ڊسڪورس
[/b]هر دور ۾ ڪهاڻيءَ جي ٽيڪنڪ، ٻولي، اسلوب، موضوع ۽ پيشڪش تبديل ٿيندي رهي ٿي، هيءُ دَور سنڌي سماج جو هڪ عبوري دور آهي، هن دور ۾، سنڌي سماج جي اندر ڪنهن وڏي اُڇل جي اُميد ڪانهي، ڀڃ ڊاهه جي هڪ مسلسل عمل ۾ جتي نظرين جي رومانس جو دور ختم ٿي ويو آهي، اُتي آرٽ جو معيار چئلينج ٿي ويو آهي، شيون، ڳالهيون، رخ، رويا ۽ قدر اڻ طرفا بڻجي ويا آهن، جنهن جي ڪري آرٽ جا نوان زاويا دريافت ئي ڪونه پيا ٿين، هن وقت سنڌي ادب، آرٽ نه سياست جي سرواڻي ٿو ڪري، نه وري سياست آرٽ جي سرواڻيءَ جي قابل رهي آهي، محنت، رياضت، مطالعو، مشاهدو، تجربو ۽ فڪري سمتون اڳ سنڌي آرٽ جو مقدر هونديون هيون، جنهن جي جاءِ تي هاڻي آرٽ جي دنيا ۾، ڪثير سهل پسندي اچي ورتي آهي، گهرائيءَ جي جاءِ سطحيت پسنديءَ ورتي آهي، نظرين جي جاءِ فيشن ورتي آهي، منزلن جي جاءِ بي راهه رويءَ ورتي آهي، تسلسل جي جاءِ ٽُڪرن ورتي آهي ۽ فڪر جي سجاده نشينيءَ واري مسندتي ٻوليءَ جي هڪ طرفي بادشاهت قبول ڪئي وئي آهي، ڪو به اسلوب، ڪو به تخيل، ڪابه پيشڪش آئيڊل ناهي رهي، جتي سچ ۽ حقيقتن کي نسبتي بنايو ويو آهي، اُتي سوچن ۽ خيالن جا مرڪز ٽُٽي ويا آهن، نظرين کي شڪ جي نگاهه سان ڏسي، هڪ بي ترتيب، اڻ سڌي ۽ بي ڍنگي صورتحال کي جنميو ويو آهي، هر طرف عڪسن جي اوٽ ۾ ڌوکا آهن، ڪجهه به کٽڻ جي لاءِ ڪونهي، ڪجهه به هارڻ جي لاءِ ڪونهي، کٽڻ، هارائڻ وارا تصور ۽ فڪر جمود جو شڪار آهن، هر طرف فتح ئي فتح جو سلوگن آهي پر ڪا به فتح ڪانهي، تضادن جي سائنس وسيلي اڳ انسان، سماج ۽ پنهنجي پاڻ کي سمجهڻ شروع ڪيو هو، پر هاڻي تضادن ۾ مماثلتون ڳولي وڌيڪ پيچيدگين کي خلقيو ويو آهي، فارمولائيز پئمانا ڀڃي ڀوريا ويا آهن، اِهڙي سموري لقاءَ ۾ جتي ادب، آرٽ پنهنجي سماجي بقا جي جنگ جي حالت ۾ هُجي، اُتي باشعور تخليقڪارن جون ذميواريون اڃا به وڌي ويون آهن، موجوده دور ۾ سنڌي ادب، شاعري/فڪشن لٽريچر ۾ ڪي چند نالا آهن، جيڪي هن سموري آرٽسٽڪ، سماجي، تهذيبي ۽ ثقافتي بحرانن جي آگاهي رکن ٿا، آرٽ کي سماج جي اڳيان ذميوار سمجهن ٿا، ۽ پنهنجي فن ۾ مقصديت ڀري، پنهنجو ئي تخليقي دڳ وٺن ٿا، محمد دين راڄڙي به سنڌي ادب، آرٽ، شاعريءَ ۽ ڪهاڻيءَ جو هڪ اهڙو نانءُ آهي، اهو هڪ ئي وقت نثري نظمن کان وٺي مضمونن، مقالن، تنقيدَ ۽ ڪهاڻين تي پنهنجي هڪ جداگانه تخليقي پريڪٽس ڪندو رهي ٿو.
محمد دين راڄڙي سنڌي ادب جو هڪ اهڙو نوجوان تخليقي لکاري آهي، جيڪو پنهنجي دور جي معروضي حالتن کي سمجهندي، پنهنجو نئون دڳ تلاشي ٿو، هُو رڳو رائج الوقت نظرين جي پوئواري نٿو ڪري، پر بحيثيت تخليقڪار جي، پنهنجي شعوري آئيڊيالاجي جنمي ٿو، ڇو ته رڳو نطرين جي پوئواري ڪرڻ سان اَدبُ تخليقي ۽ فڪري آزاديءَ کان محروم ٿي ويندو آهي ۽ مقرر ڪيل پابندين جو هيراڪ بڻجي ويندو آهي، محمد دين راڄڙيءَ جو تخليقي ادب، سندس اُنهيءَ شعور جو عڪاس آهي، سندس فڪشن لٽريچر ڏانهن ئي هڪ نظر ڪجي ته سندس ”خيالات جي سائنس“ مخصوص نظريات بنديءَ کان ٻاهر نڪرندي، پنهنجي ئي سماج سان گهري رشتيداري جوڙي ٿي، پنهنجي ئي سماج جي ڏکن سُکن، المين ۽ گوندرن، خاموشين ۽ حادثن جي نفسياتي ڪلچر جي اوک ڊوک ڪري ٿي، جنهن کي ميٽاآئيڊيالاجي وسيلي ئي سمجهي سگهجي ٿو، سندس ڪهاڻيون سنڌي سماج جي رڳو عڪاسي نٿيون ڪن، پر سنڌي سماج جي اندر موجود ناڪاريت خلاف تنقيدي زاويا به بخشين ٿيون، هُو نظرين کي يڪسر رد نٿو ڪري، ڇو ته هُو سمجهي ٿو ته نظريا سماجن جي لاءِ ڪرَنگهي جي هڏن جيان هُوندا آهن، پر سماجي حقيقتن کي بحثيت هڪ ڪهاڻيڪار جي، هُو مخصوص نظرياتي عينڪ جي برعڪس، پنهنجي تخليقي آئيڊيالاجيءَ سان ڏسي ٿو، هُو حقيقتن کي ڪنهن قطعي روپ بنديءَ جو محتاج نٿو ڪري، پر حقيقتن کي مصنوعي عڪسن مان پناهيندي، فطري نوع ۾ پيش ڪري ٿو، هُو ڪنهن وڏي مرڪزيت جي پوئواري ڪرڻ جي برعڪس، سماج جي ننڍن ننڍن حادثن تي به ڪڏهن ڪڏهن پنهنجو ردعمل ظاهر ڪري ٿو، هڪ طرف هُو سماج ۾ تيز شعوري وهڪري وارو ڪهاڻيڪار آهي، ٻئي طرف فني سطحَ تي هُو تجرباتي ڪهاڻيڪار آهي، فني ۽ فڪري سطح تي هُو ملٽي ڪلرس ۽ ملٽي ڪلچر بخشڻ ۾ ڪامياب ويو آهي، محمد دين راڄڙيءَ جو هي ڪهاڻين جو مجموعو بعنوان ”مان انسان ٿيندس“ جتي مٿين سمورن راين جو گواهه آهي، اُتي بحيثيت ڪهاڻيڪار جي سندس مقام/درجي جو پڻ تعين ڪري ٿو، سندس هن ڪهاڻين جي مجموعي ۾ 31 ڪهاڻيون آهن، هڪ ڪهاڻي ڊرامي جي روپ ۾ هڪ نئون تجربو آهي.
محمد الدين جون ڪي ڪهاڻيون مختصر ترين آهي، ڪي وچوليون آهن ته ڪي ڪهاڻيون روايتي هيئت جي تشڪيل ويجهو آهن، ڪي ڪهاڻيون ڊگهيون آهن، پر ڪهاڻين جا سمورا فني ۽ فڪري تجربا جتي جدت خلقين ٿا، اُتي ڪلچرل سڀاءُ کان به ڏور نه آهن، هُو جدت جي جنون جو شڪار ٿي لوڪ مزاج جو دامن ڪونه ٿو ڇڏي، پر ڪلاسڪ قدرن ۽ نواڻ جا ڪي سنگم تخليق ڪري ٿو، هر اعتبار کان سندس ڪهاڻيون جديد سماج جي عصري تقاضائن جون شاهد آهن ۽ فني سطح تي فليش فڪشن جون هُو بنهو مظهر آهن، جيئنءَ جيئنءَ سندس ڪهاڻين جي گهرائيءَ ۾ وڃبو، تيئنءَ تيئنءَ پڙهندڙ نَون نَون فڪري زاوين سان هم ڪلام ٿيندو ويندو!
محمد دين راڄڙيءَ جي هڪ ڪهاڻيءَ جو عنوان ”اندر وارتا“ آهي،
هيءَ ڪهاڻي اسٽريم آف ڪانشينيس ۾ لکيل آهي، هن ڪهاڻيءَ جا ڊائيلاگ ڪوٽيشنس جهڙا آهن، ڪهاڻيءَ جي جتي نيوسينسبلٽي آهي، اُتي ”دانشورانه تنهائي“ کي به فوڪس ڪيو ويو آهي، ڪهاڻيءَ ۾ هڪ ڪردار جي لاشعوري وهڪري جو فائدو وٺندي، سماجي بدحالي جي خوبصورت عڪاسي ڪئي وئي آهي، سماجي بدحاليءَ جي عڪاسيءَ سان گڏوگڏ آرٽ جي بدحاليءَ ۽ آرٽ جي نقاليءَ واري درد کي به هڪ ئي جاءِ تي ڪرافٽمئنشپ سان پيش ڪيوويو آهي، ڪهاڻيءَ ۾ هڪ ئي ڪردار آهي، ڪهاڻيءَ ۾ سماجي ويڳاڻائپ ۽ سماجي مايوسيءَ کي جيئنءَ جو تيئنءَ فطري رنگ ۾ نمايان ڪيو ويو آهي، ڪهاڻيءَ ۾ آدرش نالي هڪ ڪردار آهي، جنهن جي ڪهاڻي هڪ سندس دوست ئي چوري ڪري، اُن ڪهاڻيءَ تي سندس سامهون ايوارڊ وٺي ٿو، جنهن جي درد عمل ۾ آدرش جي جذبن، درد، احساس کي اُپٽاريو ويو آهي، پر ڪهاڻيءَ ۾ آدرش موٽ ۾ پنهنجي باظرف هجڻ جو ثبوت ڏيندي تخليقي چوريءَ کي لڪائي ڇڏي ٿو ۽ پنهنجي اندر جي آنڌ مانڌ جي باوجود، پنهنجي، ضمير کي مطمئن ڪري وٺي ٿو، پر اُن چوريءَ واري سماجي مايوسيءَ کي پاڻ تي غالب پوڻ نٿو ڏي. هن ڪهاڻيءَ جو ڪلائيمڪس مصنوعي نٿو لڳي، پر اصلاحي ۽ هاڪاري آهي، ڪهاڻيءَ ۾ هن دور جي آرٽ واري نقل پرستيءَ واري رجحان کي ڪمرشلائيز ڪري سستي شهرت وٺڻ واري عمل کي منفي سمجهي، تاريخ جي وهڪري سان روان رهڻ صبر، استقامت، برداشت وڌيڪ محنت ۽ خوداراديت جهڙن سونهري قدرن کي هٿي ڏني وئي آهي، ڪهاڻيڪار آدرش جي ڪردار وسيلي اسٽريم آف ڪانشينيس جي تجربي ۾ ڪامياب ويو آهي، ڪهاڻيءَ جي جتي ٽريٽمينٽ خوبصورت آهي، اُتي آدرش جي سوچن جي ساگر ۾ ٻُڏي وڃڻ واري ڪيفيت پڙهندڙ کي تمام گهڻو متاثر ڪري ٿي ۽ اُنهي ڪيفيت جي برملا اظهار ۾ ڪهاڻيڪار شعوري وهڪري کي جتي هنرمنديءَ سان ٽاڪي ورتو آهي، اُتي ادبي دنيا جي لاءِ به اصلاحي نياپو ڏنو آهي، ڪهاڻيءَ جي اهڙي قسم جا ڊائيلاگ قابل گواهه آهن.
”.... سوچيائين: سڀئي نفرتون اظهاري ڇڏي..... پر سوچيائين منهنجي نفرت جو قد ڄامڙو آهي، دوستيءَ جو ڀرم الاهي وڏو آهي.... ڪڏهن ڪڏهن اِئين ڇو ڪندا آهيون اسين.....! مداري جي ڀولي ٿي پوندا آهيون، مداري جي اشارن تي نچندا آهيون. تماشبين خوش ڪندا آهيون.... ڪڏهن خواهشون اسان کي نچائينديون آهن، ڪڏهن سمجهوتا نچائيندا آهن، ڪڏهن سماج نچائيندو آهي، ڪڏهن دشمن ته ڪڏهن دوست.... اسان بنا ڪنهن وقفي جي نچندا رهندا آهيون.....! مان ايڏو سطحي ڇو ٿو سوچيان باظرف ماڻهو ته مشهورين، چاپلوسين کان مٿڀرا هوندا آهن... گُمنام جينيس جيان، اُهي شهرت جا نه شهرت انهن جي محتاج هوندي آهي.... هر ماڻهو چالاڪي ذريعي ٻين کي بيوقوف بڻائي پنهنجو ئي تعارف ڪرائي ٿو... ماڻهو آخر ڦِري ڇو ٿا وڃن؟.....!
محمد دين جي ڪهاڻين ۾ واقعي جي عڪس بنديءَ کان پوءِ تعميري سوچ جي پرورش ٿئي ٿي، ضمير جهنجهوڙجن ٿا، سکڻي مادي پرستيءَ واري نام نهاد سائنسي سوچ جي مقابلي ۾ اخلاق جي روحاني قوت فتحياب ٿئي ٿي، سماج جي ڪلاسڪ قدرن جي اڳيان جنسي بي راهه روي شڪست کائي ٿي ۽ شعور جون وِکون سڦلتا ماڻين ٿيون ۽ ناصحانو نياپو سرخرو ٿئي ٿو، جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي ”اندر ٿو سڏي مون کي....!“ آهي، جنهن ڪهاڻيءَ ۾ هڪ اديب جي سيڪسي بک جي صورت ۾ ڇڙواڳ سوچن کي فوڪس ڪيو ويو آهي، احمد صاحب جيڪو خود هڪ ليکڪ آهي، سندس فيملي پيڪين هجڻ ڪري سندس خالي گهر ۾ سندس نوڪرياڻي (ماسيءَ) جي جوان ڌيءَ کي هڪ ڏينهن ڪم ڪار ڪندي ڏيکاريو وڃي ٿو، جوان نوڪرياڻي مهران ڏانهن ليکڪ جي جنسي رغبت ۽ جنسي بي راهه روي واري بدنيتي تحت ليکڪ جي اسٽريم آف ڪانشينيس کي عڪس بند ڪيو ويو آهي، ڪهاڻيءَ جو تجسس پڙهندڙ کي موهي وجهي ٿو، هيءَ ڪهاڻي فني سطح تي پلاٽ سان گڏوگڏ ڪردار نگاريءَ ۾ به سگهاري آهي، هن ڪهاڻيءَ جي اندر جنسن جي بي راهه رويءَ يا اخلاق کان عاري نام نهاد سائنسي سوچ مُروج تخليقي، تهذيبي سماجي قدرن سان ٽڪراءَ ۾ ايندي ڏيکاري وئي آهي، احمد صاحب جو ڪردار، سماج جي اهڙن ڪردارن جي سوچ جي ساک پت وائکي ڪري ٿو، جيڪي پنهنجي سوچ جي ماديت پرستيءَ جي اڳيان سموري سماجي ۽ اخلاقي نظام کي هارائڻ چاهين ٿا، ڪهاڻيءَ ۾ سيڪس جي بي راهه رويءَ واري سوچ کي ڪلائيمڪس جي وقت آخر ۾ ضميري شعور سان شڪست نصيب ٿئي ٿي، ڇو ته احمد صاحب واري ڪردار کي وڏي فڪري ولوڙ کان پوءِ سماج سڌار واري جذبي سان شرسار ٿيندي ڏيکاريو ويو آهي، جنهن تحت هُو سنڌ جي ڪلاسڪ ڪردارن ٻاگهل، مارئي، سسئي يا ست سورمين واري آئيڊيلزم کي ياد ڪري، عورت جي تقدس جو خيال رکندي، نوڪرياڻي مهران کي نيٺ آخر پنهنجي ڌيءَ سمجهي وٺي ٿو، جنسي بک کي ڪهاڻيڪار شعور جي ادبي عدالت ۾ شرمسار ڪندي، هن ڪهاڻيءَ ۾ سماج جي تاريخي ۽ ڪلچرل روين کي تحفظ ڏيڻ جو سعيو ساريو آهي، اُتي ادب جي سماج سڌارڪ نظريي جو به ابلاغ ڪيو آهي، هيءَ ڪهاڻي روايتي ڪلائيمڪس جي ابتڙ اميد جاڳائيندڙ ڪهاڻي آهي، ڪهاڻيءَ ۾ اندر جي اُڇل جي زبردست نقاشي ڪئي وئي آهي، هيءَ ڪهاڻي بديءَ کي روڪي ٿي ۽ نيڪيءَ طرف راغب ڪري ٿي، ڪِن پڙهندڙن کي هن ڪهاڻيءَ جو ڪلائيمڪس اتفاق سان جيڪڏهن مصنوعي لڳي ٿو ته اُنهن جي اڳيان هي ڳالهه به سامهون رکي سگهجي ٿي ته ڪهاڻي رڳو اُها ڪانهي ته جيڪي ڪجهه ٿيو آهي، سو ڪهاڻيءَ جو روپ ڌاري، پر ڪهاڻي به فلسفن جي پيروي تحت ۽ تنقيد جي روشنيءَ ۾ اهڙي به هجڻ گهرجي ته ڇا نٿو ٿئي؟ جيڪو ٿيڻ کپندو هو! اُها روشني به مارڪسٽ فڪر ۽ ارسطوءَ جي فلسفن مان حاصل ٿئي ٿي ته ادب جي سماجي ڪارج تحت ليکڪ جي اُها به ذميواري آهي ته ناڪاريت کي هاڪاريت طرف راغب ڪجي، هن ڪهاڻيءَ ۾ به ڪهاڻيڪار حياتيءَ جي روشن روحاني اخلاقي پهلوئن ڏانهن اهڙن سماجي ڪردارن کي موڙڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ ڪهاڻيڪار جي حيثيت ۾ پنهنجي ادبي ڪرافٽ وسيلي، ڪردارن جي بقائن کي ضمير، ظرف، من، روح جي موضوعي قوت وسيلي جاڳائي ٿو.
محمد دين جون مختصر ڪهاڻيون اڪثر ڪري آفاقي صداقتن کي ڳولين ٿيون ۽ ابدي سچ جي تلاش ۾ ڪنهن به طبقاتي فرق جي رنڊڪ برداشت نٿيون ڪن جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي ”امداد“ آهي، جنهن ۾ هڪ لوئر وچولي طبقي جي زميندار جي خود ڪلامي ڏني ويئي آهي، زميندار جي خود ڪلاميءَ مان واضح ٿئي ٿو ته ٻوڏ جي ڪري آيل ڏڪار جي صورت ۾ هُو به امدادي راشن جو بيگ وٺي ٿو، ڇو ته هُو وڏيري خانڻ کي راشن جا پنڌرهن بيگَ، خانو، ٺيڪدار کي ڏهه ٻاچڪا ۽ ٻين زميندارن، سُکين زمينن وارن آفيسرن ۽ پگهاردار ماڻهن کي به امدادي راشن وٺندي ڏسي ٿو، پر لوئر وچولي زميندار کي هڪ راشن جي امدادي بيگ وٺڻ کان پوءِ ملامت طور سڄي رات ننڊ نٿي اچي، سندس ظرف ۽ ضمير کيس سڄي رات جهنجهوڙين ٿا، هن کي اندر ئي اندر ۾ احساس ٿئي ٿو ته هُن غريبن، مسڪينن، بي پهچ ماڻهن جو حق کائي قومي، اخلاقي ۽ مذهبي ڏوهه ڪيو آهي، جنهنڪري هُو راشن جو بيگ واپس ڪرڻ جو فيصلو ڪري، پنهنجي پاڻ کي مطمئن ڪري وٺي ٿو، هن ڪهاڻيءَ جو ڪلائيمڪس زبردست ناصحانه آهي ۽ خود ڪلاميءَ واري پيشڪش به پُرڪشش آهي، هن ڪهاڻيءَ جو پيغام هيءَ آهي ته ”ماڻهو نه، ماڻهوءَ جو ظرف وڏو هجڻ گهرجي“ خودڪلاميه Monologic ڪهاڻين ۾ ڪردار آزاديءَ سان سفر ڪري نه سگهندو آهي، ڇو ته بقول روسي نقاد ميخاٽل باختن جي ته ”جيڪو ادبي متن خودڪلاميه هوندو آهي، اُهو ليکڪ جي نجي ۽ محدود نقطهءَ نظر تائين محدود ٿي ويندو آهي، ڪردارن جي هڪ الڳ شخصيت انهيءَ ۾ نه رهندي آهي، جنهن جي ڪري متن فقط ذهني دنيا جو عڪس بڻجي رهجي ويندو آهي“ جيستائين محمد دين جي مونولاگڪ ڪهاڻين جو تعلق آهي ته سندس مونولاگڪ ڪهاڻين ۾ سندس اُنهيءَ قسم جو عڪس، سندس بحثيت، ڪهاڻيڪار جي آئيڊيالاجيءَ ۾ پَسي سگهجي ٿو، ليکڪ جي حيثيت ۾ هُو جڏهن ڪردارن کي ڪلائيمڪس يا اينٽي ڪلائيمڪس ڏانهن موٽائي ٿو، تڏهن سندس وجودي احساساتي ۽ ترقي پسند فڪر توڙي ناصحانه/اصلاحي آئيڊيالاجي، سندس، ڪهاڻين کي پنهنجي سحر ۾ وٺي ڇڏي ٿي، ارسطو يوناني ڊرامي ليکڪ يوري پيڊز بابت چيو هو ته يوري پيڊز حياتيءَ جيئنءَ آهي، اُن کي تيئنءَ ئي ڏيکاري ٿو، پر حياتيءَ کي ايئنءَ نٿو ڏيکاري جيئنءَ اُها هئڻ گهرجي، چيخوف جون ڪهاڻيون به حياتيءَ کي جيئنءَ جو تيئن ڏيکارين ٿيون، پر اُنهيءَ قسم جي تخليقي ادب جي اڳيان فلسفن ۽ نظرين رڪاوٽ وڌي، فلسفن ۽ نظرين موجب ادب کي اُنهيءَ گس پنڌ جو به ذميوار هئڻ گهرجي ته سماج يا دنيا کي ڪيئنءَ هئڻ گهرجي؟ فڪشن لٽريچر ۾ ڪهاڻين جي ڪردارن کي بدلاءَ ڏانهن آماده ڪري، سماجي ڪارج کي وڌيڪ ڪارائتو ڪري سگهجي ٿو، محمد دين رڳو خود، ڪلاميه ڪهاڻيون ڪونه لِکيون آهن، پر آزاد ڪلاميه Dialogic ڪهاڻيون به لکيون آهن، ڇاڪاڻ ته هڪ باشعور تخليقڪار جي حيثيت ۾ هُو ڄاڻي ٿو ته آزاد ڪلاميه متن Dialogic ڪهاڻين ۾ ڪهاڻيڪار جي وجودي خودارادي، ڪهاڻيءَ جي آزاد تخيل تي غالب نه پوندي آهي، پر آزاد ڪلاميه Dialogic ڪهاڻين ۾ خود ڪهاڻيڪار آزاد تخيل جي پٺيان سفر ڪندو آهي، ڊائيلاگس وارين ڪهاڻين ۾ تخليق جو اسٽرڪچر ”سوانحي نوعيت“ جو نه هوندو آهي ۽ ٻيو ته ڊائيلاگس وارين ڪهاڻين جا ڪردار پنهنجي اصلوڪي شخصيت جي فطرت جي مطابق رهندا آهن، جيئنءَ محمد دين جي هڪ ڪهاڻي بعنوان ”احساس“ آهي، هن ڪهاڻيءَ ۾ ماءُ ۽ پُٽَ جا ڊائيلاگس آهن، اُهي ڊائيلاگس فون تي ڳالهايل آهن، ڊائيلاگس کي اهڙي فني ندرت سان ٽوپيو ويو آهي، جو اُهي فطري ۽ بي ساخته گفتگوءَ جا مظهر ڀائنجن ٿا، ڪهاڻيءَ جو ٿيم هيءَ آهي ته پُٽُ پرديس ۾ رهي ٿو، فون تي پنهنجي پوڙهيءَ ماءُ کان طبيعت پڇي ٿو، سندس لاءِ بلڊ پريشر ۽ هيڻائيءَ کان گوريون، دوائون به موڪلي ٿو، ڪجهه وقت جي لاءِ سنگنلس جو مسئلو ٿئي ٿو، جنهن جي ڪري پُٽ پنهنجي ماءُ کي چَئي ٿو ته امان وري سڀاڻي ڪال ڪَندسُ ..... پر ماءُ جو جواب درد ۾ ٻُڏل آهي، ڄڻ ته پوڙهي ماءُ کي پنهنجو رُوح اڳواٽ ٻُڌائي ڇڏيو هو ته هاڻي هوءَ دنيا کان موڪلائڻ واري آهي، ڪهاڻيءَ جو هڪ نقاطي احساس پڙهندڙ کي پنهنجي سحر ۾ وٺي ڇڏي ٿو ۽ پڙهندڙ جي دل جو آسمان ڏکن جي ڪڪرن سان ڀرجي اچي ٿو، ماءُ جي ڊائيلاگس ۾ ڪهاڻيڪارَ، ميٽا فزڪس کي نهايت ئي فني ڪرافٽ سان جذب ڪيو آهي، اُنهن ڊائيلاگس ۾ ڪهاڻيڪار آزاد تخيل جي پٺيان ئي سفر ڪري ٿو ۽ اُنهن ڊائيلاگس کي مادي بنيادن، جوازن ۽ منظق جي ڪسوٽين تي پرکڻ، اُنهن جي تخليقي فطرت جي خلاف آهي، هن مختصر ڪهاڻيءَ ۾ ماءُ جي اُنهن ڊائيلاگس کي جيئنءَ جو تيئنءَ دُهرايون ٿا، جن ۾ ڪهاڻيءَ جو ڪلائيمڪس به آهي ۽ درد جو وڏو ــ ڦڙو به آهي:
’ابا..... توکي ڏٺي ڏينهن ٿيا آهن.... اکين کي سِڪ لڳي آ ابا........
ساهه تي ڪهڙو اعتبار.... ٻچا!..... هن ڀيري گوريون ڀلي نه موڪلجانءِ........ تون چڪر ڏيئي وڃجانءِ........!!!
محمد دين جون مختصر ترين ڪهاڻيون جيڪي ٻارنهن ٻارنهن يا چوڏهن سِٽن جون آهن، اُهي ڪهاڻيون سنڌي سماج جي معاشي درد کي چِٽي طرح عڪاسين ٿيون ۽ سندس اهڙين ڪهاڻين ۾ يتيم لاوارث، ننڌڻڪا ڪردار مرن ٿا ۽ جيئن ٿا، جن جي سرپرستي ڪرڻ وارو ڪوبه ڪونهي ۽ نيٺ آخر سندن آواز آسمان ۾ گم ٿي وڃن ٿا، جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي بعنوان ”انگ اگهاڙا ٻار“ آهي، جنهن ۾ ٻن يتيم ٻارن چندو ۽ چاندنيءَ جي درد ڀري ڪهاڻي آهي، جيڪي پيٽ جي دوزخ کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ سرندي وارن وٽ کڏين ۾ ڪم ڪن ٿا، کڏين جي مالڪن پاران ٿوريءَ غلطيءَ تي به کين تشدد جو شڪار بڻايو وڃي ٿو، سموري ڪهاڻيءَ ٿر جي پس منظر ۾ آهي، ٿر کي ساڳئي وقت علامتي روپ ۾ پڻ ڏيکاريو ويو آهي، جيڪو روپ هڪ اهڙي شخص جو آهي، جيڪو چندو جي خواب ۾ اچي کيس سندس لاءِ دُعا جي اپيل ڪري ٿو ته جيئن برسات وسي ۽ سندس (ٿر) جي بدن تي ساوڪ اُڀري اچي چندو خواب ۾ دعا نٿو گُهري، جنهن جي ڪري ٿر کيس گُهٽو ڏئي ٿو ته هو رڙيون ڪري ٿو، جنهن تي کڏين جا مالڪ پهچي وڃن ٿا ۽ چندو چاندنيءَ جي آوازن کي هميشه جي لاءِ ختم ڪري ڇڏين ٿا، هيءَ ڪهاڻي ڪِٿي ڪِٿي فئنٽسي لڳي ٿي، ڪِٿي ڪِٿي ڊرامائي انداز ۾ آهي، گهڻو ــ تڻو هيءَ ڪهاڻي آ ڪهاڻي لڳي ٿي، ڪهاڻيءَ جي مروج فن ابتدا، وچ ــ عروج جي هن ڪهاڻيءَ ۾ پيروي نه ڪئي وئي آهي، ڇو ته هيءَ هڪ احساساتي ۽ تاثراتي ڪهاڻي آهي، ڪهاڻيءَ ۾ تجسس زبردست اهي، پر ڪهاڻيءَ ۾ چندو ۽ چاندنيءَ جي پيءُ ماءُ کي ٻن سِٽن ۾ مرندي نه ڏيکاريو وڃي ها ۽ اظهار بيان هڪ زمان ۾ هُجي ها ته وڌيڪ بهتر هو.
محمد دين جيئنءَ ته هڪ تجرباتي ڪهاڻيڪار آهي، جنهن جي ڪري ڪِٿي ڪِٿي مختلف تجربن جي نتيجي ۾ سندس ڪنهن ڪهاڻيءَ مان ڪهاڻيپڻو گُم ٿيڻ جو انديشو ممڪن آهي، جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي ”پريت“ آهي، جنهن ۾ مروج ڪهاڻيپڻيءَ واري روايت جي محتاجي قبول ناهي ڪئي وئي ۽ ٿيم کي آزاد فضائن ۾ پروان ڪرايو ويو آهي. هن ڪهاڻيءَ ۾ ڪهاڻيءَ جي رائج الوقت فن کان هٽي ڪري فليش بئڪ تحت نج رومانوي آئيڊلزم کي سموئيو ويو آهي، هن ڪهاڻيءَ جو سماجي ڪارج فقط رومانس مان سواد وٺڻ ۽ روحاني درد توڙي مسرت جي ويجهڙائي ڳولڻ ۾ ئي پَسي سگهجي ٿو. هيءَ جدائيءَ جي عالم ۾ هڪ ”روحاني تڙپ“ کي جذب ڪندڙ ڪهاڻي آهي، پر جدائيءَ جي منطق کان ڪُوهين ڏور، جذبن جي ساحلي ڪنارن تي سفر ڪندڙ ڪهاڻي آهي، ڪهاڻيءَ ۾ پرينءَ جي ڏک جي سيليبريٽ ڪرڻ جا سعيا ساريا ويا آهن، هن ڪهاڻيءَ کي ڊائريءَ جي ورق هجڻ واري انديشي کان ٻاهر ڪڍجي ها ته وڌيڪ بهتر هو.
محمد دين جون ڪهاڻيون وڏن سماجي انقلابن، تاريخي حادثن ۽ عمرانياتي زلزلن ۽ سياسي طوفانن کي سڌو مخاطب ڪونه ٿيون ٿيون، پر انفرادي ۽ سماجي روين جي ناڪاريت خلاف احتجاج ڪندي نظر اچن ٿيون، فني سطح تي هُو ڪهاڻين کي وڏي پلاٽ ڏيڻ واري هنرمندي جِتي ڄاڻي ٿو، اُتي ڪهاڻين جي اختصارپسنديءَ جو به گهڻو قائل آهي هُو وڏن پلاٽن کي مختصر سِٽن ۾ اُوتي وجهڻ جو فن به ڄاڻي ٿو ته وري ڪڏهن ڪڏهن آکاڻين کي به ڪهاڻين جي جديد روپ ۾ ڍاري ٿو، روين جي ريگستانن مان هُو ڪهاڻين جا ڪلائيمڪس چونڊي ٿو، فني سطح تي اُها سندس هڪ جدا انفراديت جُڙي رهي آهي، ائينءَ ڪرڻ سان هُو روايتي ۽ زوريءَ ڏنل مصنوعي ڪلائيمڪس واري رواج کان پناهه وٺي ٿو، سندس مختصر ڪهاڻي ”ٻه مانيون“ کي پڙهجي ته اُن ۾ هڪ هٿ رومال ۽ ٽوپيون کپائيندڙ پورهيت جو ڪردار بازار ۾ ڏيکاريو وڃي ٿو، جيڪو پگهر اُگهندي هوٽل جي ڪائونٽر تي ويهندڙ مالڪ کان پڇي ٿو ته في ماني گهڻي آهي؟ جواب مليس ٿو ته ست روپيا پوءِ پورهيت پنهنجي کيسي مان مان ٻه مانيون خريد ڪري سگهي ٿو، هيءَ ڪهاڻي سماج ۾ رهندڙ پورهيت جي معاشي حالت جي پد کي ظاهر ڪري، سماج جي پورهيتن جي جيون بابت وڏا سوال جنمي ٿي، ائينءَ هڪ ٻي مختصر ترين ڪهاڻي جيڪا پنجن سِٽن تي مشتمل آهي، تنهن جو عنوان آهي ”پئسو ڪونهي“ هن ڪهاڻيءَ ۾ هڪ مڙهي جو ڪردار آهي، جيڪو سهڪي جي بيماريءَ ۾ سُڪي هَڏ ٿي ويو آهي ۽ مِٺي اسپتال جي ميدان تي کانئس ٽي وي نمائندو پُڇي ٿو چاچا اثرائتو علاج ڇو نٿا ڪرايو؟ مڙهو، جواب ڏئي ٿو ”پئسو ڪونهي!“ اِئين محمد دين لمحن کي قيد ڪري، اُنهن لمحن جي درد کي ڪنورٽ ڪرڻ وارو به ڪهاڻيڪار آهي ۽ وڏي ڳالهه کي سمرائيز ڪرڻ واري سندس ڪرافٽمئنشپ ساراهه جوڳي آهي، محمد دين جي ڪهاڻين ۾ سائيبر ادب جي مسئلن کي به عڪس بند ڪيو ويو آهي ۽ سندس ڪِن ڪهاڻين کي عام سادي واهپي واري فهم سان پرکڻ غلطي ڪرڻ آهي، ڇاڪاڻ ته جهڙيءَ طرح هُو روايتي انداز واري سادي سودي پلاٽ ۽ ڪلائيمڪس جي روايتي طاقت تي زور رکندڙ ڪهاڻيڪار ناهي، تهڙيءَ طرح هُو ڪلائيمڪس کانپوءِ اينٽي ڪلائيمڪس ڏئي، پڙهندڙ کان به معياري ائپروچ گهرندڙ ڪهاڻيڪار آهي، اِئينءَ هُو جدت ۾ به تجربا ڪندڙ ڪهاڻيڪار آهي، جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي بعنوان ”وزن“ آهي، جنهن ڪهاڻيءَ ۾ ٻن شاعرن جي وچ ۾ وزن بحر تان اختلاف ٿيل ڳالهه ٿپا ٿُپي تائين پهچي وڃي ٿو، ٻئي شاعر دانهن کڻي ٿاڻي تي پهچي وڃن ٿا، ايس ايڇ او کي دانهون ڏين ٿا ۽ ايس ايڇ او هنن ڏانهن ڏِسندي رهجي وڃي ٿو، هن ڪهاڻيءَ ۾ جيڪي ڪجهه ڏنو ويو آهي، سو حقيقت کان مٿانهين حقيقت Hyper-Reality آهي، ڇو ته عصري حقيقت جي جاءِ تي مصنوعيت ساهه کڻي ٿي، صداقت جي جاءِ عدم صداقت ورتي آهي ۽ سماج جي اصلي حقيقت اِئين بلڪل ڪانهي جو وز بحر جو بحث ٿپاٿپيءَ تائين پهچي شاعرن کي ٿاڻي تي وڃڻو پوي، پر هن ڪهاڻيءَ مان ٻه چٽا مقصد اُهي به آهن ته اسان جون حالتون ريئلٽيءَ مان هائيپر ريئلٽيءَ ڏي وڃي رهيون آهن ۽ اُهو گمان ڪهاڻيڪار شايد واضح ڪرڻ چاهيو آهي، ٻيو ته ڪهاڻيڪار اُهو ڏيکارڻ چاهي ٿو ته سائيبر ادب ۾ اصليت به هاڻي نقليت وسيلي سڃاتي ويندي يا اصلي اديبن جي اهميت به هاڻي نقلي شهرت وٺندڙ اديبن ذريعي سڃاڻپ ۾ ايندي، بحرحال هي ڪهاڻي سولي سادي ناهي، پر جديدت پڄاڻان جي دور ۾ وڃائجي ويل قدرن جي وڃائجي وڃڻ جو انڪشاف ڪندڙ يا پيشنگوئي ڪندڙ نقيب ڪهاڻي آهي.
محمد دين جون ڪجهه ڪهاڻيون پنهنجي وجود ۾ ڪِن خاص ايونٽس کي کڻي دستوري فني فارمولا ٽائپ فڪشن جي زيب و زينت نٿيون بڻجن، پر روزمره جي معاملن جي دستوري سماجي ڏکن کي پاڻ ۾ سمائين ٿيون، ۽ جديد دور جي ننڍڙن ننڍڙن وقتي ۽ عارضي ٽرئجڊيز کي به هوا جي جهونڪي جيان محسوس ڪرائين ٿيون، جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي ”اي ٽي ايم مشين“ آهي، جنهن ۾ هڪ پرائيويٽ اسڪول جو اُستاد پنهنجو خالي کيسو ڏسي اي ٽي ايم مشين ۾ پنهنجو ڪارڊ داخل ڪري ٿو، پر سندس پگهار نه آئي آهي، رڳو ڪارڊ منهن واپس ڪڍي ٿو ۽ اُستاد کي اُنهيءَ تي بُڇان لڳي ٿي، هن کي اِئينءَ ٿو لڳي ڄڻ اي ٽي ايم مشين هُن تي کِلي رهي هُجي، محمد دين جي مختصر ترين ڪهاڻين ۾ پلاٽن جي پيچيدگين کان دفائيندي، ڪهاڻيءَ کي هڪدم ڪلائيمڪس جي ويجهو آندو وڃي ٿو، جيڪو مختصر ڪهاڻيءَ جو اهم فن آهي پنجن سِٽن ۾ به سندس ڪي ڪهاڻيون روايتي سماج جي غلط رواجن خلاف زبردست احتجاج ڪن ٿيون، جيئن سندس هڪ ڪهاڻي ”قسمت“ آهي، جنهن ۾ هڪ جوان جماڻ ارڙهن سالن جي عورت جو مڙس برادري تڪرار ۾ مارجي وڃي ٿو، ڪهاڻيءَ جي آخري سِٽ وارو ڊائيلاگ ڪهاڻيءَ جي ڪلائيمڪس انتهائي سگهاري ۽ تڪڙي انداز ۾ ظاهر ڪري ٿو، اُهو ڊائيلاگ هيءَ آهي:
بس ادي جيڪا قسمت....... پُٽ نه هجيس ها ته پرڻايونس ها........!
اِئين سندس ڪهاڻي ”ڊبل اسٽينڊرڊ“ آهي، جيڪا نقل/ ڪاپي ڪرڻ ڪرائڻ وقت ڪجهه ماڻهن جي ڪاپي متعلق ڊبل اسٽينڊرڊ کي ثابت ڪري ٿي، اُها ڪهاڻي موجوده تعليمي نظام جي انتظامي نقصن کي واضح ڪري ٿي، محمد دين جون مختصر ترين ڪهاڻيون فڪري ڪائنات ۾ ڀلي وڏو بدلاءُ نه آڻينديون هُجن، پر سماج جي ننڍين ننڍين براين تان پردو کڻن ٿيون، هڪ طرف اُهي مختصر ڪهاڻيون فني سطح تي جدت جو نمونو آهن ته ٻئي طرف اُهي سنڌي سماج جي غلط ميڊيائي ڪلچر جي اُبتڙ، سنڌي سماج جي ڪلاسڪ قدرن، ثقافتي رجحانن ۽ سڀيتائي لاڙن کي نئين سِر جيارڻ جي ڪوشش لڳن ٿيون، ”نئين دور جي مارئي“ به هڪ اهڙي ئي مختصر ترين ڪهاڻي اهي، جنهن ۾ نئين دور جي مارئي به پنهنجي پيار شيراز سان ڪورٽ مئريج ڪرڻ کان انڪار اُنهيءَ ڪري ڪَري ٿي، ڇاڪاڻ ته هوءَ پنهنجي بابا جي شفقت ۽ ماءُ جي عظيم ترين پيار ۽ رشتن جي عزتن جو جنازو ڪڍڻ نٿي چاهي، ڇو ته هُن وٽ پيار حاصلات نه پر قربانيءَ جو نالو آهي، محمد دين جي هن قسم جون ڪهاڻيون ناصحانه آهن، سماجي اصلاح جو پراڏو آهن ۽ سنڌي سماج جي ثقافتي اخلاقي، تهذيبي ۽ تمدني قدرن کي اصلي حالت ڏانهن موٽائين ٿيون، محمد دين جي ڪهاڻين ۾ مختلف سماجي لقائن جا عڪس، جهلڪيون، اُولڙا ترورا آهن، جيڪي پڙهندڙ کي مختلف عنوانن جا فليش ڏين ٿا، جنهن جي ڪري سندس ڪهاڻين کي فليش فڪشن چئجي ٿو، اُنهيءَ تناظر ۾ ڪهاڻي جي ڊيگهه يا اختصارپسندي ڪو فني مسئلو ناهي، هُو مائڪرو ڪهاڻين ۾ حياتيءَ جي اهم غير اهم ٽُڪرن ۽ لمحن کي عڪس بند ڪرڻ جون فنڪارانه صلاحيتون رکي ٿو، جديد مختصر ڪهاڻين جنهن کي ڪنهن هڪ مقرر پئماني يا ڪسوٽي تي پرکي ئي نٿو سگهجي، تنهن ۾ فني تجربن جي هڪ سيريز آهي، جنهن ۾ مختلف فني تجربا ساهه کڻن ٿا، محمد دين به اُنهن تجربن تي خوب مشق سازي ڪندي ”هڪ سِٽي ڪهاڻين“ کي به تخليق ڪيو آهي، هڪ سِٽي ڪهاڻين ۾ هُن پنهنجي عهد جي معروضي حقيقتن بابت پنهنجو ئي تخليقي ادراڪ ڏنو آهي، جيڪو نتيجه خيز اُنهيءَ ڪري آهي، جو اُهو سندس ذاتي نڪتئَه نظر آهي، جنهن سان هر پڙهندڙ جو متفق هجڻ ضروري ڪونهي، پر اُنهن ۾ ليکڪ جو ادراڪ سندس احساس کي ڀرپور پروموٽ ڪري ٿو هڪ سِٽ ڪهاڻي ۾ سندس نئون انداز آهي، هتي نموني طور ڏيان ٿو.
1. فيس بڪ جديد ادبي سنگت آهي،
2. ادب بهترين پناهه گاهه آهي،
3. هتي انقلاب آسان قسطن تي وڪري لاءِ موجود آهي،
4. سڀ کان بهترين شراب چانهه آهي.
جديد مختصر ڪهاڻي هڪ هڪ سِٽ کان مختصر ٿيندي هڪ لفظ ۽ هڪ لفظ کان ٻُڙيءَ يا ٽٻڪي تائين محدود ٿي وئي آهي، پر ڪهاڻي اهڙي لمحي ۾ ”ڪهاڻي“ نٿي رهي، پر اُها هڪ اشارو، هڪ نڪتئَه نظر، هڪ احساس ۽ هڪ جذبو ئي منتقل ڪري سگهي ٿي، جڏهن ته اُنهن ڪهاڻين ۾ ”ڪهاڻيپڻو“ موجود نٿو رهي، پر اُهو ضرور آهي ته مختصر ترين ڪهاڻين/ هڪ سِٽ ڪهاڻين جي ڀڃ گهڙ Deconstruction ڪري، ڪهاڻيءَ جي هڪ سِٽي متن واري نثر جا تضاد ڳولي، ٻوليءَ جي ڀروسي، يقين، اعتماد تي شڪ ڪري سگهجي ٿو، ڇو ته متن اندر نوان نوان نياپا به ڳولڻا آهن ۽ حتمي راءِ واري لقاءَ کي چئلينج به ڪري سگهجي ٿو، تنقيد ۾ فڪر کي ڌَڪ رسائي ٻولي ائين ئي اڃا تائين پنهنجي سجاده نشينيءَ کي برقرار رکندي اچي ٿي، جيئن محمد دين جون مٿيون هڪ سِٽيون ڪهاڻيون آهن، ڪهاڻي آهي ”فيس بڪ جديد ادبي سنگت آهي“ هن جي هڪڙي معنيٰ هيءَ اهي ته ادبي سنگت اصلي ٻي آهي ٻي معنيٰ ته پراڻي ادبي سنگت به آهي، ٽين معنيٰ آهي ته نئين دور ۾ فيس بڪ ئي سڀ ڪجهه آهي، چوٿين معنيٰ آهي ته فيس بڪ واري ادبي سنگت اڃان ارتقا جي ڀڃ گهڙ واري مرحلي ۾ آهي، پنهنجي ميچوئرٽيءَ جي مقام تائين اسان وٽ اڃا ناهي پهتي! اِئينءَ ٻي ڪهاڻي آهي ”ادب بهترين پناهه گاهه آهي“ ٻوليءَ جي اسٽرڪچر کي ڏِسجي ته اُنهيءَ ڪهاڻيءَ مان به مختلف مفهوم نڪرن ٿا، هڪ مفهوم هيءَ آهي ته سماج ۾ اڻ وڻندڙ صورتحال کان بچڻ لاءِ ٻيون پناهه گاهون آهن، ٻيو مفهوم هيءَ آهي ته سماج ۾ ٿيندڙ ظلم کان اکيون ٻُوٽي، ادب ۾ پناهه وٺجي، ٽيون مفهوم هيءَ آهي ته ادب سياست کان پناهه آهي، چوٿون مفهوم هيءَ آهي ته سماج ۾ ادب کان سواءِ ٻيو ڪوبه رومانس ناهي رهيو، پنجون مفهوم هي آهي ته ادب کان سواءِ سروائيو ئي نٿو ڪري سگهجي، ٽيئن ڪهاڻين آهي ته ”هِتي انقلاب آسان قسطن تي وڪري لاءِ موجود آهي“ هن ڪهاڻيءَ جي ٻوليءَ جي بيهڪ مان هڪ مقصد هيءَ ٿو نڪري ته انقلابن جا دور ختم ٿي ويا، ٻيو مقصد آهي ته انقلاب لفظن، جملن، ڪتابن ۽ ميڊيائي سحر ۾ قيد آهي، عوام جو اُن سان ڪو به تعلق ڪونهي ٽيون مقصد هيءَ آهي ته هر شيءِ کي هن پوسٽ ماڊرن دور ۾ مارڪيٽ جي وکر بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي، انهيءَ ڪري انقلاب، بدلاءُ هاڻي مارڪيٽ جي اگهن تي موجود هوندو، چوٿون مقصد هيءَ آهي ته ڪوبه وڏو واقعو، ڪوبه وڏو اوچتو انقلاب ڪونه ايندو، پر ريزڪي گهريلو وکر جيان گهرج پٽاندڙ ٿورو ٿورو قسطن ۾ پيو ايندو، پنجون مقصد هيءَ آهي ته دنيا ۾ شيون، انقلاب ڪنهن به تسلسل جا محتاج ناهن رهيا، پر ٽُڪرن ٽُڪرن جي صورت ۾ قسطوار، بي ترتيب، اڻ ڍنگي نموني هاڻي موجود رهن پيون، چوٿين ڪهاڻي آهي ”سڀ کان بهترين شراب چانهه آهي“ هن مان هڪ مراد هيءَ آهي ته غريب ماڻهوءَ جي سڀ کان وڏي عياشي چانهه پيئڻ آهي، ٻي مراد هيءَ آهي ته چانهه به صحت لاءِ نقصانڪار اهي، ٽين مراد هيءَ آهي ته دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ پسند ڪئي ويندڙ شيءِ چانهه ئي آهي، چوٿين مراد هيءَ آهي ته چانهه به ماڻهوءَ کي فنا ڏانهن وٺي وڃي ٿي، اِئين هنن توڙي ٻين مختصر هڪ سِٽي ڪهاڻين مان ٻوليءَ مان جنم وٺندڙ ڪيترائي مختلف پيغام جنم وٺن ٿا، ڪيترائي نوان تفسير سامهون اچن ٿا ۽ انهن تفسيرن/تشريحن ۾ موجود تضاد ڳولي سگهجن ٿا، جنهن عمل جي نتيجي ۾ اُهو چئي سگهجي ٿو ته معنائون، تشريحون لاتعداد آهن، ڪنهن به طئه ٿيل معنيٰ تي ڀاڙي نٿو سگهجي، پر اُنهيءَ جو مقصد اُهو به نه وٺڻ گهرجي ته حتمي معنيٰ جي اڻ هوند کي اڳيان رکي، ڪهاڻيڪار/ ليکڪ جي پنهنجي تخليقي معنيٰ کان ئي انڪار ڪَجي، تحرير خود ليکڪ جي پنهنجن ادراڪي نتيجن ۽ ذاتي ارادن جو به آئينو هوندي آهي، اُنهيءَ ڪري ڪثيري معنويت جي رش ۾ خود ڪهاڻيڪار/ ليکڪ جي اصلي معنيٰ کان به انڪار نٿو ڪري سگهجي، محمد دين جي مختصر ڪهاڻين کان پوءِ ڪجهه وڏين ڪهاڻين تي نگاهه وجهبي ته اُنهن ڪهاڻين ۾ هڪ طرف خود ڪهاڻيڪار جي خوداراديت ڳولي وٺبي، ٻيو ته سندس مختصر ڪهاڻيءَ جي وڏي سائيز وارين ڪهاڻين ۾ باقاعدي ڪهاڻيءَ جي فني لوازمات شروعات وچ ۽ ڪلائيمڪس جي به پابندي نظر ايندي، سڀ کان وڏي ڳالهه ته هنن ئي ڪهاڻين ۾ پڙهندڙ کي ڪهاڻيپڻو به نظر ايندو، جيئنءَ سندس هڪ ڪهاڻي بعنوان ”جاڳر“ آهي، هيءَ ڪهاڻي کيمي ڪولهڻ جي واقعي کان متاثر ٿي لکي وئي آهي، جنهن ۾ هڪ ڪردار الهه ڏني جي جوان جماڻ ڌيءَ ملوڪان، جنهن کي هسٽيريا جي بيماري آهي، تنهن کان جاڳر تي فقير جن ڪڍڻ جي ڪوشش ڪن ٿا، الغوزه ۽ جوڙي جي رون رون ٻيهر شروع ٿئي ٿي، ڀوپو، ملوڪان کي لٺيون هڻي ٿو ۽ آخر ۾ شِيخ تپائي کيس ڏنڀ ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته ملوڪان باهه جي مچ ۾ منهن ڀر ڪري ڀسم ٿيڻ لڳي ٿي، هن ڪهاڻيءَ ۾ جاهلانه رسم رواج ۽ اجائي عقيدت پرستيءَ کان ڇوٽڪاري، وٺڻ جو سنيهو موجود آهي، ڪهاڻيءَ ۾ ڊائيلاگس ڄڻ ته فطري نوعَ ۾ ڀائنجن ٿا، ۽ ڪهاڻيءَ جو پلاٽ توڙي ڪلائيمڪس/ وچ توڙي عروج سگهارو آهي.
ڪراچي ليکڪ جي هڪ علامتي ڪهاڻي لکڻ جو تجربو آهي، علامتي هئڻ جي باوجود ليکڪ اُنهيءَ کي ڪلائيمڪس ڏئي نتيجه خيز بنايو آهي، ”ڪراچي“ هڪ ماءُ جو ڪردار آهي، جنهنجو پُٽ ”امن“ اغوا ٿي ويو آهي، ڪراچيءَ پنهنجي خوبصورت ماضيءَ کي ياد ڪري ٿي ۽ حال جي بدامنيءَ، گولين جي آوازن، لاقانونيت، ڏاڍ، ايمبولينس جي ڪُوڪن، باهين، دانهن جي ڪربلا جو پيش منظر ڏيکاري ٿي، جنهن ۾ سندس پُٽ به زخمي سڪرات جي حالت ۾ آهي، سندس پُٽ امن وچن ڪري ٿو ته هُو پنهنجي ماءُ ”ڪراچيءَ“ ڏانهن نيٺ ضرور موٽي ايندو، هيءَ ڪهاڻي جيتوڻيڪ ضرورت کان زياده طوالت جو شڪار ٿي وئي آهي، پوءِ ڪٿي ڪٿي ڊائيلاگن جي وهڪري ۾ وَهي ويندڙ ڪهاڻي لڳي ٿي، پر ڪهاڻيءَ ۾ ڪهاڻيپڻو ضرور موجود آهي، ڪهاڻيءَ جي روايتي ۽ مروج فن کي محمد دين راڄڙي رڳو ابتدا ــ وچ ــ عروج جي معيار تي لکڻ جي برعڪس اڪثر ڪري ڪردارن تي زور ڏئي ٿو، هُو سماج جي نڌڻڪن، ڏتڙيل، مفلس، احساس محروميءَ جي شڪار ٿيل ڪردارن جو ڪهاڻيڪار آهي، هُن جي ڪهاڻين ۾ لگزري لائيف جي جاءِ درد جي اُس ۾ تڙپندڙ ڪردار پنهنجا عڪس پسائين ٿا، هُن وٽ نان اشوز کي اشوز بڻائڻ جو شوق نٿو پلجي، پر سماج جا حقيقي اشوز بک، بدحالي، بيروزگاري، ناخواندگي، بدامني ۽ ڏڪار جهڙا موضوع سندس ڪهاڻين جي رُوح ۾ زندهَه رهن ٿا، هُو تاثر جي گهرائيءَ ۾ وڃي ٿو، ڪردارن جي روح ۾ بحيثيت ليکڪ جي پاڻ جذب ٿي وڃي ٿو، ڪيفيتن جي ڪئنواسن کي چٽي ٿو ۽ غريب پٺتي پيل انتهائي لوئر ڪلاس جي ماڻهن جي ذهني، دلي، روحاني، معاشي ۽ سماجي دردن جو پاڻ ساٿي بڻجندي نظر اچي ٿو، جيڪا سندس سچيلتا، سندس حساس طبيعت جي بدولت پڙهندڙ جي سامهون اچي ٿي، اُهو ڪهاڻين جي پلاتن ۽ ڪلائيمئڪس جي زوردار اثر پذيريءَ وارو دامن به ڪِٿي ڇڏي ڏئي ٿو ۽ سڄو زور ڪردار نگاريءَ تي ڏئي ٿو، جيئنءَ زندگي ۾ ڪن ڪردارن جو ڪلائيمڪس نظر ناهي ايندو، ڇو ته اُنهن جي ڏکن غمن درد جي دنيا بي انت هوندي آهي، ائينءَ محمد دين به اهڙن پورهيت ۽ درد جي مسافتن کي ڪاٽيندڙ ڪردارن کي بنا ڪلائيمڪس ڇڏي ڏنو آهي، ڇو نه اُنهن ڪردارن جي هن سماج ۾ دردن جي ڪا به پڄاڻي ڪانهي، هڪ بي پيرو ۽ بي انت درد اُنهن کي سماجي ۽ معاشي زنجيرن واري نظام ۾ جڪڙيو بيٺو آهي، جيستائين اُهو نظام تبديل نٿو ٿئي، تيستائين اُهي ڪردار بمشڪل خوشيءَ جو صبح اُڀرندي ڏسي سگهن، سماج جي اهڙن ڪردارن کي هُن پنهنجي ڪهاڻين جا هيرا ڪري پيش ڪيو آهي، سندس هڪ ڪهاڻي ”ٽُوٻو“ ئي پڙهي وٺجي ته هن ڪهاڻيءَ ۾ هڪ ٽُوٻي کي ڪهاڻيءَ جو مرڪز بڻايو ويو آهي، جيڪو ڏينهن رات پاڻيءَ مان لاش ڪڍي ٿو، گهر جي ٻچن لاءِ سيڌو سامان وٺي ٿو، پر گهر وڃڻ وقت ڪانه ڪا فون ڪال کيس واپس گهرائي ٿي، پنهنجي ڏات پنهنجي ئي ڌنڌي تي هُن کي بُچان لڳي ٿي، هُو غربت، محروميءَ، بيروزگاريءَ جي ڪري پنهنجي ئي اندر ۾ پنهنجي خواهشن، بيوسين ۽ محرومين جا لاش لڙهندي ڏسي ٿو، هُن کي صاحب به ڏٽا ڏيندو رهي ٿو، پر آبپاشي کاتي ۾ پٽيوالي جيتري به نوڪري نٿو وٺي ڏئي، هُن ٽُوٻي جي ڪردار (ربن) جي ذهني پيڙاءَ، جسماني عذاب، نفسياتي ڪرب کي ڪهاڻيڪار محمد دين جنهن فنڪارانه صلاحيتن سان سرشار ڪري پيش ڪيو آهي، تنهن جي ساراهه نه ڪرڻ هڪ ادبي بدديانتداري هوندي، سموري ڪهاڻيءَ ربن جي پنهنجي خود ڪلاميءَ مان واضح ٿئي ٿي، ضمير متڪلم First Person ۾ لکيل هيءَ ڪهاڻي Stream of consciousness ۾ آهي ۽ اسلوب وجودي فلسفي جي پرچاري نوعيت جو آهي، پر ٽُوٻي جي پوري جيون ڪٿا جيڪا انتهائي درد ۾ ٻُڏل آهي، سا ڪهاڻيءَ ۾ آسانيءَ سان سمائي وئي آهي، سنڌي ادب ۾ اُهو شعوري روءِ ۾ لکڻ وارو انداز شوڪت حسين شوري، ڪيهر شوڪت، مشتاق شوري، نور گهلو، نور الهُديٰ شاهه، ماڻڪ ۽ مدد علي سنڌيءَ وغيره وٽ نظر اچي ٿو، محمد دين ڪِن ٻين ڪهاڻين جيان هن ڪهاڻي ٽُوٻي ۾ به ڪو مصنوعي ڪلائيمڪس ڏيڻ جو سعيو ڪونه ساريو اهي، پر ڪهاڻيءَ ۾ ربن جي ڪردار کي وري پاڻيءَ جي اندر لاش ڪڍڻ جي لاءِ آخر ۾ ٽُٻي هڻندي ڏيکاريو ويو آهي، بنا ڪلائيمڪس هن ڪهاڻيءَ کي پيش ڪرڻ جو هڪ مقصد هيءَ به آهي ته ڪجهه پڙهندڙ تي ڇڏي ڏيڻ گهرجي، ٻيو ته اسان جي سماج ۾ اهڙن مفلس محروم ڪردارن جي دردن جو ڪو درمان اڃان تائين ٿيو به ناهي، خود ڪلاميه ۽ اسٽريم آف ڪانشينيس ۾ محمد دين جي هڪ ٻي ڪهاڻي ”ڳولا“ آهي، جنهن ۾ هڪ باشعور فرد سماج ۾ آيل ماٺار تي پريشان آهي، هُن کي ائين ٿو لڳي ته سماج ۾ رڳو ڪوڙ ڳالهايو وڃي ٿو، ڪوڙا نعرا هنيا وڃن ٿا، عملي طور ماٺار جو راڄ آهي، ڪوبه بدلاءُ ڪابه تبديلي متحرڪ ناهي، ڪردار جي خود ڪلاميه انداز نهايت من موهيندڙ آهي، ڪجهه سِٽون اُن جون هِن نموني طور پيش ڪجن ٿيون:
”نئي سوچ، متحرڪ جذبا، انقلاب، شاعري، ادب، فلسفو، ڊرامو، آرٽ، مصوري، آرٽيڪل اخبارون........ ڪهڙي پاسي مُنهن ڪري ويو.......؟ اندر ۾ ايڏي چُپ، ايڏي مصلحت، جنگ بندي......!! جهنگ جهاڳيندڙ ڪولو جو ڏاند...... ڪيڏي نه سانت آهي........ اندر جي آويءَ ۾ ڄڻ....... ڇروهي آئي آهي، ڪيڏي نه ماٺار ٿي ويئي آهي........؟! قلم ڪير کڻي ويو..........؟
هن ڪهاڻين جي مجموعي ۾ محمد دين جي هڪ اهم ڪهاڻيءَ جو عنوان آهي ”ڦاٽڪ“ هن ڪهاڻيءَ ۾ نهايت لوئر ڪلاس واري سرڪاري ملازم جي جيون جي درد ڪٿا کي سميٽيو ويو آهي، ڪهاڻيءَ ۾ ڪرافٽ هيءَ آهي ته ڪهاڻيڪارجي پنهنجي اظهار بيان ۽ ڪردار جي خود ڪلاميءَ جي وچ واري سرحد اِئين گم ٿي وڃي ٿي، جو پڙهندڙ ڪهاڻيڪار ۽ ڪردار جي شخصيت جي وچ واري فرق کي ڳوليندو رهجي وڃي ٿو، هن ڪهاڻيءَ ۾ رڳو ڦاٽڪ جا در بند ڪرڻ ۽ کولڻ واري سرڪاري ملازم جي درد ڀري ڪهاڻي ناهي، پر اُنهيءَ غريب سرڪاري ملازم جي اندر جي اک سان نه صرف ڦاٽڪ، ريل، مسافرن جي مجبورين مسئلن، ڏک، اڻ هوندين، محرومين، مايوسين ۽ عدم سهوليتن کي نهايت قابليت سان وائکو ڪيو ويو آهي، پر دنيا جهان جي ڪربن، عتابن، اُرهائين، بي رونقن ۽ غمن جي به اُپٽار ڪئي وئي آهي، اُنهيءَ کانسواءِ اُن سموري ماحول ۽ ان ماحول جي ماضي حال مستقبل جي اڳيان به ڪي سوال رکيا ويا آهن، اُهو ريلوي ملازم پنهنجي مُنهن ڳالهائي ٿو، سندس خود ڪلاميءَ ۾ فليش سان ماضيءَ جي جهلڪ اسڪرين تي نمودار ٿئي ٿي، اچو ته سندس سوچن جو عڪس پَسون:
”ڇا ته ريلوي جو ماضي هو، انگريز هيٺين ملازم جو ڪيڏو خيال رکندا هئا ........... سياري ۾ گرم ڪوٽ........... ٽوپ، بوٽ، وردي.......... ڦاٽڪ سان منسلڪ ڦاٽڪ واري لاءِ ڪوارٽر............ جنهن ۾ ڪمرو ورانڊو، اڱڻ، اندر وڻ پوکيل، غسل خانو ۽ سياري ۾ سرديءَ کي شڪست ڏيڻ لاءِ آتشدان......... اڄڪلهه ڦاٽڪ ڪوارٽرن جي تباهه حالي ڏسي اِئين لڳندو آ....... ڄڻ نوڪري ڪرڻ ٻيڻو عذاب آهي نه بجلي جي سهولت نه پاڻي، نه رهائش نه ماني، نه چانهه، گرمي، سردي، مينهن مڇر، طوفان، خوف، اڪيلائي........ نه تحفظ......... !“
محمد دين هن ڪهاڻيءَ ۾ نه صرف نيو سينسبلٽي ڏني آهي، پر ٻارنهن سورنهن هزار پگهار واري ملازم ملوڪ جي انفرادي/فردي، گهريلو، معاشي ۽ سماجي مسئلن، ڏکن کي به نهايت ئي آرٽسٽڪ انداز ۾ اُڀاريو آهي، هيءَ ڪهاڻي بنا ڪلائيمڪس جي آهي، هيءَ ڪهاڻي پڙهندڙ کي پنهنجي سحر ۾ وڪوڙي وٺي ٿي.
سرلان محمد دين جي هڪ اهڙي ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ ورهاڱي کان پوءِ هند جي سنڌي ماڻهن جي درد کي سهيڙيو ويو آهي، سرلان هڪ اهڙي عورت آهي، جيڪا سنڌ ڌرتيءَ جي سڪ محبت ۾ بيتاب ٿي سنڌ ۾ پهچي ٿي ته ڀاءُ سان ملندي ئي گهڻي سڪ ۽ خوشيءَ ۾ سندس ساهه جو پکيئڙو اُڏامي وڃي ٿو، هيءَ جذبن جي اُڇل واري ڪهاڻي آهي، جنهن جو پلاٽ حب الوطنيءَ جي جذبي جي چؤڌاري ڦري ٿو ۽ هن جو ڪلائيمڪس منفرد، غير امڪاني ۽ غير معمولي نوعيت جو آهي هيءَ ڪهاڻي هند ۾ رهندڙ سنڌين جي سورن کي تازو دم بنائي ٿي، پر کين روحاني سُرور به ڏيندي، هنن سڀني ڪهاڻين ۾ سڀ کان وڌيڪ سگهاري ڪهاڻي بعنوان ”سرڪس“ آهي، سرڪس ڪهاڻيءَ جو مرڪزي ڪردار ”ڪوڏو“ آهي، هيءَ هڪ زبردست علامتي ڪهاڻي آهي، ڪهاڻيءَ ۾ ڪوڏوءَ جي ڪردار جي وسيلي انسان جي وجودي مسئلن ۽ وجودي سوالن کي ڇيڙيو ويو آهي، ڪوڏو ميلي جي سرڪس ۾ ماڻهن کي پنهنجي اداڪاريءَ جي وسيلي مزاح ارپي ٿو، کِلائي ٿو ۽ مختلف جانورن ۽ پکين جي آوازن جو نقل ڪري ماڻهن کي تفريح مهيا ڪندو رهي ٿو، ڪهاڻيءَ جي منظر نگاريءَ ۾ جديد ادراڪ کي کنڊيريو ويو آهي، منظر ڪشيءَ جو هڪ مختصر روپ پيش ڪجي ٿو:
”......... آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ جهولا......... بازارون، دڪان، ڪُلها گس.......... ماڻهو......... گهرن جي تهه خانن مان نڪتل ماڻهو.......... جيون جي نفسانفسيءَ کان فرار ٿيل ماڻهو........... گوڙ گهمسان ۾ وڃائجي ويل انسان.......... درٻار جي احاطي ۾ دُهل جي ٿاپ تي مدهوش ٿي نچندڙ ماڻهو............!“
ڪهاڻيءَ ۾ مارڪيٽ ڪلچر کان وٺي ماڻهوءَ جي بيچينيءَ، بيقراريءَ، وجودي اڪيلائي ۽ غريب طبقي جي معاشي ولوڙ کي عڪس بند ڪيو ويو آهي، ڪهاڻيءَ ۾ ڪوڏو بار بار مزاح وسيلي ماڻهن جي خدمت ڪندو رهي ٿو، سمورو سرڪس هن جي تماشي جو محتاج آهي، هُو بيمار ٿي پوي ٿو، سخت بخار ۾ به سرڪس جو مئنيجر کانئس پرفارمنس ڪرائي ٿو ۽ هُو آخري بار ماڻهن کي کِلائي پوءِ مري وڃي ٿو، ڪوڏو دراصل هڪ سچي، حساس، باظرف با ضمير ۽ نيڪ ماڻهوءَ جو ڪردار آهي، جيڪو ماڻهن جي اڳيان جسماني ۽ روحاني مزدوري ڪري ٿو ۽ روزي ڪمائي ٿو ۽ نيٺ اِئين ڪندي ڪندي دنيا ڇڏي وڃي ٿو، سرڪس هن سماج جي علامت آهي ۽ ڪوڏو اسان پاڻ آهيون، جيڪي پاڻ کي تڪليف اُنهيءَ ڪري ڏيون ٿا، جيئنءَ ٻيا ماڻهو خوش رهن، اِئينءَ ڪندي اسين به ڪوڏوءَ جيان ختم ٿي وڃون ٿا، هن ڪهاڻيءَ ۾ ڪردار باقاعدي چرپر ڪن ٿا، ڪهاڻيڪار فنڪارانه انداز سان پنهنجي علامتي ڪهاڻيءَ جي ڪهاڻيءَ اندر ئي اوک ڊوک ڪئي آهي، ڪهاڻيءَ جون ڪجهه سٽون پڙهون ٿا:
”ڪوڏوءَ کي هي سڄي دنيا آسمان جي ڇٽيءَ هيٺيان وڏو سرڪس لڳي ٿي، جتي هر ماڻهو ڪوڏو آهي...... هر ڪنهن ڪونه ڪو تماشو سِکي ورتو آهي....... ڪي ڪردار جا ڪوڏو ته ڪي گفتار جا ڪوڏو........ ته ڪي ڪرتب باز ڪوڏو..........“
مجموعي طرح محمد دين راڄڙيءَ جون ڪهاڻيون سنڌي فڪشن لٽريچر جي معيار جي دائري ۾ اچن ٿيون، سندس ڪهاڻيون منصوبابنديءَ سان ڪهاڻيءَ جي سمورن فني لوازمات کي اڳيان رکي لکيون نه ويون آهن، پر هُن ڪهاڻيءَ جي اندر ڪردار نگاري ڪئي آهي، اُها ڪردار نگاري سندس جذبي جي پويان سفر ڪري ٿي، جنهن جي ڪري ڪردار به جذبن جي اڳيان ڪنهن رٿابنديءَ جي اُصولن جي پيروي نٿا ڪن، ڪٿي اُهي ڪردار نتيجه خيز آهن، ڪٿي ڪلائيمڪس کان سواءِ آهن، ڪٿي اُهي ڪردار ڪلائيمڪس تي زور ڏيڻ جي برعڪس اينٽي ڪلائيمڪس تي زور ڏين ٿا، ڪٿي سندس ڪلائيمڪس مصنوعي لڳن ٿا، ڇو ته هُو ڪردارن کي ناممڪن هجڻ واري انقلابي صورتحال ڏانهن وٺي وڃي ٿو، سندس ڪردار امير ڪلاس جا ڪردار ناهن، پر غريب طبقي جا ڪردار آهن، جيڪي هر وقت چُست، روان، تحرڪ ۾ رهندي حياتيءَ جو گذران ڪن ٿا، انيڪ مسئلن کي منهن ڏين ٿا ۽ بدلاءَ جا طلبگار آهن، هُو ڪردارن کي جيئنءَ جو تيئنءَ هجڻ واري فوٽوگرافيءَ ڏيڻ جي بجاءِ، اُنهن ڪردارن جي حق خود اراديت واري سوچ کي نکاريندڙ ڪهاڻيڪار آهي، ڪردارن ۾ خود ڪهاڻيڪار جذب ٿيندي نظر اچي ٿو يا ڪردارن جي احساس ۾ لڙهندو وڃي ٿو، محمد دين جون هي ڪهاڻيون سندس شروعاتي تجربن جي ساک پت آهن، ڪهاڻي لکڻ جو سفر انتهائي ڊگهو ۽ پيچيده به هوندو آهي، جيڪو ڪثير زمانا طلبيندو آهي، ڪيترن ئي موضوعن کي جيتوڻيڪ هُن هنن ڪهاڻين ۾ ڇُهي ورتو آهي، پر ايڪيهين صديءَ جا نوان نوان ڪيئي، ڪردار اڃا سندس ڪهاڻين جي ڇانوَ ۾ پلجي ڪونه سگهيا آهن، وڏي ڳالهه ته محمد دين کي فني تجربن کان هٽي ڪري اڃا پنهنجو هڪ انداز سمجهڻو پوندو، کيس پنهنجي اسلوب ۽ انفراديت لاءِ اڃا پتوڙڻو آهي، اُنهيءَ سڀ جي باوجود، سندس هي ڪهاڻيون هڪ سگهه ۽ ڪشش رکن ٿيون ۽ دانشورانه شعور کي مخاطب ٿين ٿيون، هي عام ڪهاڻيون ناهن، پر شعور، مطالعي، مشاهدي، محنت، رياضت ۽ جديد ادراڪ جون گواهه ڪهاڻيون آهن، ايندڙ توڙي همعصر جا مورخ ۽ نقاد سندس ڪهاڻين جي معيار کان منهن موڙي نٿا سگهن.......!!
[b] ــــ خليق ٻگهيو/مورو
[/b]
[b]ڪهاڻي جو ڀٽڪيل مسافر
[/b]محمد دين راڄڙي ڪهاڻي جو ڀٽڪيل مسافر نه آهي پر ڪهاڻي جو ڪردار ڀٽڪيل مسافر آهي، شايد ان ڪري راڄڙي صاحب ڪهاڻي جي ماحول ۾ گم ٿي پاڻ به ڀٽڪي ويو آهي. ڀٽڪڻ به خراب ڳالهه نه آهي ڇو ته ڪنهن رستي کي اختيار ڪرڻ لاءِ پهريون ڏاڪو ڀٽڪڻ، وڃائجڻ، گم ٿيڻ، غلطيون ڪرڻ، سکڻ، اپنائڻ، حاصلات هٿ ڪرڻ، منزل ڳولڻ، رستا تلاش ڪرڻ جا مرحلا هوندا آهن. هي رستو ان ڪري به ڪٺن آهي جو سندس اردگرد جو سمورو ماحول شاعرن ۽ شاعري جو آهي. نثر جا ڪٺن پيچرا اختيار ڪرڻ سندن مرضي آهي يا ڪنهن جو مشورو پر هي رستو محمد دين جي عين فطرت سان ٺهڪندڙ آهي. جيڪڏهن ڪو ماڻهو غور سان سندن چهري کي جاچيندو ته راڄڙي جي اسڪن جي هر جيو گهرڙي ۾ نثر سان ٺينگ ٽپا نظر ايندا، اها ٻي ڳالهه آهي ته انهي نثر جي ميچوئرٽي کي ڪير قبول ڪري يا وقت جو انتظار ڪري.
محمد دين راڄڙي ڪهاڻي جي ڪهاڻي آهي. پنهنجي اردگرد جي نون لقائن ۽ سهيوڳي صورتحال تي لکيل ڪهاڻيون ٻڌائن ٿيون ته ساڻس لهه وچڙ ۾ ايندڙ هر فرد ۽ هر واقعو سندن ڪهاڻين جو حصو آهي. اهي ڪهاڻيون جيڪڏهن ٻاهرين ماحول جون آهن ته انهن جي ٽريٽمينٽ راڄڙي صاحب جي اندر جي ڪهاڻي آهي يعني ايئن محسوس ٿيندو ته ڪهاڻي جو ٻاهريون ڍانچو معروضي حالتون آهن ته انهن ڪهاڻين جو اندريون ماس/ ڳر/ تت محمد دين راڄڙي جون اندريون حالتون آهن. هو ڪهاڻين ۾ داخلي احساس اوتيندو آهي. تنهنڪري ئي شايد ڪهاڻين ۾ رس چس آهي ۽ ڪهاڻي پڙهندڙ کي پاڻ سان گڏ وٺي هلندي آهي. محمد دين جي ڪهاڻين لاءِ ايئن ته نٿا چئون جو آخري ڪهاڻيون آهن پر ڪجهه ڪهاڻيون پنهنجو جواب پاڻ آهن جنهن ۾ موضوعن جي انفراديت سان گڏ انهن ڪردارن کي به زندگي عطا ٿئي ٿي جيڪي پنهنجن ڪهاڻين جو حصو آهن. اهڙيون ڪهاڻيون ان ڪري به اهم آهن جو جنهن ماحول مان راڄڙي صاحب ويهي هي ڪهاڻيون لکي رهيو آهي ان ماحول ۾ ادب عام ماڻهن لاءِ ايترو اجنبي آهي، جيتري زندگي، انهن ماڻهن لاءِ اجنبي آهي. جتي انسانيت اجنبي آهي، جتي ووٽ انهن ماڻهن جو پنهنجو ووٽ نه آهي. جتي ووٽ سندن هٿيار هجڻ بجاءِ وڏيري جو قرض آهي، جتي جي زندگي حاڪمن جي ڪرم نوازي آهي. تنهنڪري اهي ماڻهو اڌاري زندگي ۾ ڪيش تي موت وٺندا آهن اهي قبيلائي جهڳڙا هجن يا چورن ۽ ڦوروئن جون وارتائون هجن. پر جي ماريا نه وڃن ته خوشحال پنجاب مان ڪهي آيل ماڻهن، عورتن ۽ انهن جي اينگرو، ماڙي گيس، لبرٽي پاور پلانٽ وغيره واري زندگي ڏسي جيئري ئي مرندا ضرور آهن ته سڀ ڪجهه اسان وٽ هوندي به نه اسان وٽ گيس آهي نه بجلي آهي نه زندگي جون سهولتون آهن. راڄڙي جو ڳوٺ به انهن محرومين مان آجو نه آهي. محمددين راڄڙي اهڙي ماحول ۾ ويهي جڏهن محروم ڪردارن جون ڪهاڻيون لکندو آهي ته انهن ڪهاڻين ۾ هڏا ۽ چم ته ٻين جا هوندا پر رت محمد دين راڄڙي ۽ سندن ڳوٺ سانڪو جو هوندو آهي. پئراڊاڪس ۾ اهو رت سموري سنڌ جو آهي ۽ اهو حشر سموري سنڌ جي وارتا آهي.
تهذيب به پيٽ ڀريل ماڻهن جي هوندي آهي. انگ اگهاڙن ۽ پيٽ بکايل ڪردارن ۽ ڪهاڻين جي ڪا تهذيب نه هوندي آهي. تنهنڪري شايد ٽوٻي جو پٽ پيءُ طرفان آندل ٽريڪٽر ٽرالي وارو کيڏوڻو حاصل ڪرڻ بجاءِ ٽوٻي پيءُ کي به وڃائي ويهي رهي ٿو. سرلان پنهنجي وطن جي ٽيهارو کان وڌيڪ سالن جي انتظار پڄاڻان پهچي به الميي جو شڪار ٿي وڃي ٿي ۽ سندس لاش واپس وڃي ٿو. ورهاست واري وڍ سموري مسلمان ورثي کي هندستان حوالي ٿيڻ کانپوءِ به انسانن جي وڍ جاري رکي آهي. مني صدي گذرڻ کانپوءِ به دوستانه رويه وجود ۾ نه آيا آهن. اهڙا ڪيترائي مسئلا آهن جيڪي تهذيبن جي دائري ۾ اچن ٿا جن کي محمد دين راڄڙي ڪنهن نه ڪنهن پاسي کان اجاگر ڪيو آهي.
محمددين راڄڙي جون هونئن ته سموريون ڪهاڻيون ڪافي گهرجائون آهن پر ”ٽوٻو“، ”ڦاٽڪ“، پٿرائجي ويل اکيون ”پيراڊو“، ”بودلو“، ”سرڪس“، ”سرلان“، ”تضاد“، ”اندر ٿو سڏي مونکي“ ۽ ناٽڪ ”سيڪنڊ اسٽيٽمنٽ“ مون کي ان ڪري پسند آهن جو انهن جو ڪنٽيٽ يعني متن توجه طلب آهي. اُهي ڪهاڻيون پنهنجي جاءِ تي سٺي موضوعاتي چونڊ، ٽريٽمنٽ يا ڊڪشن سبب منفرد آهن. ٻي طرف انهن ڪهاڻين تي ڪهاڻيپڻو ايڏو جاندار نه آهي جو راڄڙي صاحب جون ڪهاڻيون پڙهندي ڪڏهن ڪڏهن محسوس ٿيندو آهي ته هو تڪڙو ئي ڪهاڻي جي انت تائين پهچڻ چاهيندو هجي جنهن جي لاءِ ڪجهه ڌيرج يا صبر جي ضرورت هوندي آهي. آرٽ جو مطلب ئي ترسڻ ۽ ترسائڻ هوندو آهي. اخبار جي خبر جيان ٻن يا ٽن سرخين ۾ سموري وارتا جي خبر پئجي وڃي ته پڙهندڙ تفصيلي خبر ۾ ورلي وڃڻ پسند ڪندو آهي. جڏهن ته ڪهاڻي جي متن ۾ ڪي به اخباري سرخيون نه هونديون آهن پر وارياسي زمين جي اهڙي ٿڌڙي هير هوندي آهي جو پنڌ ڪندڙ کي ڪٿي به احساس نه ٿيندو آهي ته هو ڪٿان روانو ٿيو ۽ ڪٿي پهتو آهي. ايئن مونکي هاروڪو موراڪامي جي ڪهاڻين Men with Women ۾ ڪهاڻي Drive my car ياد ٿي اچي جيڪا پڙهندي مونکي خبر ئي نه پئي ته ڪيتري ڪهاڻي پڙهي ويو آهيان ۽ ڪهاڻي ۾ آهي ڇا؟ پر ڪهاڻي جو سرور الئه ڪيئن جسم ۾ سرايت ڪندو الئه ڪٿي وڃي پهتو. ڪهاڻي ۾ اهو ڪهاڻي پڻو هوندو آهي. موراڪامي جون ٻيون ڪهاڻيون به لاجواب آهن. ايئن به ناهي ته محمد دين جي ڪهاڻين ۾ ڪهاڻي پڻو ناهي پر اها ڌيرج جي کوٽ محسوس ٿئي ٿي. اهو به ٿي سگهي ٿو ته سندن اهو انداز پنهنجو الڳ ۽ منفرد اسلوب آهي جيڪو اڳتي هلي پنهنجا گس جوڙي.
ڪهاڻين ٽوٻو ۽ ڦاٽڪ ۾ ڪردارن جي پيڙاءَ ايئن بيان ڪيل آهي جو اسان جي سماج جي اجتماعي درد جا اولڙا نظر ايندا آهن، معاشي ڪسمپرسي ۽ زندگي جي معيار کان هيٺ جي زندگي اسان جي سماج جو اجتماعي درد آهي، جيڪو استحصالي قوتن جي هٿان محروميت جي چکيا تي چڙهي اسان جي وجود جو حصو ٿي ويو آهي ۽ اسان معياري زندگي جي خوابن کان به پري رکيا ويا آهيون. جڏهن ته سماج جي کوکلائپ تي سندس ڪهاڻين مان احساس ۽ سيڪنڊ اسٽيٽمينٽ ناٽڪ نمايان آهن. جيڪي ڊبل اسٽينڊرڊ ۽ ماديت پرستي سبب پنهنجي ذات جي انا تي چڙهي ڪنهن ٻي جي درد يا احساس ڪچلي ٿا ڇڏيون. ايئن به ناهي ته صفا احساسن جي موت جون ڪهاڻيون آهن پر آپٽيمزم جي حوالي کان سندن ڪهاڻي ”اندر ٿو سڏي مونکي“ مثال آهي جنهن ۾ هڪڙي ليکڪ جو اندر جاڳي پوي ٿو ۽ هو ضمير جي ملامت کي محسوس ڪري پڇتاءٌ جو شڪار ٿي، ڪڌي ڪم ڪرڻ کان باز اچي وڃي ٿو. اها ڪهاڻي زو معنيٰ ۾ به ڏسي سگهجي ٿي ته ڪهاڻي جي ڪردار مهران شايد گهر مالڪ کي اندر سڏي ٿي يعني اهو ڪم کيس اندر سڏي ٿو پر اصل ڪهاڻي اندر جي جاڳي پوڻ ۽ اندر جو سڏ آهي.
ڪهاڻين ۾ بچل ڪلينڪ واري ڪهاڻي بلڪل منفرد ۽ سائنسي حقيقت تي آهي ته اسان جي سماج ۾ جنسي محرومي جا شڪار ماڻهو ڪيئن پنهنجي ضرورت جي پوراءُ لاءِ سيمينس جي چيڪنگ لاءِ فرٽيلٽي ٽيسٽ ڏيڻ بهاني پنهنجو ڪم ڪري ٿا وڃن. اهي سمورا پاسا پنهنجي جاءِ تي پر انهي موضوع تي ڊسڪورس پيدا ڪرڻ خود هڪ وڏي دعوت ۽ وڏو چيلينج آهي ته اولاد ٿيڻ يا بي اولادي لاءِ اسپرمز جي چيڪنگ به ضروري آهي. ٻي صورت ۾ اسان جهڙي پٺتي پيل سماج ۾ جتي ماڻهو اولاد پيرن تي پڙچاڙهي گهرندا هجن يا ٻين وهمي ڦيڻن يا ڌاڳن وسيلي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هجن. اهڙي معاشري ۾ ماڻهو بهاني طور ئي سهي پر پنهنجي جنسي اسپرمز چيڪ ڪرائڻ ڪنهن ڪلينڪ تي وڃن ٿا، ته اها وڏي غنيمت آهي. محمددين راڄڙي پنهنجي ذاتي مشاهدن ۽ تجربن مان اهڙيون ڪهاڻيون کڻي اسان کي پڙهائي ٿو جنهن سان تمام گهڻيون نيون حقيقتون اسان جي سامهون اچي وڃن ٿيون. اهڙي ذاتي تجربن مان ڪهاڻي ”سچ کي پٺي“ به آهي جنهن ۾ هڪڙي اسڪول جا استاد سماج جي تبديلي لاءِ ته وڏا بحث ڪندا آهن پر پنهنجي عملي تبديلي لاءِ پاڻ به تيار نه هوندا آهن. تبديلي هميشه انفراديت کان شروع ٿي اجتماعيت جو حصو ٿي ويندي آهي، ڊائريڪٽ ڪا به تبديلي نه ايندي آهي. اهڙي ڏس ۾ ڪهاڻي ”مان انسان ٿيندس“ مونکي جج صاحب تي وڏي سٽاير واري ڪهاڻي محسوس ٿي ته ڪيئن جج صاحب ٻارن کان سندن مستقبل جو پڇي ٿو ۽ هر ٻار جي جواب ۾ منفي ڪمينٽس ڏئي ٿو جنهن سان انهي اسڪول جي ٻارن جي ذهن ۾ نه ڄاڻ ڪهڙا خاڪا پيدا ٿيندا هوندا جڏهن ته جج صاحب پاڻ به ٽيوشن پڙهائي جج ٿيو هو. ٽيوشن خود تعليمي نظام تي هڪ سواليه نشان آهي. اهڙيون ڪيتريون ڳالهيون اسان سماج مان کڻي سگهون ٿا جيڪي مشعل راهه ٿي سگهن ٿيون.
بحيثيت هڪ فرد ۽ دوست جي، محمددين راڄڙي ادب ۾ ايترو تڪڙو آيو جو اچڻ جو ڄڻ پتو ئي نه پيو ۽ اچڻ سان ئي پنهنجي منفرد حيثيت ۽ جاءِ ٺاهي ويٺو، جنهن ۾ سندن ڪمٽمنٽ ۽ محنت شامل آهي. هو شين کي صرف ڪتب نٿو آڻي پر انهن کي پڙهي ۽ پرجهي به ٿو جنهن عرق ريزي جي نتيجي ۾ هو ڪافي حد تائين گهرائي ۾ به پهچي ويندو آهي. پر منهنجي ڪڏهن ڪڏهن دل چوندي آهي ته راڄڙي صاحب کي روڪجي ته في الحال لکڻ کان پري رهي پر اهو به هڪڙو نقصان هوندو پر پوءِ به وسيع مطالعو، نظرين، فلسفن، تاريخ، تهذيب ۽ آرٽ جي اصل سڃاڻپ وقت وٺندي آهي جيڪي شيون محمددين جي ڪم ۾ نکار سان گڏ نواڻ به آڻينديون. وڏي ڪهاڻي لکڻ لاءِ محمد دين کي وڏو ٿيئڻو پوندو جيتوڻيڪ هو ننڍڙو ماڻهو هيئنر به نه آهي. ٻي طرف ذاتي طور سدائين دوستن لاءِ هڪيو ٻڪيو حاضر هجڻ، دوستن جو سدائين اوسيئڙو ڪندڙ ۽ محبتون ڏيڻ به سندن وٽان سکڻ جهڙيون آهن. سماجي زندگي ۾ به هو متحرڪ هوندو آهي. پَر پنهنجي ڪهاڻين جيان منفرد ۽ پيارو آهي ۽ سندن روپ به ڪهاڻين جيان سمپل آهي. پر سندس شخصيت ۾ وزن نثر کي جلا بخشي ٿو. مونکي ذاتي طور سندن نثر مان ڪهاڻين ۾ وڏو دم محسوس ٿيندو آهي ۽ ڪهاڻي سندن فطرت وٽان پڻ آهي. ڪهاڻين جي محنت جو ثمر هي پورهيو سندن پهرين پيار جي پهرين نشاني آهي ۽ پهريون پيار نه وسرڻ جهڙو هوندو آهي. اسان سمورن دوستن جو دادلو شخص شال پنهنجي علمي ادبي سفر ۾ سڦل رهي، آمين!
[b] ـــــ ڊاڪٽر مبارڪ علي لاشاري/سنڌ يونيورسٽي
[/b]
[b]جديد ترقي پسند ڪهاڻيڪار جون ڪهاڻيون
[/b]محمد دين راڄڙي سنڌي ادب ۾ جديد ڪهاڻيڪار طور سڃاتو وڃي ٿو. هن جون ڪهاڻيون عوامي ڪهاڻيون آهن. ڦاٽڪ تي مزدوري ڪندڙ پوڙهي شخص کان اڌڙوٽ ٽوٻي جي داخلي ڪرڀ ، پيڙا ، بي چيني سميت هڪ حساس آرٽسٽ جي ذهني انتشار، نفسياتي مونجهارن تي پنهنجي منفرد تُڪ تيز انداز سان وزندار ڪهاڻيون لکيون اٿس. سندس ڪهاڻين ۾ سنڌي ماڻهن جي هر درد، اهنج ، آهه جي تصوير آهي. جنهن تصوير ۾ ليکڪ انيڪ طبقن جي ڪردارن کي زبان ڏيئي سندن بي وسي، محرومي، مايوسي ۽ خوابن جون تعبيرون کسجڻ کان بک، بدحالي، زيادتي، استحصال جهڙي ڀانت ڀانت عالم ۾ هڪ وڏي رڙ ڪرڻ جو حوصلو ڏنو آهي. ۽ اها مظلوم رڙ شعوري پڙهندڙ جي دماغ جا پردا ڦاڙهي ڇڏيندي!
تبديلي هڪ فطري عمل آهي جيڪو مسلسل ٿي رهيو آهي پوءِ تبديلي عقيدن ۾ هجي، ڪنهن نظام ۾ هجي يا ڪنهن به مٽيريل / نان مٽيريل وجود ۾ هجي. سماج کي وقت جي تيز رفتار سان تبديل ٿيڻو آهي. ۽ ان سلسلي ۾ تبديلي آڻيندڙ عنصرن ۾ آزادي ۽ آرٽ جو وڏو هٿ رهيو آهي. ليکڪ جنهن سماج جو ذميوار فرد آهي اتي به تبديلي گهربل آهي جنهن جو مثال تعليم ۽ سماج تي لکيل سندس ڪهاڻيون آهن. جيڪي منافق، ٻٽاڪي، اندر کوٽن سماجي ڀلائي جي هام هڻندڙ جي منهن تي هڪ رانڀوٽي - هڪ ڀونڊي مثل آهن. ۽ پوءِ جڏهن هُو اندر جي آئيني ۾ پنهنجو منهن ڏسندا ته سندن منهن رهڙيل، ڦٽيل ئي هوندو جنهن مان بيضميري جي پونءِ وهي رهي هوندي!
ڪهاڻي ’’ٽوٻو‘‘ جي ڪردار ربن جي خدڪلامي ۾ بيان ڪيل احساس ڪيڏا نه ترس کائڻ جهڙا آهن ، جن کي پڙهڻ کان پوءِ خاموش ئي ٿي سگهجي ٿو يا ربن سان همدردي جي ڏيک ڪارڻ ڳلن تي ٻه ڪوسا لڙڪ لاڙي سگهجن ٿا.
جيئن؛ جنهن جو ٿا لاش ڪڍون هر ڪو روئڻ ۽ پٽڪي ۾ پورو ٿي ويندو آهي.... پنهنجي پيارن جي لاش تي روئيندڙ ماڻهن کان ڪير پئسا گهري؟... اسين ته جڳ جهان جا لاش ڳولڻ لاءِ نه ٿا ڏسون رات نه ڏينهن، درياءَ ۾ واهن ۾ لهي ٿا پئون...... پر اسان جي اندر ۾ ڪنهن لهي ڏٺوآهي! ته اندر ۾ ڪيترين ئي خواهشن، بيوسين ۽ محرومين جا لاش ٿا لڙهن....
ايئن ئي، جيئن؛ محمد الدين راڄڙيءَ جي ڪهاڻي ’’ٽوٻو‘‘ آبپاشي کاتي جي سهاري تڳندڙ ماڻهن جي هڪ پوري درد ڪٿا آهي. / ماڻهن جا لاش پاڻي مان ڳولي ڪڍڻ تي ٽوٻن جي گهر زندگي ساهه کڻڻ لڳندي آهي، خوشيون منهن ڏيکارڻ موٽي اينديون آهن. ايئن ئي سندس هڪ ٻئي ڪهاڻي ’’ڦاٽڪ‘‘ ڪردار ملوڪ جي خدڪلامي تي مبني آهي جنهن ۾ ماڻهن تي مختلف زاوين سان تنقيد ڪئي ويئي آهي. ٽوٻي ڪهاڻيءَ جيئن هيءَ ڪهاڻي به پنهنجي شعبي (ريلوي) سان سلهاڙيل هيٺين ملازمن جي جيون ڪهاڻي آهي. ملوڪ جي تجربي جي نگاهه ايڏي تيز آهي جو ڦاٽڪ تان گذرندڙ ماڻهن جي اندر جهاتي پائي سندس کوکلي هجڻ تائين جو اندازو لڳائي وٺندو آهي. محمد الدين جون ڪهاڻيون مظلوم، محڪوم عوام جي دردن جون تصويرون آهن، جن جي منظرعام اچڻ تي – نمائش ٿيڻ تي اسان وقت جا مدبر، عالم ، ڏاها سندس ڪردارن سان همدردي جا رسمي لفظ ئي چئي سگهون ٿا.
مجيب اوٺوــــ قاضي احمد
جديد ڪھاڻي جي لاءِ عام طرح اھو به ٻڌو ۽ پڙھيو آھي ته ڪھاڻي جو زوال آھي يا زوال ٿي رھيو آھي.
ائين ھرگز ناھي، ڪھاڻي اڄ به لکجي پئي ۽ تمام جدت سان لکي وڃي پئي. اڳ جي ڀيٽ ۾ ڪھاڻي پنهنجو رُخ ضرور مٽيو آھي،جديد ڪھاڻي مختصر آھي، پر تمام پُراثر آھي. تمام ٿورڙن جملن ۾ مفھوم ۽ تت پڙھندڙ جي سامھون اچي وڃي ٿو.
ڪيترائي نوجوان ڪھاڻيڪار موجود آھن، جيڪي پنھنجو رت ۽ست ڏيئي سنڌي ادب کي پنھنجو ادبي پورھيو ارپي رھياآھن
اھڙن ڪھاڻي جي قلمڪارن ۾ اسانجو پيارو ساٿي سائين محمد دين راڄڙي صاحب ھڪ سٺي نقاد ھجڻ سان گڏ ھڪ بھترين ڪھاڻيڪار آھي. ھن نوجوان جو ھي جيڪو ڪھاڻين جو مجموعو اڄ اسان جي ھٿن ۾ آھي، ان مجموعي۾ جيڪي به ڪھاڻيون شامل ڪيون ويون آھن سي سڀ سندس ذاتي مشاھدي جي بنياد تي لکيل آھن. ھر ڪھاڻي ۾ جدت سان گڏوگڏ حساسيت ۽ نفاست پڙھڻ سان محسوس ٿئي ٿي. ھن پنھنجين ڪھاڻين ۾ عام مسئلن کي قلم. جي نوڪ سان ڪاغذ جي ڪينواس تي وائکو ڪيو آھي جيڪي پڙھندڙن جي سامھون آھن.
”پيراڊو“، جاڳر، ٽوٻو ۽ ڦاٽڪ وارو ۽ ٻيون ڪھاڻيون سندس اهڙيون ڪھاڻيون آھن، جن ۾نج ٻھراڙي جي ماحول ۽ حالتن کي فوڪس ڪيو ويو آھي. پاڻ به ڳوٺاڻي ماحول ۾ پلي جوان ٿيو آھي انڪري ھن. پنھنجين ڪھاڻين ۾ اھڙا ڪردار ڏاڍي سليقي سان پيش ڪياآھن، شايد اڳ ۾ ڪنھن ٻي ڪھاڻيڪار پنھنجي قلم جي نوڪ تي آندا ھجن.
اسين کيس پُر اميد آھيون ھي اسانجوپيارو ساٿي جنھن حوصلي ۽ ھمت، محنت ۽ مشاھدي جي آڌار تي تيزي سان وکون کڻي رھيو آھي، کيس اھو ڏينھن پري ناھي سندس نالوآڱرين تي ڳڻڻ جيترن مشھور ڪھاڻيڪارن ۾ ڳڻيو ويندو.
[b]ــــ ملزم سومرو/ ڏھرڪي
[/b]
مان انسان ٿيندس جي تخليقڪار ايم ڊي راڄڙي تي لکڻ مون لاءِ وڏو اعزاز آھي، ايم ڊي راڄڙي سان منھنجو ادبي دعا سلام گذريل ڏھن سالن کان وٺي آھي. سائين ايم ڊي جي ڪھاڻين ۾ ھر ڪردار واضع بيان ٿيل آھي، جھڙي طرح ٽوٻو اسان جي معاشري ۾ ھڪ اھم ڪردار رھيو آھي ٽوٻي کي هميشه ڪو نه ڪو لاش ڪڍڻ مھل ئي گھرائبو آھي،
ڪوڊو پسته قد واري ماڻھو جي اندر جي آتم ڪٿا آھي جنھن کي ايم ڊي سھڻي طريقي ان ڪوڊو جي درد کي بيان ڪيو آھي،
ايم ڊي جي ڪھاڻين ۾ ڪھاڻين جو پلاٽ ۽ موضوعات جي وسعت جي اڏام بھترين ٿيل آھي
جيتري قدر مان انسان ٿيندس ته ان لئه ڪاش اسين سڀ اندر جي ڪوٺي ۾ پاڻ کي انسان سمجھون ته سڀ مسئلا حل ٿي ويندا.
[b]ـــــــ جي ايم لاڙڪ ــ ڏھرڪي
[/b]
گھڻ پاڙھو
گھٽ ڳالھائيندڙ
سريلي طبعيت جو مالڪ
مصلحت جو مثالي ڪردار
بھترين ڪھاڻيڪار
تخليق جي روح کي سمجھندڙ نقاد
نثر جي حسن ۽ نذاڪت کي پنھنجو ڪندڙ قلمڪار
اسان جو دوست محمد دين راڄڙي تخليقي سفر جي قافلي ۾ پنھنجي حصي جي شعور ۽ پيار سان پنھنجي سٿ سان ھمقدم آھي. توڻي جو ھي دوست عمر ۾ اسان کان گھڻو ننڍو آھي پر ھن سان ملي ائين محسوس ٿيندو آھي ڄڻ اسان بس رڳو وڏا ٿي ويا ھجون وڏ پڻو ۽ماڻھپو ھن وٽ رھجي ويو ھجي. محمد دين با ڪمال شخصيت جو مالڪ آھي،سندس طبعيت ۽ مذاج پُر ڪشش ھجي به ڇو نه جو سندس جنم سال جي پھرين پر اميد ۽ سڀاويڪ ڏينھن تي ٿيو آھي.
ھي دوست مونکي پنھنجي پيار جي احساس جي پھرين وک جھڙو پيارو آھي. اسان ھڪٻئي جي صحبت ۾ قرب جون ڪيئي راتيون گڏ ڪٽي خلوص جا سوين سج اڀاريا آھن.
ھن دوست جي سچائي، محنت، ايمانداري، اخلاق، سھپ ۽ ساڃاھ ڏسي ھن جي اسان ۾ موجودگي تي فخر محسوس ٿيندو آھي. ھي ماڻھو اياز جي سٽن ”ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر“جو عملي ڪردار آھي. سنڌي ادب لاءِ سندس ڪيل خدمتن کي سدائين محبت ۽ قدر جي نگاھ سان ڏٺو ويندو.
ڪھاڻي ھجي يا مضمون نگاري کيس پوري اتھاس سان طوالت کي چند سٽن ۾ سھيڙڻ جو فن ڄڻ کيس ورثي ۾ مليو ھجي. سندس ڪھاڻين ۾ ڦاٽڪ واري کان وٺي ٽوٻي تائين انيڪ سماجي درد ۽ ازيتون شامل آھن. سندس ڪھاڻيون سماجي انياءَ جون چٽيون تصويرون ته آھن ئي پر ان سان گڏ انھي پيڙا ۽ ڀڃ ڊاھ جي سلجھاوَ جو گس به آھن.
آئون ھن پيار جي پانڌيئڙي جي بھتر مستقبل جو دعاڳو آھيان.
[b]ــــ فدا ملڪ ــ ڏهرڪي[/b]