مخدوم محمد امين فهيم، ”پيغام،“ هڪ جائزو
محمد امين مخدوم آگسٽ 1939ع جي 4 تاريخ بمطابق 17 جمادالثاني 1358هه بروز جمعته المبارڪ تي مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جي گهر ۾ جنم ورتو. سندن نالو ”محمد امين“ رکيو ويو. کانئن اڳ سندس همنام سروري خاندان ۾ ٽي سجاده نشين ٿي گذريا آهن. خاندان جي اهم بزرگن جي نالن جي سبب کين ”ڏاڏا سائين“ به چوندا هئا. سندن والد محترم هڪ اعليٰ پايي جي شخصيت طور سڃاتا وڃن ٿا. جن کي، ”تمغه پاڪستان،”هلال امتياز“، لطيف ايوارڊ ۽ ٻيا ڪئين ايوارڊ مليل هئا ته سنڌ جي هڪ اعليٰ پايي جي شاعر، سياستدان ۽ نوح سروري سلسلي جي (16) سجاده نشين طور مشهور هيا. سنڌي ادب ۾ سائين طالب الموليٰ جون وڏيون خدمتون آهن. سندن 22 ڪتاب ڇپيل موجود آهن جن ۾ شاعريءَ جي ڪتابن جو انگ وڏو آهي. طالب الموليٰ جي گهڻي شاعري ناصحانه ۽ نيڪيءَ ڏي سڏيندڙ آهي ۽ پنهنجي گهر جو ماحول پڻ نيڪيءَ جي پرچاريءَ جو رکيائون. هر هڪ جي ڪم ايندڙ ۽ هڏ ڏوکي، لالچ کان پري رهندڙ هئا. تڏهن ته چيائون ته:
اگر خدمت ڪرڻ جي ناههِ طاقت طالب الموليٰ،
ته پوءِ مخدومي دنيا ۾ وڏو منصب ته ڪونهي.
سو پنهنجي آُل و عيال کي پڻ عام جي خدمت جي تلقين ڪيائين. مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي هن موڀيءَ پٽ کي گهڻو ڀائيندو هو ۽ هن جي تربيت ۽ تعليم تي سندن خاص نظر رهي. مخدوم امين کي شاعريءَ جو شوق پڻ پنهنجي والد جي شوق ۽ ماحول کي ڏسي ٿيو. سندس ٻين ڀائرن مخدوم خليق الزمان خليق، مخدوم ڊاڪٽر رفيق الزمان، مخدوم شفيق الزمان، مخدوم سعيدالزمان ۽ مخدوم نويدالزمان مان مخدوم خليق ۽ مخدوم سعيدالزمان شاعر آهن. خود امين فهيم جي ستن پٽن ۾ مخدوم جميل الزمان، ”جميل“، مخدوم شڪيل الزمان، مخدوم عقيل الزمان، مخدوم نجيب الزمان، مخدوم فضل الزمان، مخدوم خليل الزمان، مخدوم ابو محمد سنڌ يار ۾، مخدوم جميل الزمان پنهنجي ڏاڏي طالب الموليٰ جيان پختو شاعر ۽ صاحبِ ديوان شاعر آهي. مخدوم جميل جا ٽي ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن جن ۾”ملاقات“ ”اتر لڳاءُ آءُ پرين“”محبت پائي من ۾“ (ديوانِ جميل) پوين ٻن ڪتابن جا عنوان شاهه لطيف جي شاعريءَ مان سرجيل آهن.
مخدوم امين فهيم جو نالو سنڌ جي سياسي ۽ ادبي ميدان ۾ اهميت جوڳو آهي. 14 اپريل 2016ع جي روزاني عبرت، ۾ محمد حيات بلوچ لکيو آهي ته:
”مخدوم خاندان پ پ ۾ شامل ٿيڻ کان اڳ مسلم ليگ سان واڳيل هو. جڏهن شهيد ذوالفقار علي ڀٽو نئين پيپلز پارٽيءَ جو بنياد وڌو ته خاص ڪري نوجوان طبقو سندن مقناطيسي شخصيت کان متاثر ٿي وڌ ۾ وڌ پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل ٿيڻ لڳو. سروري جماعت جو ولي عهد مخدوم امين فهيم ان وقت ڦوهه جوانيءَ ۾ هو. سندس لاڙو به نئين پارٽيءَ ڏانهن ڇڪجي ويو ۽ ائين پنهنجي موڀي پٽ جي راءِ جو احترام ڪندي مخدوم طالب الموليٰ پ پ ۾ شموليت اختيار ڪئي“.
۽ اڳيان هلي پوءِ مخدوم خاندان پيپلز پارٽيءَ سان هر وقت نڀايو توڙي جي کين ڪي شڪايتون به رهيون پر هو خانداني طور وضعدار، بااصول، سنجيده ۽ باوقار رهيا آهن. امين فهيم جو شمار پاڪستان جي هردلعزيز سياستدانن ۾ ٿئي ٿو. 1989ع جي چونڊن ۾ قومي اسيمبليءَ جي ميمبر چونڊجڻ کان پوءِ مختلف کاتن جو مرڪزي وزير ٿي رهيو. سندن سياسي ڪردار بي لوث ۽ بي داغ رهيو. سندس فهم ۽ فراست اعليٰ درجي جي هئي. هو ڏکين حالتن ۾ پڻ پنهنجي پارٽيءَ سان سچو رهيو. کيس پوري پاڪستان ۾ پنهنجي خلوص، نيڪ نيتي ۽ هردلعزيزيءَ باعث مقبوليت رهي. سنڌ جي ادبي وايو منڊل ۾ سندن سڃاڻپ هڪ سٺي شاعر طور آهي. 1953ع کان شاعري ڪرڻ جي شروعات ڪيائين. جيئن ته سندن والد هڪ اعليٰ پايي جو شاعر هو ۽ هالا شهر ۾ علمي ۽ ادبي محفلون ۽ مشاعرا ٿيندا هئا جن ۾ هو حصو وٺندو رهيو هو. سروري اسلاميه ڪاليج هالا جنهن مان مخدوم امين فهيم گريجوئيشن ڪئي هئي. مان سروري مئگزين باقاعدگيءَ سان نڪرندو هو ۽ ٻيا به ڪيترائي رسالا ۽ اخبارون هيون جيڪي هالا ۽ حيدرآباد مان نڪرنديون هيون جن جو هن جي شاعريءَ تي اثر رهيو ۽ ان کان سواءِ پڻ انجمن علم وادب هالا، بزم طالب الموليٰ، بزم سروري، بزم رفيق، بزم فردوس، جي طرفان مشاعرا ۽ محفلون ٿينديون هيون. جن ۾ سنڌ جا چوٽيءَ جا شاعر پنهنجو ڪلام ٻڌائيندا هئا. انهيءَ ئي دور ۾ امين فهيم شاعري شروع ڪئي. پاڻ محبوب سروريءَ کي اصلاح لاءِ پنهنجو ڪلام ڏيکاريندو هو ۽ پوءِ پنهنجي والد کان اصلاح ورتائين شروع ۾ ”امين“ تخلص اختيار ڪيائين ۽ پوءِ مخدوم طالب الموليٰ جن کين”فهيم“ تخلص عطا ڪيو.
مخدوم امين فهيم جي شاعريءَ جو هڪ مجموعو”پيغام“ جي عنوان سان شايع ٿيل آهي جو سنڌي ادبي بورڊ، پاڪستان اڪيڊمي آف ليٽرز جي ساٿ سان 1990ع ۾ شايع ڪيو آهي. هن ڪتاب جي شروع ۾ نعت ۽ پوءِ غزلون، قطعات، نظم، ڪافيون ۽ بيت آهن ۽ آخر ۾ متفرقات ۽ مناجات، مثنوي، نظم ۽ غزل ڏنل آهن. ڪتاب جو انڊيڪس ڊاڪٽر
در محمد پٺاڻ جو ترتيب ڏنل آهي. تحرير خاص ۾ مخدوم طالب الموليٰ لکيو آهي ته ”سروري خاندان ۾ ڪيترائي شاعر ٿي گذريا آهن پر امين فهيم پنهنجي هڪ جيڏن شاعرن ۾ سٺو شاعر آهي.سندس ڪلام ۾ جديد ۽ قديم شاعريءَ جو رنگ موجود آهي جو پڙهندڙن کي نهايت محفوظ ڪندو، پاڻ اڪثر غزل ئي لکيو اٿس ۽ بهترين لکيو اٿس.(ص-18)
هن ڪتاب ۾ محبوب سروريءَ مخدوم امين جي شاعريءَ جو تفصيلي فني جائزو ڏنو آهي. سندس موجب ته، هڪ باڪمال شاعر جي شاعريءَ ۾ جيڪي خوبيون هجڻ گهرجن، سي امين فهيم جي ڪلام ۾ موجود آهن. جن ۾ تشبيهه، استعاره، ڪنايه، مجاز مرسل، تجنيس تامه، تجنيس لاحق، تجنيس حرفي، صنعت موقوف، صنعت ايهام، صنعت تضاد، مراعات النظير، مبالغه، صنعت تعجب، تجاهل عارفانه ۽ ٻين خوبين مطابق سندس شاعري سِر جي آهي. پيغام ڪتاب ۾ ڪل 101 غزل، 25 قطعات، 5 نظم، 34 ڪافيون ۽ متفرقه شاعري آهي. 23 نومبر 1954ع تي چيل نعت ۾ مخدوم امين صاحب هن ريت غمن ۽ ڏکن مان نڪرڻ جي هدايت ڪئي آهي.
”امين“ مشڪل اچي ڪوئي ته پڙهه صلوات سيد تي،
غم واوندهه مان ٿي ويندا ٻيڙا پار بسم الله .
(ص-3)
اڳيان امت محمدي کي يقين جي قوت لاءِ چون ٿا ته:
مدد منهنجي”امين“ آهي محمد ڄام سونهارو،
نه جنهن جو ڪو آهي همسر، انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي
(ص.5)
مخدوم امين پنهنجي طبع ۾ حُسنِ خلق، انڪساري، رواداري ۽ خير خواهي جا جذبا رکندڙ هو. جنهن جو اثر سندن شاعريءَ تي آهي. جيئن هن ڪافيءَ ۾ چوي ٿو ته،
مان هيڻي، هو حاڪم، ڪا حجت ناهي،
سگهان ڪيئن ٿي ساجن اڳيان سينو ساهي،
ڪري قرب پنهنجو اچن اوشل طاري،
سڄڻ ساڻ هردم هٿن جوڙ آهي،
محبت مٺي محب لئي کوڙ آهي.
سندس وس ٿيس مان جياري جي ماري.
(ص.214)
سندس شاعريءَ ۾ نيازمندي آهي ته رنگيني ۽ دلڪشي پڻ، ڪٿي پاڻ زماني جي بي قدريءَ کان شڪوه ڪنان آهي ته ساڳئي وقت قرب وارن وٽ سر قربان ڪرڻ لاءِ تيار آهي.
بي قدر انسان کان پاسو ڪرڻ آهي چڱو،
قرب وارن جي اڳيان سرڙو سٽڻ آهي چڱو،
دل ڏيڻ توڙي وٺڻ مان ڇا ٿو حاصل ٿئي.”امين“
هن جهان فاني جو لاڳاپو ڇنڻ آهي چڱو.
(ص. 168)
”پيغام“ ڪتاب ۾ غزلن جو ڳاڻيٽو جهجهو آهي جن مان ڳچ سندن شروع دور جي شاعريءَ جون آهن.
21 ڊسمبر 1957ع تي لکيل هڪ غزل جو مطلع ۽ مقطع هن ريت آهن
يا مون کي علمبردار نه ڪر، يا منهنجو ڪو خالي وار نه ڪر
هي عرض آ توکي منهنجا خدا، ڪنهن غير اڳيان لاچار نه ڪر.
هت ڇاجو، فهيم اڄ فڪر ڪبو، لاڳاپا ڇڏي تون ڪاهي پو
هن عشق جي دريا منجهه گهڙي، ڪو عار نه ڪر انڪار نه ڪر.
(ص.141)
مٿي شاعريءَ جا چند مثال ڏنا ويا آهن جن مان پڙهندڙن کي اها خبر ضرور پئي هوندي ته مخدوم امين صاحب جي شاعريءَ ۾ ٻوليءَ جي پختگيءَ سان گڏ، موضوع ۽ مواد جي وسعت ۽ جذبن جي ڪيتري نه بي ساختگي آهي. سادگي ۽ خيال جي اوچائي پڻ شامل آهي. هن ڪتاب جو مواد سندن ملازم مهر علي، تابع سروري مختلف اخبارن ۽ رسالن تان گڏ ڪري محفوظ ڪيو ۽ وڏي فرزند مخدوم جميل الزمان، شوق ۽ جذبي سان ترتيب ڏيئي شايع ڪرايو. اردو شاعري به ڪئي اٿن جيڪا سندن موجب جدا شايع ڪبي. هن همدرد ۽ پرخلوص شاعر علالت باعث وفات ڪئي. سندن علمي، ادبي، سياسي، سماجي ۽ ثقافتي خدمتون سنڌ واسين لاءِ وسارڻ جوڳيون نه آهن.