باب پهريون: برابريءَ لاءِ جدوجھد
جيتوڻيڪ ويجھي ماضيءَ ۾ پاڪستان ۽ آمريڪا جا لاڳاپا ناھموار حالات جا آئينه دار پئي رھيا آھن، پر آمريڪا جي فقط انهيءَ فيصلي ته پاڪستان جيفوجي امداد بند ڪئي وڃي-ھڪ اھڙي ملڪ جي جنهن سان آمريڪا باھمي۽ سيٽو ۽ سنيٽو جي دفاعي معاھدن ۽ شموليت جي ڪري رسمي طور اڃا تائينڳنڍيل ۽ جوابدار آھي-ٻنهي ملڪن جي انهيءَ خاص تعلق کي آخري طرحٻنجو ڏنو. اربع ڏينهن ١٢-اپريل ١٩٦٧ع تي واشنگٽن ۾ اسٽيٽ ڊپارٽمنيٽ جي ھڪ ترجمان ھيٺين پڌرائي ڪئي:
”اسان ھندستان ۽ پاڪستان جي فوجي امداد جي گنجائش متعلق پنهنجي پاليسيءَ جو مفصل جائزو ورتو آھي ۽ اھو فيصلو ڪيو آھي ته سيپٽمبر ١٩٦٥ع کان روڪيل فوجي امداد نئين سر جاري نه ڪنداسون،
”اسان انهيءَ ڪري آمريڪا جي پاڪستان ۾ پنهنجي اداري يو-ايس ملٽرياسٽنس ائڊوائيزري گروپ (يو-ايس ايم-اي-اي-جي) ۽ ھندستان ۾ يو-ايس ملٽريسپلاءِ مشن (يو-ايس-ايم-ايس-ايم-آءِ) کي بند ٿا ڪريون. ٻنهي ملڪن ۾ پھرين جولاءِ ١٩٦٧ع تائين انهيءَ ڪم جي پوري ٿي وڃڻ جي توقع آھي.
”اسان اھو به فيصلو ڪيو آھي ته آمريڪا جي حڪومت طرفان فاضل پرزن جي مختلف قسمن جي سپلاءِ تي پيل موجوده بندشن کي ختم ڪيو وڃي ۽ اھي ھندستان ۽ پاڪستان کي اڳيئي ڏنل فوجي سامان لاءِ ڀلي وڪرو ڪيا وڃن. ھن کان پوءِ اسان نقد پئسن تي فاضل پرزن جي خريداريءَ لاءِ ايڪسپورٽ پرمٽن جي اجراءِ جي سڀني درخواستن تي الڳ الڳ ويچار ڪرڻ لاءِ تيار رھنداسين.
”آمريڪا پنهنجي فوجي سامان جي وڪري واري پاليسيءَ تي احتياط سان ان ڳالهه جي خاطري ڪرڻ لاءِ مسلسل نظرثان ڪندي رھندي ته اھا پاليسي پاڪستان ۽ ھندستان جي وچ ۾ ھٿيارن جي ڊوڙ کي تيز ڪرڻ جو ذريعو نه بڻجي. اسان وڏي اميد رکون ٿا ته ٻيئي ملڪ پنهنجن انهن مسئلن ۽ اختلافن کي، جن کين ھڪٻئي کان پري ڪيو آھي، حل ڪرڻ لاءِ اڳڀرو وڌندا ۽ اھي پنهنجي زرعي ۽ صنعتي ترقيءَ کي خاص ترجيع ڏيڻ لاءِ پنهنجن وسيلن کي استعمال ڪندا “(1).
اھو فيصلو برصغير ۾ عمومي طور ۽ ايشيا جي مستقبل تي خاص طرح، جنهن ھينئر بحران جي مکيه سرچشمي جي حيثيت سان يورپ جي جاءِ ورتي آھي، ۽ جنگ ۽ امن جي نهايت اھم معاملن تي اثر انداز ٿيو آھي، دور رس نتيجي جو حامل آھي. يورپ صدين تائين اھو مرڪز ھو جتان جڳھڙن جي پکيڙ پئي ٿي. انهيءَ چوڻ جو اھو مطلب ڪونهي ته ايشيا مشڪلن کان آجو ھو ۽ ساڳئي وقت يورپ انقلابن ۽ بغاوتن جي چنبي ۾ ھو، تاريخ اڃا تائين انسانن جي آباديءَ جي ڪنهن به حصي کي مڪمل طور تي سڪون نه بخشيو آھي. جيڪي ٿيو آھي اھو اِھو آھي ته شديد طوفان جي رخ ايشيا ڏانهن موڙ کاڌو آھي، جتي ويٽنام ۾ خوني جنگ لڙي پئي وڃي، جنهن جي نتيجي تي ئي ھر ھنڌ جي ماڻھن جي قسمت جو مدار آھي. اھو لتاڙيل ملڪ زندگي ۽ موت جي ڪشمڪش ۾ مبتلا آھي. جيتوڻيڪ اھو معاملو وقتي طور ويٽنام تائين محدود آھي، پر اھو بلڪل ممڪن آھي ته جڏھن اھو ڪنهن نازڪ مرحلي تي پھچندو ته جنگ پنهنجون موجوده حدون لتاڙيندي ايشيا جي اٿاھ زمين کي جنگ جي وسيع ميدان ۾ بدلائي وجھندي ۽ شايد ان جا تباھ ڪن شعلا اڳتي به وڌي وڃن.
دنيا ڪيئن نه قطعي طور تي تباھ ڪن آڙاھه جي ڪنڌيءَ جي ويجھو پھچي سگھي ٿي، اھو وچ اوڀر جي تازي جنگ واري زماني ۾ ڏٺو ويو ھو. انهيءَ جنگ کان اڳي جي بحران آمريڪا ۽ روس جي اڳ ئي نازڪ تعلقات کي ختم ڪرڻ جو خطرو پيدا ڪري ڇڏيو. اھي تعلقات ختم نه ٿيا ۽ روس پوئتي ھٽي ويو، انهيءَ مان اسان کي غلط طور تي اھو نه سمجھڻ کپي ته روس ھميشه پوئتي ھٽندو ۽ پنهنجي دنيا جي اڳواڻ ھئڻ واريءَ دعويٰ کي ڌڪ ھڻندو. عرب ملڪن ۽ يھودين جي وچ ۾ جنگ الھندي ۽ ڏکڻ اڀرندي ايشيا کي جنگ جي ساڳي ئي بٺيءَ ۾ وجھي ڇڏيو ۽ ماڻھن ۾ اھو خطرو پيدا ڪيو ته انهيءَ بٺيءَ جون چڻنگون گڏجي سڄيءَ دنيا ۾ باھه نه ٻاري ڇڏين. انهن پنجن ڏينهن واري جنگ جي ابتدا توڙي اختتام جو ويٽنام سان سنئون سڌو ڳانڍاپو ھو. جيڪڏھن آمريڪا جنگ ۾ گھري نموني پاٿل نه ھجي ھا ۽ جيڪڏھن انهيءَ جنگ ۾ روس جو وڌندڙ انتظار شامل نه ھجي ھا ته وچ اوڀر وارو بحران نه ائين اوچتو ظھور پذير ٿئي ھا ۽ نه وري ائين بي وقتائتو ختم ٿئي ھا. انهيءَ ڪري ڪنهن به وڏي سياسي واقعي خاص طرح ايشيا ۾ اھڙي واقعي جي اصليت ۽ نتيجي کي ويٽنام جي جنگ کان الڳ نٿو ڪري سگھجي.
ھڪ طرفيءَ حڪمت عمليءَ جو رجحان غلط آھي. جيتوڻيڪ ماڻھن جو اھوفطري لاڙو آھي ته پنهنجيءَ حالت مطابق ئي ڪنهن مسئلي کي سوچين، پردنيا جا حالات انهيءَ محدود فڪر کي رد ڪريو ڇڏين. دنيا ۾ ٿيندڙ واقعا اھڙا ڏکيا ۽ ھڪٻِئي سان ڳنڍيل آھن جو ڪو به ھڪ اھم فيصلو فقط ھڪ قوم جودر نٿو کڙڪائي. سياست جا ھٿيار پنوھار ھاڻ فطرتا حدن اندر مقيد نه رھيا آھن. سڀني قومن خصوصي طور تي وڏين طاقتن جا اقتدام گھڻين ڳالھين کي نظر ۾ رکندي ۽ ھڪ وسيع ميدان کي سميٽڻ جي ڪري متاثر ٿين ٿا.
اھي اھم فيصلا، جيڪي بظاھر فقط پاڪستان کي متاثر ڪندا ڏسجن ٿا، تن جواطلاق، در حقيقت وڌيڪ وسيع آھي. ويٽنام جنگ جو اوڀر جيڪڏھن فقط آمريڪا ۽ ويٽنام سان ئي تعلق رکي ھا ته اھا ھڪ سولي ڳالهه ٿي پوي ھا، پرجنگ جي اڀاريندڙ ھر قدم کي نه فقط ويٽنام ۽ آمريڪا جي حالات تائين پرکڻو آھي، پر چين، روس ۽ ٻين ملڪن جي روڪڻ واري فيصلي جي انهن وسيع سببن کي، جيڪي ايشيا کي متاثر ڪن ٿا، نظر ۾ رکي سوچڻو پوندو. داءُ جيترا بظاھر نظر اچن ٿا، انهن کان مٿڀرا لڳل آھن، انهيءَ کي وسيع تر قومي مفادن جي حفاظت کي نظر ۾ رکي تسليم ڪرڻو پوندو.
جيڪڏھن بين الاقوامي حالات کي ھڪڙي ئي نقطه نگاھ سان ڏسبو، ته پوءِ آمريڪا جو پاڪستان کي فوجي امداد بند ڪرڻ وارو فيصلو بي وقتو ۽ يڪ طرفو قدم نظر ايندو. پر بهرحال جيڪڏھن دنيا جي واقعن جو ٻِه –طرفه لاڳاپن سان نه پر دنيا جي لحاظ سان تحقيقي تجزيو ڪيو ويندو ته پوءِ اھوفيصلو نه بي وقتو آھي ۽ نه ھڪ طرفو آھي. اھو تمام ضروري آھي، ته انهيءَ اھم فيصلي ۽ آمريڪا ۽ پاڪستان جي مستقبل جي تعلقات کي گھري ۽ تحقيقي نموني سان جانچيو وڃي، ته جيئن اھو متعين ڪري سگھون ته اسان دنيا جي ٻين قومن سان ڪيئن بيٺل آھيون ۽ اڃا آئنده ڪيئن بيھنداسون. مستقبل کي اڳواٽ ڏسڻ جون ڪوششون صحيح سياسي فيصلن کي قائم ڪرڻ ۾ مدد گارٿي سگھن ٿيون ۽ اسان جي ماڻھن کي به انهن مشڪلاتن ۽ موجھارن کان آگاھه ڪري سگھن ٿيون، جن کي ھن بي يقينيءَ واري گڏ رھڻ ۽ گڏ تباھه ٿيڻ واريءَ دنيا ۾ منهن ڏيڻ جو امڪان آھي.
انهيءَ وقت کان جڏھن انسان زندگيءَ کي وڌيڪ وڻندڙ بنائڻ جي ڪوشش ۾ پنهنجون چرون ڇڏي ٻاھر نڪتو، تڏھن کان ھو پنهنجي ھم جنسن سان مقابلي ۾ ئي رھيو آھي ۽ سڀئي ساڳين ئي قوتن جي اثر ھيٺ تحريڪ ۾ آيا ۽ سڀئي ساڳين يا ملندڙ جلندڙ مقصدن لاءِ ڊوڙ ڊڪ پئي ڪئي آھي. تهذيب جي اوسر سان وجود جي بقا لاءِ جدوجھد جو وڏي ۾ وڏو اظھار ملڪن جي تعلقات ۾ ملي ٿو. ارسطو ان نتيجي تي پھتو ته ”اھو ظاھر آھي ته رياست فطرت جي ھڪ تخليق آھي ۽ ماڻھو فطري طور تي سياسي جانور آھي ۽ ھر اھو شخص جيڪو فطري طور ۽ نه فقط ڪنهن حادثي جي ڪري ڪنهن به ملڪ سان متعلق نه آھي اھو يا ته انسانيت جي درجي کان مٿي آھي يا ان کان ھيٺ، تمدن ۽ علوم جي واڌاري پٺيان اھائي انساني خواھش موجود آھي، جنهن جو اظھار رياست جي ذريعي ٿئي ٿو، تان ته اتي زندگيءَ کي ھڪڙي گڏيل وحدت اندر وڌيڪ آسائتو ڪجي. مختلف گروھن ۾ پنهنجي فائدي حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي جڳھڙا پيدا ٿين ٿا، اھي تاريخ جا جزا آھن. اعليٰ شڪل ۾ منظم گروھه يعني قومي رياست نهايت ئي جابر آھي. ڇاڪاڻ جو اھي فرد جيڪي گڏجي اھا رياست ٺاھين ٿا، انهن لاءِ اھا نهايت ئي تڪليف ده آھي.
اھڙن گروھن جي وچ ۾ مقابلا يا سندن پنهنجي پاڻ ۾ جڳھڙا احتجاج جي ھڪ شڪل پيدا ڪن ٿا، جيڪا آھي ھڪجھڙائيءَ لاءِ جدوجھد. اھو تمدن جي ظھور پذير ٿيڻ سان ئي شروع ٿيو. قديم تهذيبي گھوارن جي جڳھڙن جون ثابيتون موجود آھن، جيڪي چار ھزار ورھيه قبل مسيع ۾ دجله-فرات وادي ۽ سنڌوماٿر جي تمدن ۾ ظاھر ٿيا. انهن کان پوءِ جيڪي تمدن آيا، مثال طور مصر، يونان، ڪارٿيج ۽ روم، تن سڀني جو انهن ساڳئي قسمن جي جڳھڙن سان پلئه اٽڪيو. قديم ايران ۽ بازنطين، سلطنت عثمانيه، انگريز ۽ فرينچ شھنشاھيتن جي بيٺڪي اڏن ۽ نازي جرمنيءَ ساڳئي ڊرامي ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آھي، جنهن جو محرڪ ٻِين تي مسلط ٿيڻ جي ھٻچ ۽ ھڪجھڙائيءَ جي جدوجھد سان جھيڙڻ ھو. جڏھن به ٻين کي مسلط ٿيڻ واري تحريڪ جي تحت وقتي طور باھه وساڻي يا تلوار واپس پنهنجي مياڻ ۾ وئي، پوءِ به اھا جدوجھد ( برابر ي واري) مختلف نالن ۽ روين ۾ جاري رھي. غلبي کي سڀني کان وڌيڪ مضبوط جي بقا جو نالو ڏيئي صحيح عمل سمجھيو ويو آھي، انهيءَ کي گوريءَ ماڻھوءَ جي ذمه داري جي نالي سان سڏيو ويو آھي. انهيءَ کي انهن نظرين سان شاندار بنايو ويو آھي ته اھي فقط حاڪم قوم جون ذميواريون آھن. اڄ انهيءَ قديم جدوجھد کي مختصرا جمھوريت جي نظريي ۾سمايو ويو آھي جيڪو آمريت جو ضد آھي.
ويجھڙي زماني ۾، انسانيت کي ظلم ۽ ستم کان نجات ڏيارڻ لاءِ ھر ھنڌ جي ستم زده ماڻھن کي، جيڪي بيٺڪي سامراجيت جي زنجيرن ۾ جڪڙيل ھئا، وڏوزور ڏيئي ھن ڳالهه تي آماده ڪيو ويو ته اھي ”نازي ازم“ جي خلاف جدوجھد ۾ حصو وٺن.
نازي ازم جي شڪست کان ھڪدم پوءِ ايشيا ۽ تمام گھڻين قومن پنهنجي سياسي آزادي حاصل ڪئي. تقريبا ٻن صدين جي غلاميءَ کان پوءِ ھندستان ۽ پاڪستان اسان جي ايشيا کنڊ جون وڏيون ڌريون ھيون جيڪي مٿين معنيٰ ۾ آزاد ٿيون. ويھن سالن جي آزاديءَ ھندستان ۽ پاڪستان جي ماڻھن تي واضع طور تي انهيءَ تفاوت جو انڪشاف ڪيو آھي، ھو حقيقتا محض آزادي ۽ برابر درجي وارين ٻين رياستن جي وچ ۾ ھوندو آھي. برابريءَ جاري رھي آھي. ڌارين جي غلاميءَ جي جاءِ ڌارين جي دخل اندازيءَ والاري آھي ۽ اھا فيصله ڪن طاقت، جيڪا اسان جي ماڻھن جي زندگيءَ کي بنيادي طور تي متاثرڪري سگھي ٿي، انهيءَ کي نئين – بيٺڪيت جي قانون سان بي اثر بنايو ويو آھي. جنگ کان پوءِ نازي ازم جي خلاف آمريڪا ۽ روس جي وچ ۾ سرد جنگ جاري ٿي، جيڪا مائوزي تنگ جي ١٩٤٩ع واري ڪامياب لانگ مارچ کان پوءِ پاڻ وڌيڪ تيز ٿي ويئي.
آزاديءَ کان وٺي پاڪستان جا پرڏيھي تعلقات مختلف درجن ۾ ظاھر پئي ٿيا آھن. ڪي قدر اھي تعلقات بدلجندڙ حالتن کان متاثر ٿيا ۽ ڪي قدر جذبات ۽ ظاھري فيصلن کان، جيڪي نين قومن جي سوچ تي لازمي طور تي پنهنجو اثر ڪن ٿا. پاڪستان جي برصغير ۽ ايشيا ۽ دنيا ۾ ڪردار کي صحيح ۽ غيرجانداريءَ سان ڏسڻ لاءِ اھو ضروري آھي ته ٻين ملڪن سان سندس تعلقات کي عارضي طور تي جانچڻ جي جاءِ دنيا جي واقعات ۽ انهن صحيح حقيقتن کي نظر ۾ رکي متاثر ڪريون، جن ننڍين توڙي وڏين قومي رياستن کي متاثر ڪيوآھي. نظرياتي سياستدانن جو خصوصا پاڪستان ۾ اھو لاڙو پئي رھيو آھي ته ڪنهن به پاليسيءَ جي اچانڪ ظاھر ٿيل واقعن جي بنياد تي ڇنڊ ڇاڻ ڪن ۽ تڪڙن ۽ ھڪ طرفن نتيجن تي پھچن. اسان جي جامد فيصلن ۽ انهن تي ضد ٻڌي بيھڻ واري عادت ڪري تڪليفون پيدا ٿين ٿيون. حقيقتن کي زياده صحيح طور تي سڃائڻ لاءِ اسان کي پراڻين عادتن کي الوداع ڪرڻي پوندي. حقيقتاً تازن ظاھر ٿيل واقعن جي اثر کي تڏھن ئي پرکي سگھبو، جڏھن ھر وڏي واقعي کي جيڪو بين الاقوامي طاقتن جي ٽڙيل پکڙيل مونجھاري واريءَ سياست جي ڪري ظاھر ٿو ٿئي ان جي صحيح مقام تان جانچبو، منهنجي ڳالهه تنهن ڪري لازمي طور تي آغاز کان شروع ٿيڻ کپي يعني برصغير جي ورھاڱي کان ٿورو اڳ ھٽلر جي ٿرڊ رائيش جي شڪست کان وٺي.
________________________________________
(1) ڊان ڪراچي 13 اپريل 1967ع