ڪتاب قومن جي طاقت، وقار ۽ وجود جو اهڃاڻ آهن
(هلندڙ صديءَ ۾ ڇپيل سنڌي ادب جي ڪتابن جو مختصر جائزو)
23 اپريل پوريءُ دنيا ۾ ڪتابن جي ڇپائيءَ جو عالمي ڏينهن ڪري ملهايو ويندو آهي جنهن کي هاڻي پاڪستان ۾ ۽ خاص سنڌي ٻولي ۽ ادب جي حوالي سان سنڌ ۾ پڻ سٺي موٽ ملي رهي آهي. هلندڙ وقت ۾ انهيءَ ڏينهن ۽ خاص طور پوري مهيني ۾ ڪيترائي ڪتابي ميلا ۽ سيمينار منعقد ڪيا وڃن ٿا ۽ ڪيترائي ليک نه فقط سنڌ ۾ پر پوريءَ دنيا ۾ انهيءَ موضوع تي لکيا وڃن ٿا ته جيئن اهو بيان ڪجي ته ڪتابن جي علميت ۽ افاديت ڇا آهي.؟ انهن جي اهميت ڪيئن وڌائجي.؟ موجوده نسل ۽ ايندڙ نسل کي ڪهڙيءَ ريت اهو ذهن نشين ڪرائجي ته ڪتاب سندن بهترين ساٿي دوست آهن ۽ کين پنهنجي حياتين کي سنئين دڳ لائڻ لاءِ مطالعي کي ڪيتري فوقيت ڏيڻ گهرجي. مطلب ته ڪتابن ۽ ڪتب خانن جي واڌاري ۽ اهميت کي اجاگر ڪرڻ لاءِ هن ڏينهن کي خاص طور ملهائڻ اهميت جوڳو ۽ احسن عمل آهي.
تحقيق، ڪتاب ۽ معياري ڪتاب انساني غور و فڪر ۽ دلي امنگن جا ترجمان هجن ٿا. جنهن ۾ ليکڪ جا جذبا، سوچون، ويچار، احساس ۽ اميدون ته شامل هوندا آهن پر وڌ ۾ وڌ ڪمال سندس همٿ، قوت، تعليم، تجربي، مطالعي ۽ محنت جو هجي ٿو. ڇو ته ڪوبه شخص جيڪڏهن بنا پڙهڻ ۽ ڪڙهڻ جي قلم کڻي ٿو ته هو ڪا وڏي کيپ نٿو کٽي سگهي. ورق ويترا ورائڻ جي بجاءِ پڙهي قلوب ۾ ڪڙهڻ بعد ئي ڪا املهه تصنيف ليکڪ جي قلم مان صورت وٺي قائم دائم ٿئي ٿي. سنڌ جو مهان ڏاهو، اديب شمس العلما مرزا قليچ بيگ ڪئين سال اڳ اها ڳالهه سمجهائي ويو ته:
”اڀياس ڪرڻ سان ماڻهوءَ جون سڀاوي طاقتون ۽ عادتون ڪمال تي پهچن ٿيون، آزمودي ۽ تجربي ڪرڻ سان وري ماڻهوءَ جو اڀياس وڏي ڪمال تي پهچي ٿو. جڏهن علم استعمال ۾ آڻجي ٿو ۽ ان تي عمل ڪجي ٿو تڏهن ڏاهپ حاصل ٿئي ٿي.“(1)
پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه پنهنجي ڪتاب”معاشرو ۽ تعليم“ ۾ صفحي نمبر 44 تي لکيو آهي ته:
”ڪتاب قومن جي وجود جي شاهدي ۽ ان جا ضامن آهن، قومن جو افتخار ڪثرت تصنيف ۾ آهي. ڪتابن کان سواءِ قومن جو ماضي مبهم ۽ اونداهو آهي، پر ڪتابن سان اهو روشن ۽ همت افزا آهي. ڪتابن کان سواءِ قوم جي نه جاگرافي آهي ۽ نه تاريخ ۽ نه ئي ڪتابن کان سواءِ قوم جو وجود آهي ۽ نه ئي وري وقار.“ (2)
مٿئين جملن تي جيڪڏهن غور ڪبو ته سورهن آنا سچ لڳي ٿو، بيشڪ معياري ۽ علمي ۽ ادبي ڪتابن جو مطالعو، ماڻهوءَ کي برائيءَ کان چڱائيءَ طرف، ڪوڙ کان سچ طرف، جنگ کان امن طرف ۽ نفرت کان پيار طرف آڻي سندس ضمير کي اڇو اجرو ڪري ٿو.
بخاري استاد ته ڪتابن ۾ دفن ٿيڻ ۽ انهن ورقن جي ڪفن کي ترجيح ڏيندي چئي ويو ته:
ڪتابن سان آ دل منهنجي
ڪتاب آهن چمن منهنجو
ڪتابن ۾ دفن ٿيندس،
ورق ٿيندا ڪفن منهنجو.
(3)
مطلب ته ڪتاب هڪ اهڙو بي بها ۽ اڻ ملهه خزانو آهي. جنهن جي بي قدري ”يا ڪمي ٿيڻ هڪ سانحي کان گهٽ نه آهي. منهنجي نظر ۾ ته ڪم نصيب آهي اها قوم جنهن جي پڙهيلن وٽ ڪتابن جي بدران هٿيار آهن ۽ بدبخت آهن اهي استاد يا شاگرد جيڪي مطالعي کان وانجهيل آهن. بي ادب آهن انهيءَ قوم جي ايندڙ نسلن جا معمار جن وٽ لکڻ پڙهڻ جو فقدان ۽ هٿن ۾ ڪتاب نه آهن. ڪتاب ته ٻارن جي لاءِ رهنمائي، جوانن جي لاءِ ترقيءَ جو گَسِ ۽ وڏن لاءِ وندر ۽ روح جي راحت آهن ۽ ڪتاب ئي پوري قوم جي طاقت، وقار ۽ وجود جي شناخت آهن.
جڏهن ڪتابن جي افاديت ۽ علميت کان انڪار نه ڪالهه هو ۽ نه ئي اڄ آهي ته پوءِ ڇا هن انٽرنيٽ ۽ سوشل موبلائيزيشن جي دور ۾، سنڌ واسي هن علمي ۽ ادبي ترقيءَ ۾ اڳتي وڌيل آهن؟ ڇا سنڌ ۾ تعليمي شرح گهٽ هوندي به اسان کي پراميد هئڻ گهرجي ته سنڌ ڌرتيءَ جا رهندڙ علمي ۽ ادبي ذوق رکندڙ آهن ۽ اسان وٽ ادبي ڪتابن جو مستقبل روشن آهي.؟
هاڻي انهيءَ سوال جا جواب ڪافي آهن پر ٿوري ۾ ايترو چونديس ته سنڌي قوم هڪ باشعور قوم آهي جنهن ۾ علمي ۽ ادبي ذوق صدين کان موجود آهي. اڄ جيڪڏهن سنڌ جو سروي ڪرايو وڃي ته سنڌ جي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ انيڪ اخبارون، رسالا ۽ ڪتاب موجود ملن ٿا ته پبلڪ لائبريريون پنهنجي مدد پاڻ تحت قائم ٿيل آهن. هن مهانگائي جي دور ۾ خاص طور جڏهن ڪتاب ڪافي قيمت ۾ ڇپجن ٿا ۽ ملن به مهانگا ٿا ته به ماڻهو خريد ڪري پڙهن ٿا. روڊن، رستن، دوڪانن ۽ هوٽلن تي گهٽ پڙهيل ماڻهن جي هٿن ۾ پڻ اخبارون ۽ رسالا ۽ ڪي ڪتاب ڏسڻ ۾ اچن ٿا. جنهن مان اهو سمجهڻ گهرجي ته سنڌي ادب جو مستقبل روشن آهي. ڪو وقت هو ڪتابن جي ٽائيپنگ ٿيندي هئي ۽ هڪ ڪتاب چڱين ڏکين مرحلن مان نڪري پوءِ ڇپبو هو پر اڄ ڪمپيوٽر سان ڪمپوزنگ ۽ اعليٰ جديد مشينن سان ڇپائيءَ سان ڪيتريون ئي آسانيون ٿي ويون آهن، جو سوين ڪتاب بهترين ڪاغذ ۽ سهڻن ٽائيٽل ڪورن سان سنڌي ادب جي سونهن کي چار چنڊ لڳائي رهيا آهن.
نئين صديءَ ۾ يعني 2001 کان پوءِ ته ڪتابن جي ڇپائيءَ جو نيٽ ورڪ گهڻو مضبوط ٿيو آهي. انهن ۾ ادبي ڪتابن جي ڇپائيءَ جو ڳاڻيٽو ڪيترو آهي.؟ يا معيار ڪهڙو آهي؟ يا انهن جا ڪيترا ڇاپا ڇپيا آهن؟ عام ۾ يا علمي طبقي ۾ ڪهڙي قسم جا ڪتاب وڌيڪ مقبول ٿين ٿا؟ ۽ ٻيا ڪيترائي سوال آهن جن جي جوابن سان تحقيق سنڌي ادب جي ترقيءَ ۽ ترويج جي موضوع تي روشني پئي سگهي ٿي. پر هتي آئون هنن چند صفحن ۾ فقط اهو ڄاڻائڻ ٿي چاهيان ته هلندڙ صدي سنڌي ٻولي ۽ ادب جي لاءِ خوش آئيند ٿي آئي آهي. خاص طور تي ڪتابن جي لکڻ، پڙهڻ ۽ ڇپائيءَ جي سلسلي ۾ وڏي پيش رفت ٿي آهي. ڪيترائي نوان ادارا پڻ ڇپائيءَ جا متعارف ٿيا آهن ته ڪي پراڻا ادارا پڻ ڪم ڪري رهيا آهن. سنڌ جا ڪي ڪتاب پنجاب ۽ ٻين صوبن مان پڻ شايع ٿيا آهن. پر انهن جو ڳاڻيٽو اٽي ۾ لوڻ برابر آهي. گهڻي ڀاڱي ڪراچي، حيدرآباد، سکر، جيڪب آباد، لاڙڪاڻو، خيرپور، شڪارپور ۽ ٻين هنڌان شايع ٿين پيا. جيڪي ادارا ليکڪن ۽ شاعرن لاءِ مددگار ثابت ٿين پيا. انهي ۾ سرڪاري ادارن کان سواءِ روشني پبليڪيشن، سنڌيڪا اڪيڊمي، مهراڻ اڪيڊمي شڪارپور، ناري پبليڪيشن، سمباره پبليڪيشن، سنڌيا، مارئي اڪيڊمي، گنج بخش، نيو فيلڊس، سچل مرڪز لاڙڪاڻو، ڪويتا حيدرآباد، محمد موسيٰ ادبي اڪيڊمي، سجاڳي پبليڪيشن حيدرآباد، سنڌ راڻي حيدرآباد، مهراڻ ميڊيا سروس ڪراچي، ڪاڇو پبليڪيشن ڪراچي، روپا سجاول، سنگهار شهدادڪوٽ، نئون نياپو ڪراچي، جنسار ميهڙ، پوپٽ خيرپور، ٻالڪ ادبي اڪيڊمي سچل ڳوٺ، ساهتي نوابشاهه، سچائي اشاعت گهر حيدرآباد. سنڌي ساهت ۽ ٻيا ڪيترائي ادارا آهن جن سان سنڌي ڪتابن کي ڇپجڻ ۾ هٿي ملي رهي آهي ۽ سوين علمي ۽ ادبي ڪتاب شايع ٿي رهيا آهن. پوين چند سالن ۾ ڇپيل ڪجهه ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
نثر جا ڪتاب:
”زندگي جي ويڙهه ۾“ (ڪهاڻيون) ناياب کوکر، ”سيتا زينب“، ”زيب سنڌي“، ”جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا“، نواز خان زنئور، ”حيدرآباد شهر تاريخ جي آئيني ۾، “محمد وارث عباسي، ”ڪچهريءَ جا مور“، ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو، ”جهنگ جا ماڻهو“، خالد ڪنڀر، ”قلندري فڪر“، ڊاڪٽر مخمور بخاري، ”ون يونٽ ۽ سنڌ“، پروفيسر اعجاز قريشي، ”سفر زندگيءَ جو“، قاضي علي محمد ڏيپلائي، ”اڪن اڇا گل“، ”پيجو فقير“، ”چنڊ پيرن هيٺ“، ”پنهنجي ڌرتي“، عباس ڪوريجو، ”کڙ ياسين دامن صحرا ۾“، قربان شيخ، ”سونهن، سهائي، سوچ“، غلام حسين رنگريز، ”تڏهن ملنداسين“، موٽومل”ڪنول“ڪوهستاني، ”عزاداري جي تاريخ“، زوار عبدالستار درس، ”کير ٿر جي پٺيان ڪائي چنگهاڙ آ“، مختيار تنيو، عرفان سچل، ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ”ڳالهيون کٽيون ناهن“، ”پيرا اڃان مون پنڌ ۾“، ”ياد ياد هڪ زندگي“، قاضي خادم، ”سِٽ سِٽ قصو ڪٿا“، ڪهاڻي(ڪهاڻيون) سليم چنا، ”راج ڪرتهه“، منظور ڪوهيار، ”تخليق جو انت“، عابده گهانگهرو، ”جمود“، امر جليل، ”پيهي منجهه پاڻ“، بدر ابڙو، ”اڌ صديءَ جو اوجاڳو“، انور ابڙو، ”مسافتون ياد جون“، محمد علي پٺاڻ، ”جديد ادبي تنقيدي رويا“، مبارڪ علي لاشاري، ”شاهه لطيف جا فڪري سرچشما“، تاج جويو، ”سنڌ جي تاريخ“، فقير محمد سنڌي، ”دنيا جا سور“، عطاءٌالله ڪوريجو، ”نڪري پيس نيپال ڏانهن“، اسحاق انصاري، ”ڏورمَ ڏيئان ڌار“، معشوق ڌاريجو، ”فن ۽ فنڪار“، (انٽرويو) ڪوثر ٻرڙو، ”ڪلاس فور جي محبوبه“، ”کن پل جو ڇانورو“، ممتاز بخاري، ”وطن پنهنجو وڙهي وٺبو“، عاشق مغيري، ”ڌرتيءَ جو ڌنار“،(مرتب) سارنگ منير سومرو، ”عظيم هستين جا عظيم قول“، فقير محمد سنڌي، ”سنڌ جا املهه هيرا“، مرزا نادر علي ابڙو، ”طارق توکان پوءِ“(ترتيب) فقير ڍول، ”اهل دل عظيم انسان“، ياسر عبدالغني خاصخيلي، ”هنگلاج ۾ چانهن“ غلام رباني آگرو، ”گل جو خواب“، ڪفايت گل، ”چڱو قاسم موڪلاڻي ڪانهي“، يوسف سنڌي، ”ڳولا جو سفر“(مترجم) اياز ڀٽو، ”نوابشاهه کان شهيد بينظير آباد تائين“، خادم حسين چانڊيو، ”شاعراڻه ويچار“، نصير سومرو، ”پرين وس نه پنهنجي“ ايوب گاد، ”پيار جي هڪ صدي“، رفيق سومرو، ”نيڻين ننڊاکوڙ“(لطيف شناسي) تاج صحرائي، ”شير مير بحر فن ۽ شخصيت“ مولائي ملاح، ”پانڌي ۽ پروڙ“، ادريس عاجز عباسي، ”محڪوم اکين ۾ آجپي جو سپنو“، موليٰ بخش ٻرڙو، ”شاهه عبدالطيف ڀٽائي“، ”شخصيتون، درسگاهون“، غلام شبير، ”لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون“، انجنيئر عبدالوهاب سهتو، ”مون کي هوائن ۾ ڳولجان“، ”تون منهنجي ساهه ۾ آهين“. طارق خشڪ، ”اڃان پنڌ ۾ آهيون“، ”ويندڙ رت جي شام“، پرويز، ”ٿر جو ماڻهو“،(ترتيب) واحد ڪانڌڙو، ”آواز جو شهنشاهه“، سيد صالح محمد شاهه(ترتيب) نصير مرزا، ”جاگيرداراڻي جبر هيٺ“، نسيم بخاري، ”اڻ سڃاتل“، انور شيخ، ”زيب النساءَ“(طويل ڪهاڻي) ڊاڪٽر محمود مغل، ”شاهه لطيف جي وائي ۽ وائيءَ جي اوسر“، عبدالستار پيرزادو، ”ٻنڌڻ ٻاروچن جا“، عبدالغفور الستي، ”ڌرتي منهنجو گهر“، ”ڏاهپ جو جنم“، آڳاٽي سنڌي ٻولي“، ڊاڪٽر محبت ٻرڙو، ”سنڌ آئيندي جو اتساهه“، نصير ميمڻ“، يار، ”حيدر“، ”رابيل مکڙي“، محمد انور بلوچ، ”بحر حاڪم“ سيد محمد شاهه بخاري، ”کنڀ مورڻين جا“، امر اقبال، ”زندگي مرجهي ويل گل جهڙي“، منصور حسين، ”ڪراچي سنڌي جي مارئي“، گل حسن ڪملتي، ”توکي مون ساريو“، زيب سنڌي، ”مون کي ساهه کڻڻ ڏيو“، ”همه منصور هزار“، غلام نبي مغل، ”گل گل هٻڪار“، رئوف نظاماڻي، ”هڪ ليکڪ جو تخليقي سفر“(امر جليل جي باري ۾ 5 جلد) ترتيب مختيار ملاح، ”سنڌو بقا مان فنا آهيان“، ”هيءَ منهنجي سنڌ ته ناهي“، ”امر جليل جي سنڌو“، امر جليل، ”سنڌو جا قديم وهڪرا“، شير خان سيلرو، ”ڏور به اوڏا سپرين“، ”مهرالنساءَ لاڙڪ“، ”اوسيئڙي ۾ جڙيل آس“، عبدالسلام ٿهيم، ”ڪچا رشتا“، دريا خان شنباڻي، ”لاڙڪاڻو ليڊرن جي ڌرتي“، ستار ڀٽي، ”اذيتن جي اُس“، جعفر شهاڻي، ”شاعر جي اک سان آمريڪا جا عڪس“، ڊاڪٽر مشتاق ڦل، ”شاهه لطيف جا شيدائي“، راهب علي لاڙڪ، ”ڪوجو قهر ڪلاچ ۾“، زاهد راڄپر، ”پاتم جهاتي جهان ۾“، شيام ڪمار، ”اڇي رات ڪارو چنڊ“،(ڊراما) محمد علي پٺاڻ، ”اجهاميو ٻران“، (ناول) ظفر، ”جڏهن ماڻهو بغاوت ڪن ٿا“(ترجمو) امان الله شيخ، ”معجزا اوهان لاءِ منتظر آهن“. نديم گل عباسي، ”اسلامي تهذيب جي تاريخ“، همسفر گاڏهي، ”وجود جي ڳولها“(ڪهاڻيون) فرزانه شاهين، ”سرواڻ“(ترجمو) عبدالرزاق عمراڻي، ”پهرين جنوري“،(ڪهاڻيون) انور ابڙو، ”آئينا ۽ عڪس(ڪالم) ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، ”عشق جو آسيب“، رسول ميمڻ، ”نڙيءَ ۾ اٽڪيل سج“(ڪهاڻيون) انور ڪاڪا ”خوابن جا رشتا“، منور سراج، ”آءُ اسان وٽ ويهه“، امر اقبال، ”سنڌي ادب جو جائزو ۽ لطيفيات“، ”اٿي رائوريل“، ”اخلاقي قدر“، ”وکرسووهاءِ“،سنڌي نثر جي صنفن جو اڀياس،“ ”سنڌي ادب تحقيقي ۽ تنقيدي مطالعو“ ”عالم سڀ آباد ڪرين“(لطيف شناسي) ”سون ورنيون سوڍيون“(ڪهاڻيون ترتيب) ”پلئه پايو سچ، (تحقيق ۽ تنقيد)ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ، ”ايڪويهين صدي ۽ شاهه لطيف“ (ترتيب) امان الله شيخ، ”نسيم کرل ۽ سندس فن“، ڪشمير سومرو ”چئبو سچ“، ”دانهون منهنجي ديس جون“، غلام مصطفيٰ سولنگي، ”رشتن جو درد“، پارس صنم ڪاظمي، ”اڻ پورو وجود“(ڪهاڻيون) ممتاز لوهر، ”اجري ڌرتي ميرا ماڻهو“، بيدل مسرور، ”سرگوشيون(ڪالم) امر اقبال، ”ساهت ڏيهه جا سرجڻهار“، رضوان گل، ”جن سين لنئون لڳي“، اقرار پيرزادو، ”سگنيچر“، حسيب ڪانهيو، ”بدلجندڙ دور ۽ سنڌ“ نصير ميمڻ، ”ننڊ نه ڪجي ناکئا“، صدام حسين درس، ”جنم جنم الميو“ (ڪهاڻيون) يار محمد چانڊيو، ”دل جي شيلف مان“، محبوب ڀٽي، ”سائنس ڏنو سوجهرو“(ٻاراڻو ادب) آزاد بخاري ”سنڌ جي سڳنڌ“، فتح محمد ٿيٻو، ”چنڊ کڙيو چيلهار ۾“ (ترتيب) شهاب ۽ دليپ، ”ناري جا ڏات ڌڻي“، سائل ڀنڀرو، ”سهائي سپرين جي“، ايوب کوسو، ”چڱو ڀٽائي آءُ هلان ٿو“(صادق فقير جي ياد ۾ ) ترتيب، علي نواز آريسر ۽ زاهد.
نظم جا ڪتاب: ”ٿر وڏو و ستار“ ”ڏوهيڙا“ حاجي محمد حاجن استاد، ”فناسواءِ سڀ فنا“، ”روپ به مايا پريت به مايا“، جاويد شبير، ”ڳاءِ ته ننڊ اچي“، حفيظ باغي، ”چنڊ، سمنڊ ۽ مان“، شبانه سنڌي، ”لفظن ڀوڳيو آ بنواس“، سيما عباسي، ”جلا وطن ننڊون“، آڪاش، ”ديوان بهرام“، بهرام اماڙي، ”عشق سينگار آ“، الطاف حسين لاکير، ”مرڪيو چهرو، مند جو“، خطائي ٿيٻو، ”زندگي جهومي پيئي“، نياز ملاح، ”خواب اکين ۾ پلجن“، اسير ملاح، ”منهنجو عشق سڪندري“، مشتاق علي مشتاق ميراڻي، ”صليب جو سڏ،“ اياز امر شيخ، ”مري شال ملهايان“، آزاد بخاري، ”گهٽيون گهاو ڏين پيون“. سليم چنا، ”آءُ آهيان نياز“، نواز علي نياز، ”تنهنجي سهڻي سار“، ”سونهن جي بارگاهه“، صديق مهيسر، ”هن مون کي ڇڏي ڏنو”، ايوب گل، ”جيءَ جيارو جن“، سجاد ميراڻي، ”آس جا ڏيئا“، جبار تاثير سومرو، ”ڪٿي شام ٿيندي“، يونس همدم، ”نيڻ آلا ٿي ويا“، رحمت سومرو، ”رڻ ۾ رات ٺري“، رحيم داد جوڳي، ”بند اکيون آواره سپنا“، اسير امتياز، ”ڪاڇي پيئي ڪوڪ“، جوهر بروهي، ”اسان کي اکيون ڄڻ روئڻ لاءِ مليون“، ايل داس ٻٻر، ”نيرا ناڻي نيڻ“، مريم مجيدي، ”موتي ميڙيا مون“، فقير اصغر سيتائي، ”پتڻ جون پڪارون“، عبدالغفار شيخ، ”توکي آ منهنجو سلام سائين”، سگهڙ فقير ڏاڏو ڏنل، ”تنهنجي خوشبو آئي هوا سان“، محبتي ملاح، ”چانڊوڪيءَ جي ڀاڪر ۾“ اداسي جکراڻي، ”سنڌو ڌارا“، ظفر پيرزادو، ” ُحُسن کي سجده“، حيدر ملاح، ”اکڙين آلاڻ“، ڪفايت علي لاڙڪ، ”جل تي ڪنول جيان“، ”جاڳ او ٻالڪ جاڳ“، گوهر سنڌي، ”سمنڊ ۾ سپ“، سرڪش سنڌي، ”ياد بهانا ڪيا“، ماڻڪ ملاح، ”خوشيون پرڏيهه جا پنڇي“، سائل پيرزادو، ”منفرد“، مسرور پيرزادو، ”هوائن جي هندوري“، وفا عظيم جلباڻي، ”چاهتون ۽ خواهشون“، محمد موسيٰ جروار، ”آسن جا ڏيئا“، جبار تاثير سومرو، ”هٽيوپاند رخن تان“، گلاب سولنگي، ”عشق جو آسمان“، مولابخش ڪيريو، ”ريشمي غزل“، بالا بلوچ، ”سانوڻي درد جي“، درد هوش محمد ابڙو، ”دراوڙ دل جي تنهائي“، اياز جاني، ”ڏونگر مون سين رو“، آتش پنهيار، ”اڃان مان سوچ ۾ آهيان“، علي حسن سرڪي، ”سپنا تڙپن ساڀيان لاءِ“، بشير سيتائي، ”قدم کان عدم تائين“، روبينه ابڙو، ”دنيا آکيرو“، زاهده تاج ابڙو، ”خواب ٿا کولين اکيون“،”صبح جو ستارو،“ حبدار سولنگي، ”خدائي رقص ۾ آهي“، رحمت پيرزادو،”آديسين ادب آهي اکڙين ۾“(ترتيب) ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ، ”چوٽاٽيل چنبيليا“ مارو جمالي، ”دل جي کول دري“، بخشل باغي، ”نگاهن جا سجدا“، رخسانه پريت چنڙ، ”آءُ غزل ڇو نه چوان“، نذير ناز، ”شاعري ڳالهائي ٿي“ (ترتيب)، ”پئسو لڌم پٽ تان“، غلام مصطفيٰ سولنگي، ”سونهن جون سوَ صورتون“، شاهه محمد پيرزادو، ”ڳوڙهو ڳوڙهو سوڳ ۾“، انجم قاضي، ”پيار جي پهرين بارش“، رضوان گل، ”سوچن جو سنسار“، عبالخالق عبد، ”هجوم درد جو“، سرتاج جاگيراڻي، ”سانڍي ڇڏ ساهه ۾“، ڪامل امداد جتوئي، ”عڪس ۾ رقص“، احسن چانڊيو، ”پيچرا تنهنجي پنبڻين جا“، گوهر شيخ، ”تنهنجي نانءُ“، نشا ڪنول، ”گهڙين ٻڌا گهنگهرو“، راشد بروهي، ”خواب آئينا ٿيا“، رجب ٻگهيو، ”سانجهه لهي ٿي سوڳ ۾“، اداسي جکراڻي، ”اکين جي حياتي“، نذير سروهي، ”سرجڻهار“(ترتيب) ڪوثر ٻرڙو، ”سڏڪا، سارون ۽ حاڪم“شاعراڻو نثر“حاڪم علي ڪٽوهر، ”نچڻا کيڏڻا کلڻا ٻار“، آزاد بخاري، ”اڃايل خواب“، نجم سرهيو، ”سهڻا ٻالڪ سنڌ جا“، عبدالحئي ڀٽو، ”واچوڙا وجود ۾“، ”ڊاڪٽر رضا چانڊيو“، ”سمنڊ جو رقص“، خالد ساحل ڪيريو، ”سرءُ جا پن“، نور محمد سومرو، ”انڌيرا روشني ٿيا“، ”سويرن جا الڪا“، ملزم سومرو، ”لفظن جي سوجهري ۾“ (14 شاعرن جي شاعري ترتيب) عبدالجبار جوش، “ ُمرڪون محبوبن جون“، شاد جلباڻي، ”چاهه چريا، اتساهه چريا“، بشير سيتائي. ۽ ٻيا کوڙ سارا ڪتاب آهن جيڪي هن صديءَ ۾ سنڌي ادب جي سونهن بڻيا آهن.
هتي ته فقط چند ڪتابن جو ذڪر خاص طور نون لکندڙن جو ڪيو ويو آهي ته جيئن پڙهندڙن کي خبر پوي ته سنڌي ادب هاڻي ڪتابن ڇپجڻ جي لحاظ کان اڳتي اچي رهيو آهي. يعني سنڌ وڏو نصيبدار خطو آهي جنهن ۾ هن افراتفريءَ ۽ انٽرنيٽ ۽ ميڊيا جي دور ۾ ڪتاب لکيا، پڙهيا ۽ پسند ڪيا وڃن پيا ۽ وڪامجن به خوب ٿا. جَس آهي انهن ا دارن کي ۽ انهن ڏات ڌڻين کي جيڪي وڏيءَ محنت سان لکن ۽ ڇپرائين ٿا. لکڻ ته ڏکيو آهي پر وڏو مرحلو ڇپجڻ جو پڻ آهي. ڪنهن ليکڪ جي سڀ کان وڌيڪ خوشي ان ڏينهن هجي ٿي جنهن ڏينهن سندس ڪتاب ڇپجي پڙهندڙن تائين پهچندو آهي ۽ جڏهن انهيءَ ڪتاب جو مهورت ٿو ٿئي تڏهن هيڪاري سندس خوشي دوچند هوندي آهي. سوشل ميڊيا تي پيغامن جي وٺ وٺان شروع ٿي ويندي آهي ۽ بيشڪ ٿيئي پر هتي هڪڙو عرض ضرور ڪنديس ته ڪتاب جي ڪاميابيءَ جو دارومدار نه مهورت تي آهي ۽ نه ئي سوشل ميڊيا جي پبلسٽيءَ تي آهي. ڪتاب ته خود پنهنجي پڙهندڙ سان ڳالهائيندو آهي. ليکڪ جي فقط اها ڪوشش هئڻ گهرجي ته سندس ڪتاب زنده رهي، ڇو جو ڪتاب جو زنده رهڻ ئي سندس زندگيءَ جي خوشي آهي. ڪتاب اهو زنده رهندو جنهن جو لکندڙ انهيءَ فن کي پنهنجي رت جو ريج ڏيندو. لکڻ جو فن محنت طلب آهي. ان ۾ جلد بازي ۽ تڪڙي واهه واهه جي بدران جڏهن به ڪنهن موضوع تي قلم کڻجي تڏهن تمام دل جي سچائيءَ ۽ وڏيءَ ڄاڻ سان لکجي جنهن به صنف ۾ لکجي چاهي اها شاعري هجي يا نثر، انهيءَ جي سٺي معلومات هئڻ گهرجي جنهن لاءِ گهڻي ۾ گهڻو پڙهڻ گهرجي. سٺا ۽ عمدا ڪتاب مطالعي هيٺ آڻجن ۽ لکندڙ کي ڪڏهن به مطمئن ٿيڻ نه گهرجي. هو هڪ نقاد جيان پنهنجي لکيل کي وَرَ وَرَ ڏيئي پڙهي ۽ ان کي پرکي. اهوئي معياري ادب جي تخليق جو هڪ رستو آهي. مهورت ۽ اڀياسي ويهڪون ڪتابن جي واڌ ويجهه لاءِ سٺو ذريعو آهن ۽ انهيءَ سان ليکڪ جي همت افزائي ٿئي ٿي. ان ۾ به معياري طريقو هئڻ گهرجي. بعضي ائين به ٿيندو آهي ته ڪتابن تي ڳالهائڻ لاءِ جن مهمانن کي سڏيو ويندو آهي انهن کي انهيءَ ڪتاب جي موضوع ۽ مواد جي به ڄاڻ نه هوندي آهي. هو ته ليکڪ جي پورهئي کي به سجايو پيش ڪري نه سگهندا آهن۽ نه ئي ان ڪتاب تي ڪا روشني پئي سگهندي آهي.
سنڌي ادب جي ڪتابن کي وڌائڻ لاءِ هڪ وڏي نيٽ ورڪ جي اڃان به گهرج آهي جنهن ۾ قائم ڪيل سرڪاري، ادارا ۽ پرائيويٽ ادارا مضبوط نموني گڏجي ڪم ڪن. سنڌ جا پبلشرز، مالي طور مضبوط نه آهن کين حڪومت وٽان ڪا مدد، ڪو قرضي حسنه نٿو ملي. هُو سڄي محنت پنهنجي روزگار لاءِ خود ذاتي طور ڪن ٿا(اهو سندن شوق پڻ آهي. جو ان پويان ڪيترا پبلشرز ته ليکڪ پڻ ٿي ويا) هو ليکڪن کان پئسا وٺي پوءِ ڪتاب شايع ڪن ٿا. وٽن مسودن جا انبار پيا آهن. ڪيترن ڪتابن جو وارو نه اچڻ ڪري اهي ضايع پڻ ٿي وڃن پيا. منهنجي خيال ۾ اهو به وڏو علمي ۽ ادبي نقصان آهي جنهن تي پڻ ڌيان ڏيڻ گهرجي. ڪي اهڙيون ڪوششون عمل ۾ آڻجن جو اسان وٽ جهجها، سستا ۽ سٺا ڪتاب ڇپجي هر هڪ پڙهندڙ تائين پهچن. هندوستان ۾ پڻ ڪتاب مهانگو ٿو ڇپجي ۽ اتي سنڌي ڪتابن جا خريدار پڻ گهٽ آهن پر جيڪي به ڇپجن ٿا انهن جون ڪجهه ڪاپيون مقرر ادارا خريد ڪن ٿا. انهيءَ ڪري اهو ڪتاب کپي وڃي ٿو. ساڳيءَ ريت هتي پڻ ٿيڻ گهرجي. هيءَ هڪ قومي فريضو آهي جنهن ۾ هر هڪ کي پنهنجو مثبت ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي، اهي ڪتاب ئي آهن جن جو سٺو معيار ۽ مقدار اسان جي قوم جي زنده هئڻ جو ثبوت ثابت ٿيندو.
حوالا:
1- بيگ، مرزا قليچ،”مقالات الحڪمت“، سنڌي ادبي بورڊ، 1972ع
-ص-35
2- شاهه، غلام مصطفيٰ پروفيسر، ”معاشرو ۽ تعليم“، سنڌي ادبي بورڊ
ص-44
3- بخاري، استاد”پير نه هٽن پوئتي“، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو،
2002ع- ص- 56