دپيڪا ۽ پريانڪا سان ملندڙ اکيون
موسم، ماحول، مذهب ۽ منهن مهانڊن ۾ جيتوڻيڪ اسين ننڍي کنڊ جا ماڻهو اڄ به هڪ جهڙا آهيون پر پاڪستان ۽ هندوستان جي ورهاڱي بعد تعليم ۾ هو روز بروز اسان کان اڳتي وڌي رهيا آهن. مون ته ٻنهي ملڪن جي تعليمي ادارن جو جائزو ورتو آهي، ٻنهي ملڪن جي نوجوانن سان مختلف ملڪن ۾ ڪم ڪيو آهي. ملائيشيا ۾ نوڪري لاءِ آيل ٻنهي ملڪن جي انجنيئرن، ڊاڪٽرن ۽ پروفيسرن جا انٽرويو ورتا آهن...... انڊيا وارا اسان کان وڌيڪَ تعليم يافته ۽ سلجھيل نظر اچن ٿا. ان جو سبب هنن وٽ ڳوٺ ڳوٺ ۾ نه فقط اسڪول آهن پر انهن ۾ صحيح تعليم ڏني وڃي ٿي، شاگرد محنتي آهن ۽ ڊسيپلين سخت آهي. تعليم جي ڪري هنن کي هر ڳالهه وڌيڪَ سمجھ ۾ اچي ٿي ته ڪهڙي شيءِ ۾ سندن ۽ سندن ملڪ جو ڀلو آهي ۽ هو قانون جي ڀڃڪڙي کان گريز ڪن ٿا.
ان جو مثال هينئن ڏيندس ته هنن وٽ انڊيا ۾ جيڪو قانون ٺهي ٿو ان جي غريب توڙي امير پوئواري ڪري ٿو. دهلي ۾ ٻه مهينا رهڻ دوران قانون پاس ٿيو ته رستي تي گهمندڙ ڪنهن به پينوءَ کي خيرات ناهي ڏيڻو ته هنن هڪدم بند ڪري ڇڏيو. هڪ هنڌ وڻ هيٺان هڪ پوڙهي فقير کي ڏسي مون هن کي ڪجهه ڏنو ته اتان لنگھندڙ هڪ فئمليءَ يڪدم مونکي خبردار ڪيو ته ”اهو ڇا ٿا ڪريو؟ ڇا توهان کي خبر ناهي ته پنڻ ۾ ٻي جي مدد ڪرڻ تي 500 روپيا ڏنڊ آهي.“ ان روڊ جي ڀرسان گهر ٺهي رهيو هو جنهن تي ڪم ڪندڙ مزدور به اسان کي ڏسڻ لڳا. مون سمجھيو ته هو منهنجو پاسو کڻندا ته آئون هڪ نيڪ ڪم ڪري رهيو آهيان. پر هو به مونکي سمجھائڻ لڳا ته مونکي قانون جي ڀڃڪڙي نه ڪرڻ کپي.
هڪ دفعي دهلي کان بڙودا (گجرات) وڃي رهيا هئاسين. سفر ڏينهن رات جو هو. انڊيا ۾ ٽرين، بس يا سرڪاري عمارت ۾ ٻيڙي سگريٽ پيئڻ جي منع آهي جيئن اسان وٽ به آهي. پر اسان وٽ ڪير ٿو پڇي. ڏينهن ڏٺي جو عام چوراهن تي اسان جا ڪار ۽ موٽر سائيڪل هلائڻ وارا ڳاڙهو سگنل هوندي هليا وڃن سو سگريٽ نه ڇڪڻ جي قانون جي ڪير ٿو پوئواري ڪري! شايد اهي ڳالهيون سوچي مون سان ان ٽرين ۾ سفر ڪندڙ منهنجي پنج ڇهه هم وطنين مان هڪ جنهن کي سگريٽ جي سخت ٻاڙ لڳي تنهن سگريٽ دکايو. هن جي پهرين ڪش هڻڻ تي ئي چوڌاري ويٺل سڀني مسافرن هن کي گھوري ڏٺو. ٻئي سوٽي هڻڻ تي سندس سامهون ويٺل نوجوان جيڪو ڪاليج يا يونيورسٽيءَ جو شاگرد ٿي لڳو تنهن اسان واري همراهه کي منع ڪندي چيو: ”پليز سگريٽ وساءِ. ڇا توکي خبر ناهي ته سگريٽ جو دونهون صحت لاءِ خراب آهي.“
اسان جي ماڻهن جي دماغ ۾ اهو ئي اٺ ته اسان قانون کان مٿي آهيون ۽ ڪنهن جي سمجھائڻ تي به اسان بي عزتي ٿا محسوس ڪيون، سو اسانجي هن همراهه به سگريٽ وسائڻ ۽ ”ساري“ چوڻ بدران سگريٽ جو ٻيو ڪش هڻي چيو: ”کوئی بات نہیں“۔ صحت خراب ٿيندي ته منهنجي ٿيندي.“
هن جي اهو چوڻ تي ٻه چار ڄڻا ٻيا به اٿي کڙا ٿيا ۽ اسان کي چيائون ته هن پنهنجي همراهه کي سگريٽ ڇڪڻ کان منع ڪريو نه ته اسان زنجير ڇڪي، ٽرين بيهاري پوليس ٿا سڏيون. سامهون واري نوجوان چيس: ”ڇا توهان ريڊيو ۽ T.V تي ليڪچر نه پيا ٻڌو ته نه فقط سگريٽ ڇڪڻ واري جا ڦڦڙ خراب ٿي سگهن ٿا پر هن جو خارج ڪيل دونهون ڀر ۾ ويٺلن جي صحت تي به اثر انداز ٿي سگهي ٿو.“
اسانجي همراهه پوليس جي اچڻ کان ڊڄي کڻي سگريٽ وسايو. يعني ان ڳالهه کي ثابت ڪيو ته لاتوں کے بھوت باتوں سے نہیں مانتے۔ ان کان پوءِ هڪ دفعو ممبئي ۾ آيس ته ”پان نه کائڻ“ جي مهم هلي رهي هئي. اخبارن، ٽي وي ۽ سوشل ميڊيا تي هلي رهيو هو ته پان ۽ سوپارين مان نقصان آهن. ۽ مون ڏٺو ته انڊيا وارا ان مهم ۾ به ڪامياب ٿي ويا. مون سنڌ يونيورسٽي جي هڪ پروفيسر (جيڪو پڻ انڊيا ۾ هو) پڇيو ته ائين ڇو آهي جو اسان وٽ قانون ٺهن ٿا پر عمل نٿو ٿئي پر انڊيا جو عوام ان قانون جي پوئواري ۽ احترام ڪري ٿو. هن جواب ۾ اهو منطق ٻڌايو ته انڊيا جو غريب توڙي امير اسان کان وڌيڪَ تعليم يافته آهي. هو يڪدم ڳالهه سمجھيو وڃي ته سرڪار طرفان ٺهيل قانون تي هلڻ سان سندن فائدو ٿيندو ۽ ملڪ ترقي ڪندو. ٻي ڳالهه ته انڊيا جا ماڻهو ان کي خراب ٿا سمجھن ته ڪو ماڻهو قانون کي ٽوڙي. اسان وٽ وري ابتو Status Symbol ٿي پيو آهي. اسان جا وڏيرا، سياستدان، سرڪاري ڪامورا ۽ انهن جا کريل ٻار قانون جي ڀڃڪڙي ڪرڻ ۾ فخر ۽ وڏ ماڻهپي ٿا سمجھن“.
”پوءِ ڀلا ان جو علاج ڇا آهي؟“ مون پڇيو.
”اهو ئي ته اسان وٽ تعليم عام ڪئي وڃي. تعليم علم ڏيڻ خاطر ڏني وڃي...... ٺلهن ڊگرين جي ڪاغذن مان ڪجهه نه ٿيندو.“ هن چيو.
منهنجو ٻنهي ملڪن جي تعليمي درسگاهن ۾ وڃڻ ٿيندو رهي ٿو ۽ هڪ ٽيچر جي حيثيت ۾ مونکي صاف نظر اچي ٿو ته انڊيا ۾ تعليم جو معيار اسان کان گهڻو گهڻو مٿانهون آهي. رڳو انڊيا جي ممبئي يونيورسٽيءَ جو مثال ورتو وڃي ته اتي جا شاگرد توڙي پروفيسر سادي لباس ۾ نظر ايندا، ڪيترا ته يونيورسٽي پنڌ يا سائيڪلن تي ايندي نظر ايندا. پڙهائي باقاعدگي سان هلي ٿي ۽ شاگرد ۽ ٽيچر بيحد محنتي آهن ۽ هنن کي علم پرائڻ سان دلچسپي آهي. اهو ئي سبب آهي جو عرب ملڪن توڙي ڏکڻ اوڀر جي ملڪن ۾ نوڪريءَ لاءِ هڪ پاڪستان مان پڙهيل انجنيئر يا ڊاڪٽر کان وڌيڪ انڊيا واري کي ترجيح ڏني وڃي ٿي. ولايت ۾ موجود، ويندي اهي ڪارخانن ۽ آفيسن جا مالڪ جيڪي پاڪستاني آهن پنهنجو ڪاروبار بهتر هلائڻ لاءِ انڊين ۽ ٻئي نمبر تي بنگلاديشي کڻن ٿا.
اسان جي نوجوانن يا تعليم کاتي جي وزيرن ۽ ڪامورن سان کڻي ڳالهه ڪر ته هو مڃڻ لاءِ تيار نه آهن. چي انڊين شاگرد به ڪهڙا هوشيار آهن. اسانجو ماڻهو ننڍي ننڍي ڳالهه به دل ۾ ٿو ڪري. لاڙڪاڻي شهر جي گندگي ڏسي مون ڏک جو اظهار ڪندي چيو ته ههڙي حال ۾ ڪهڙو ڌاريون ٽوئرسٽ ايندو ۽ ڇا اچي ڏسندو.....؟؛ ته يڪدم منهنجي دوستن ان کي ائين دل ۾ ڪيو ڄڻ مون ڪا گار ڏني هجي.....“ اسان جي تهذيب 5000 سال پراڻي آهي جنهن جو مثال موهن جو دڙو آهي.“ هو مونکي چوڻ لڳا. ان تي چيو مان ته اها مونکي به خبر آهي. اڄ به ”موهن جو دڙو“ جا کنڊهر اهو ٻڌائين ٿاس ته اتي جا ماڻهو سڌريل ۽ صفائي پسند هئا پر دنيا کي اکيون نه آهن ڇا؟ هو اڄ جو لاڙڪاڻو ڏسي ڇا سوچيندا هوندا. اڄ جي لاڙڪاڻي کي ڏسي هو ڪهڙو اميج وٺندا هوندا ته وزير اعظمن جي ڳوٺ جو هي حال..... چوڌاري مٽي ۽ ڌوڙ، اٿليل گٽر ۽ ڪرفتي، انڪروچ مينٽ ۽ لاقانونيت.
پر يارو اسانجو ماڻهو به عجيب آهي. اسان پاڻ بابت معمولي تنقيد به برداشت نٿا ڪريون. بس رڳو تعريف پئي هلي.... پوءِ ڀلي اها ڪوڙي سچي هجي ته اسان سڌريل ۽ تهذيب يافته آهيون، اسين مهمان نواز ۽ پڙهيل لکيل آهيون، اسانجو لاڙڪاڻو يا خيرپور پئرس ٿي ويو آهي. ٿر جي تعريف واشنگٽن ۾ پئي هلي، وغيره وغيره. ۽ پوءِ ڪو سچ ٿو ٻڌائي ته يڪدم دل ۾ ڪريون ٿا. ان تان مونکي هڪ لطيفو ياد اچي رهيو آهي.
لطيفو هن ريت آهي ته هڪ نئون شادي شده جوڙو اڃان هني مون وارا شروعاتي ڏينهن گذاري رهيو هو. مڙس روز پنهنجي ڪنوار جي تعريف ڪندو رهيو تنهنجا ڪارن ڪڪرن جهڙا وار فلاڻي فلم ائڪٽريس سان ٿا ملن ته چتونءَ جي چهنب جهڙو نڪ فلاڻي ائڪٽريس سان! ايتريقدر جو هُن ڪنوار جي ٽيڏن اکين جي تعريف مان به نه گهٽايو.
’هني مون‘ جون موڪلون ختم ٿيون. همراهه آفيس آيو ته ڪم ۾ سستي ۽ غلطين ڪري سندس باس دڙڪا ڏنس. آفيس کان نه فقط دير سان موٽيو پر ڪم جا ڪجهه فائيل به ساڻ کڻي آيو ۽ گهر پهچي انهن ۾ مشغول ٿي ويو. زال چانهه کڻي اچي اڳيان رکيس ۽ پنهنجي تعريف ٻڌڻ لاءِ آتي هئي. هن جڏهن مڙس کي ماٺ ۾ ڏٺو ته پڇيائين. ”ناراض آهيو؟“
”نه“ مڙس فائيل مان منهن ڪڍڻ بنا وراڻيس.
”پوءِ ڇو منهنجي چهري جي تعريف نٿا ڪريو.“
”ها تمام سهڻو آهي“. مڙس بيزاريءَ مان جواب ڏنس.
”۽ اکيون“
”اهي به ٺاهوڪيون آهن.“ مڙس وراڻيو پر زال کي پنهنجي اها مختصر ۽ بي دليءَ واري تعريف نه وڻي سو مڙس کي ڀاڪُر پائي چيائين: ”ڇو ڀلا جاني! هونءَ ته تون چوندو آهين ته منهنجو اکيون دپيڪا پادوڪون ۽ پريانڪا چوپڙا سان ٿيون ملن“.
مڙس جيڪو اڄ دڙڪا کائي آيو هو ۽ هن جلدي جلدي آفيس جو ڪم پورو ڪرڻ ٿي چاهيو تنهن زال جون ٻانهون پري ڪري چيو: ”ڌوڙ پئي آهي تنهنجي اکين کي. دپيڪا يا پريانڪا سان ته خاڪ پنهنجو پاڻ سان به نٿيون ملن“.
بهرحال ڳالهه ڳالهه مان اسان ڪٿان وڃي نڪتا آهيون. مون جيڪا هن مضمون ۾ ڳالهه چوڻ چاهي ٿي اها هيءَ ته اسان جي ملڪ کان انڊيا جا ماڻهو وڌيڪَ علم ۽ ڄاڻ رکن ٿا. هو صحت جي بهتري لاءِ ڪوششون ڪن ٿا ۽ قانون جي ڀڃڪڙي ڪرڻ کان ڪيٻائين ٿا. حڪومت هڪ دفعو پنڻ تي يا پبلڪ جاين تي سگريٽ ڇڪڻ يا پان کائڻ تي بندش وڌي ته هنن يڪدم اهي ڪم ڇڏي ڏنا.
اڄ ڪلهه انڊيا جي حڪومت توڙي سول سوسائٽي عوام کي موبائيل فون جي نقصانن جي آگاهي ڏئي رهي آهي. ان بابت ٽي وي ۽ اخبارن ۾ به اچي رهيو آهي. هونءَ ٿي سگهي ٿو هي سڀ ڪجهه لکڻ لاءِ دل ۾ نه اچي ها . پر ڪالهه پوني کان ممبئي بس ۾ ويندي، مسافرن سان ڀريل بس مان هڪ عورت (جنهن پاڻ کي سماجي ورڪر ٿي سڏايو) اٿي، ان بابت بس ۾ ويٺل مسافرن کي ٻڌايو ته اسان کي موبائيل فون رکڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ ڪيترو خبردار رهڻ کپي. مون ڏٺو ته بس ۾ ويٺل نوجوان، توڙي وڏي عمر جا، هن جو ليڪچر غور سان ٻڌندا رهيا. مون دل ئي دل ۾ هن عورت جي ان ڪم کي ساراهيو جنهن ٻڌايو ته هوءَ ۽ سندس ٻيون ڪليگ خذمتِ خلق جي جذبي هيٺ هفتي ۾ هڪ دفعو چئن بسن ۾ هي ليڪچر ڏين ٿيون. هڪ پوني کان کنڊالا ويندڙ بس ۾ ۽ ٻيو کنڊالا کان ممبئي واري بس ۾. اهڙي طرح پوني واپسي تي به هو ٻن بسن ۾ ليڪچر ڏين ٿيون. پوني ۽ ممبئي جي اڌ رستي تي رونا والا ـــ کنڊالا ائين آهي جيئن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي وچ ۾ نوري آباد.
بهرحال موبائيل فون جي سلسلي ۾ ٻڌل ان ليڪچر جون ڪجهه Points هتي لکان ٿو. ٿي سگهي ٿو ته ان مان اسان ماڻهن جو به ڀلو ٿي وڃي.
- هر موبائيل فون ريڊيو Waves جي آڌار تي هلي ٿو. توهان کي لڳندو هوندو ته توهان جو فون جڏهن ائين ئي پيو آهي يعني جنهن وقت توهان فون نه پيا ڪريو معنيٰ هي ڪم نه پيو ڪري. نه! هرگز نه! هر ٽيهه چاليهه سيڪنڊن ۾ اهو هوا ۾ هڪ ريڊيو Wave ائنٽينا ڏي موڪلي ٿو! So Constantly your phone is working. It is beaming radio waves. پنهنجي موبائيل فون يا ائنٽينا جي ويجھو رهڻ سان توهان جي صحت تي خراب اثر پئجي سگهي ٿو. سو اوهان ان سلسلي ۾ ڪجهه حفاظتي قدم کڻي سگهو ٿا.
- پنهنجي فون کي وهاڻي هيٺان رکي نه سمهو.ان کي پاڻ کان پري رکو.
- جيڪڏهن توهان ان تي الارم لڳائي ويجھو رکڻ ٿا چاهيو ته ان کي ايئروپلين (هوائي جهاز واري) Mode تي رکي سمهو.
- سڄو ڏينهن فون کي دل جي ويجھو کيسي ۾ رکي هلڻ کان پرهيز ڪريو. بهتر آهي ته ان کي ٿيلهي ۾ کڻي هلو. آفيس ۾ ٽيبل تي يا ان جي خاني ۾ رکندا ڪريو. ڪنهن به حالت ۾ جسم جي ويجھو نه رکو.
- بلئڪ بيري ۽ آءِ فون مينوئل ۾ ته لکيل آهي ته پنهنجي فون ۽ جسم جي وچ ۾ اڌ انچ کن جو فاصلو رکندا ڪريو. ان جو مطلب آهي ته هي جو اسان فون کي ڪن سان لڳائي ڊگهي ڊگهي ڪچهري ڪريون ٿا اهو به غلط آهي.
- اڪثر اسان گاڏيءَ ۾ ويهي فون ڪريون ٿا ته جيئن وقت به پاس ٿي وڃي. اهو به غلط آهي. ڪار، ريل گاڏي يا ويندي لفٽ.... ان جي چوڌاري لوهي چادرون آهن ۽ اهي ائين آهن جيئن ”مائڪرو ويو اوون“. سو موبائيل فون مان جيڪي ريڊيو Waves نڪرن ٿيون سي لوهي ڀتين سان ٽڪرائي Radiation کي وڌائين ٿيون.
- ڇا توهان ڪڏهن ان ڳالهه تي ڌيان ڌريو آهي ته توهان جڏهن موبائيل فون تي گهڻو وقت ڳالهايو ٿا ته توهان جا ڪن گرم ٿيو وڃن؟ ان جو مطلب آهي ته موبائيل فون مان جيڪا radiation ٿئي پئي اها توهان جي ڪن کي ۽ پاسن جي نرم ٽشوز کي گرم پئي ڪري جيئن مائڪرو ويو اوون ۾ شيون گرم ٿين ٿيون. ان ڪري ڪوشش ڪري ڳالهه ٻولهه کي مختصر رکندا ڪريو. يا بهتر آهي ته هيڊ فون واري تار ذريعي ڳالهايو جيئن توهانجي جسم سان فون نه لڳي ۽ جيڪڏهن توهان وٽ لئنڊ لائين آهي ته بهتر اهو آهي ته موبائيل بدران ان تي ڳالهايو. يا فون بدران Text ڪريو يعني پيغام لکو ( sms ڪريو) ته اهو ڪم اڃان به بهتر ٿيندو.
- هڪ ٻي اهم ڳالهه. پنهنجو موبائيل فون ٻارن کي هرگز نه ڏيو..... ويندي کيڏڻ لاءِ به نه ڏيو. ڇو جو ٻارن جي ڪن جي چوڌاري جيڪا هڏي آهي اها بيحد نازڪ ۽ سنهي ٿئي ٿي. سو هي جيڪي ريڊيو Waves آهن (جيڪي موبائيل مان نڪرن ٿيون) اهي ٻارن جي دماغ مان گذرن ٿيون. موبائيل فون ايجاد ٿئي اڃان ڏهه ويهه سال گذريا آهن. اڃان ويهه ٽيهه سال ٻيا گذرن ته پوءِ خبر پوندي ته موبائيل مان نڪرندڙ هنن EMF لهرن اسان کي ڪهڙي آزار ۾ وجھي ڇڏيو.
- هڪ ٻي اهم ڳالهه ته توهان جي فون تي جنهن وقت سگنل ڪمزور نظر اچن ته ان وقت فون هرگز استعمال نه ڪريو. ڇو جو ان وقت توهان جو فون تمام گهڻو Radiate ٿو ڪري. ان وقت Radio Waves زور زور سان ائنٽينا جي ڳولا ڪن ٿيون جيئن توهان جو فون ان سان connect ٿي سگهي. سو جڏهن سگنل Low آهن ته پنهنجي فون کي استعمال نه ڪريو.