.
اهو ئي چوندس ته ان جو جواب ناهي. ٻئي ڏينهن نصرپور به ويس. ٻن دڪانن تان ٿورا کير پڙا ورتم. رڳو رنگ ڏنل هون. سواد ۾ اسان جي ڳوٺ جي مٺائي به سٺي. دڪاندار کي چيم ته هي آهن کير پڙا جن کان نصرپور مشهور آهي؟ دڪاندار شڪي ٿيندي چيو ”سائين اڄ ڪلهه نه ٺاهڻ وارا ڪاريگر آهن ۽ نه کائڻ وارا شوقين.“ بهرحال مٺائيءَ جي شوقين، منهنجي پڙهندڙن جو جي پنجاب جي شهر ’ميان چنو‘ وڃڻ ٿئي ته اتان ”خوشي“ نالي مٺائي جي دڪان تان برفي وٺجو ۽ ’ٽنڊو سومرو‘ مان ”الهه بخش خاصخيليءَ“ جي دڪان تان مائو. الله بخش جنهن هي مائو ٺاهڻ شروع ڪيو، اهو پاڻ ته گذاري ويو آهي پر حيدرآباد جي بامبي بيڪريءَ وانگر سندس پٽ حبيب الله خاصخيلي اڄ به پنهنجي پراڊڪٽ (ڀُڳل مائي) کي ان معيار تي قائم رکندو اچي.
هونءَ ته سڄي سنڌ نيم رڻ پٽ (Semi Desert) آهي. پر ٽنڊو سومرو ۽ ان جي آسپاس جي ڳوٺن ڏي چڪر هڻندي مونکي ساوڪ ئي ساوڪ نظر آئي. ان جو ذڪر واپسي تي ٽنڊو قيصر ۾ مون پنهنجي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ رئيس نور احمد نظاماڻيءَ سان ڪيو ته هن ٻڌايو ته هي سڄو بيلٽ ڀلين زمين ۽ گهڻي پاڻيءَ هجڻ ڪري سرسبز آهي انهيءَ ڪري ٽنڊي الهيار جي هِن پاسي کي ”سنڌ جو ڪئليفورنيا“ سڏين ٿا. ساڻس جڏهن ٽنڊو سومرو جي زميندارن جي ڳالهه ڪيم ته هنن کي پنهنجي ڳوٺ جي عام ماڻهن جو به خيال آهي ته نور احمد چيو ته ڪجهه به هجي ٽنڊو سومرو جا زميندار ”ڪِنا“ نه آهن. هو انصاف پسند، پڙهيل ڳڙهيل ۽ فضيلت وارا آهن.
ڪنهن زماني ۾ جڏهن آئون سئيڊن جي يونيورسٽيءَ سان وابسته هوس ته I.M.O. (بين الاقوامي بحريا آرگنائيزيشن) طرفان مهيني کن لاءِ مونکي ناروي جي هڪ ڏورانهين ۽ اتر قطب جي ويجهو واري ٻيٽ اليسنڊ تي موڪليو ويو جيئن آئون اتي جي مقامي انجنيئرن سان گڏجي اتي جي شپ يارڊ ۾ ٺهندڙ لانچن جي سروي ڪري سگهان. هوائي جهاز رستي اتي پهچي جيئن ئي ايئر پورٽ کان ٻاهر نڪتس ته نه ڪو منهنجي انگريزي سمجھي ۽ نه سندن اترادي لهجي واري نارويجن مونکي کي سمجهه ۾ اچي. سخت پريشان ٿي ويس. اتي هڪ مقامي همراهه، جيڪو ٿوري گهڻي انگريزيءَ کان واقف هو تنهن مونکي ڀڳل سڳل انگريزيءَ ۾ مونکي دلداري ڏيندي چيو ته آئون ڪنهن به قسم جو فڪر نه ڪريان جو هي ڳوٺ بلڪل نرالو ۽ بيحد سٺو آهي.
“… Here in Alesund village ,… no insects,… no pollution,… no theft …, no food adulteration. Everything neat & clean…… local people also very nice and helpful…..”
اڄ جيڪڏهن ڪو مونکان ”ٽنڊو سومرو“ جو پڇي ته آئون ان لاءِ پڻ اهو ئي مٿيون رمارڪ ڏيندس جيڪو نارويجن همراهه پنهنجي ننڍڙي ٻيٽ ”الي سنڍ“ (Alesund) لاءِ ڏنو _ جتي رهندي مهينو خواب ٿي ويو ۽ جنهن کي ڇڏڻ وقت مونکي ڏک ٿي رهيو هو.