باب ٻيون: عالمي طاقتون ۽ ننڍيون قومون
1.آمريڪا.
2.برطانيا.
3.فرانس.
4.جرمني.
5.روس.
6.جپان.
7.اٽلي.
اوڻيھين صديءَ ۾ ۽ ويندي ويھين صديءَ جي پھرين اڌ تائين، پر ڏيھي معاملن کي ھلائڻ جو روايتي طريقو علائقي معاھدن تي مبني ھو، جنهن جو مقصد ھوننڍين قومن جي حمايت سان وڏين طاقتن جي گروھه بندين جي وچ ۾ توازن قائم رکڻ. انهيءَ تمام نازڪ توازن کي برقرار رکڻ سان ئي امن قائم رکيو ٿي ويو، ۽ امن تڏھن خطري ۾ پئجي ٿي ويو جڏھن توازن، اٿلي ھڪ نه ٻئي ٽولي جي فائدي ۾ ٿي ويو. انهن ڏينهن ۾ ننڍيون قومون مختلف سياسي سوديبازين جي ذريعي وڏين طاقتن جي پاليسي ۽ ڳانڍاپي تي اثرانداز ٿي سگھيون ٿي.
اڄ دنيا جي عالمي طاقتن جي ميدان ۾ اچڻ سان اھو ڪجهه بدلجي ويو آھي. عالمي طاقتون وڏين طاقتن وارين سڀني ڪلاسيڪي صفتن سان گڏ ساڳئي وقت تي وڌيڪ طاقتور آھن ۽ سڄي دنيا جي ماڻھن جي قسمتن جي تعين ڪرڻ ۾وسيع تر ڪردار ادا ڪن ٿيون. گذريل ويھن سالن جي اندر انهن عالمي طاقتن جي ظھور، حڪومت ھلائڻ جي طريقه ڪار جي سڄي نظريي کي بدلائي ڇڏيو آھي. اھي سڀ ننڍيون قومون، جيڪي ترقي پذير قومن جي باب ۾ اچي وڃن ٿيون، تن لاءِ وڏين طاقتن سان لڳاپي کي متعين ڪرڻ ۽ پنهنجي قومي مفاد کي مقدم رکڻ وڌيڪ منجھائيندڙ ۽ مشڪل ٿي پيو آھي. ننڍي قوم جيڪا حڪمت عمليءَ جي نون طريقن کي سمجھي نٿي سگھي تنهن جي قسمت ۾ نااميدي، نراسائيءَ جو احساس، تنهائي ۽ شايد پڇاڙيءَ ۾ مڪمل تباھي لکجي چڪي آھي. ھڪ ترقي پذير ملڪ جي حيثيت سان، پاڪستان کي اھو سمجھڻ کپي ته پنهنجي معاملات کي ھن نئين صورتحال ۾ ڪيئن ھلائجي.
اڄ وڏي طاقت ڇا آھي ۽ ڪي ڏھاڪا سال اڳ ھڪ وڏي طاقت ڇا ھئي اھا ھڪ ڳڻ آھي جيڪا ڇنڊ ڇاڻ جي لائق آھي. شھنشاھي دؤر ۾ وڏي طاقت جي اثر جو دائرو ۽ قبضو عالمي نوعيت جو نه پر علاقائي نوعيت جو ھو. سڪندراعظم ڪوشش ڪئي ته سڄي دنيا فتح ڪري، پر اھا ھڪ ننڍڙي دنيا ھئي. رومين جون فوجون سڄي يورپ ۽ ايشيا ۽ آفريڪا جي ڪجهه حصن تي ڇانئجي ويون، پر جن ملڪن ۾ روم جو حڪم جاري ٿي ٿيو تنهن کان دنيا اڃا به وڌيڪ وسيع ھئي. شارل مين يورپ تي قابض ھو، پر سندس زماني جي سياسي يورپ جون سرحدون مشرق طرف ڪنهن گھڻيءَ حد تائين پکڙيل نه ھيون. چنگيز خان جي ڪٽڪن ايشيا لتاڙي ۽ يورپ جي ڪجهه حصن تي گھوڙا ڊوڙايا، پر سندس فتحون دنيا لاءِ عمومي طور تي دير پا نتيجن جون حامل نه رھيون. نيپولين ھڪ عالمي سرشتي جو خواب ڏٺو جيڪو ماسڪو جي رک ۾ ختم ٿيو. ھٽلر به ساڳيءَ ھوس کان متاثر ٿيو، پر ھو به ماسڪو جي دروازن تان پوئتي ھڪاليو ويو.
سڪندر کان وٺي ھٽلر تائين، ڪيترائي فا تح دنيا جي فتح ڪرڻ لاءِ نڪتا پرناڪام ٿيا. ھڪ کان وڌيڪ کنڊن ۾ بيشمار علائقا ھڪ نه ٻيءَ شھنشاھي طاقت جي قبضي ۾ برابر آيا پر گھڻي وقت تائين نه برطانيا جي وسيع شھنشاھت تي سج ڪونه ٿي لٿو، پر سندس طاقت جي عروج واري زماني ۾ به برطانيا کي ٻين بادشاھي قوتن، خاص ڪري اسپين، فرانس ۽ جرمنيءَ جي حرص جو مقابلو ڪرڻو ٿي پيو ۽ اھڙيءَ ريت دنيا، نه ئي ڪڏھن ڪنهن ھڪ بادشاھي طاقت جي رھبريءَ ھيٺ رھي ۽ نه وري ڪنهن معاھدي تحت ڪن اعليٰ طاقتن جي وچ ۾ ورھائي ويئي. ٻي عالمي جنگ جي پڇاڙيءَ ۾ جڏھن مرڪزي طاقتون ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويون تڏھن دنيا اتحادي طاقتن جي زيرنگين ھئي، پر جنگ جي خاتمي کان اڳي ئي اتحادي طاقتن ۽ روس جي وچ ۾ پنهنجن مفادن تي جڳھڙو ظاھر ٿي جيڪو ھو. پراڻين شھنشاھيتن جھڙوڪ برطانيا، فرانس ۽ نيدرلئنڊس جو اختيار ايتريقدر ته گھٽجي چڪو ھو جو ھنن کي مجبورا پنهنجن ڏيساورن وارين بادشاھتن تان هٿ کڻڻو پيو. انهيءَ خلا ۾ فقط ٻه طاقتون اڳتي وڌيون جيڪي ٻي مھاڀاري لڙائيءَ ۾ طاقتور ۽ ڪامياب ٿي آيون ھيون، يعني آمريڪا ۽ روس. اھي طاقتون ناگزير طور تي سياسي خلا کي پر ڪندي پنهنجي پنهنجي اثر وارين ايراضين کي مشرق توڙي مغرب ۾ اڳتي وڌائينديون ويون. مغرب ۾ ھو برلن ۽ وچ يورپ ۾ پھچي، ھڪٻئي جي آڏو صف آرا ٿيون. مشرق ۾ روسين پنهنجي اثر کي پئسفڪ سمنڊ تائين وڌايو، ساڳيءَ طرح آمريڪا، جپان ۽ فلپائين ۾ داخل ٿي، عارضي طرح ڏکڻ - اوڀر ايشيا ۾ مرڻينگ فرانسي شھنشاھيت کي سھارو ڏنو. جيئن آمريڪا روايتي طور انهيءَ معنيٰ ۾ شھنشاھي قوت نه ھئي جو ڌارين علائقن تي عملي طرح قابض ھجي، سواءِ فلپائين ۽ ڪئريبين جي چند زيرحمايت ٽڪرن جي، ۽ جيئن ته روس پنهنجي مارڪسي نظريي جي ڪري ڌارين ايراضين تي عملي طرح قابض ٿيڻ جو جواز پيش ڪري نٿي سگھيو، انهيءَ ڪري ڪشمش جي ھڪ نئين شڪل ظاھر ٿي. اھا جديد نئو آبادياتي نظام جي ابتدا ھئي. ھاڻي ضروري نه رھيو ھو ته ننڍن ملڪن جي قسمتن کي پنهنجي ھٿ وس رکڻ لاءِ انهن جي علائقي تي حڪم ھلائجي.
شھناشاھيت جو بنيادي مقصد بيٺڪن ۾ پئداوار جي وسيلن کي استعمال ڪرڻ ھو. وسيع ايراضين کي ڦانڊيندي کين شھنشاھي طاقتن جي وچ ۾ ورھايو ٿي ويو، جن محڪوم ماڻھن جي پئداوار جي وسيلن کي چوسي ٿي ورتو. شھنشاھيت جي روپ جي ڪلاسيڪي معنيٰ ۾ خاتمي کان پوءِ، صرف استحصال جو طريقو ڦيرڦار ھيٺ آيو. جيئن ئي سامراجي طاقتون پنهنجن بيٺڪن مان نڪتيون تيئن ”ويڙھايو ۽ حڪومت ڪريو“ جي پاليسي بيڪار ٿي ويئي، ۽ انهيءَ جي جاءِ نئين زماني جي چئلينج کي منهن ڏيڻ لاءِ ”ملايو ۽ حڪومت ڪريو“ جي پاليسيءَ والاري، جيتوڻيڪ مقصد ساڳيو ھو. حالتن جي تبديليءَ طريقه ڪارجي تبديليءَ کي لازمي ڪري ڇڏيو. ماضيءَ ۾ ڪالونيون جدا گانه طور تي الڳ الڳ شھنشاھي طاقت جي استحصال ھيٺ ھيون.ھاڻي جيئن ته انهن طاقتن پنهنجن قبضن کي خالي ڪري ڇڏيو آھي، انڪري انهن لاءِ اھو ضروري ٿي پيو آھي ته سابق ڪالونين جي گروپن جي وسيلن کي بهتر اجتماعي استحصال خاطر ملائي ڇڏين. جيئن ته استحصال ڪندڙن جي حالت بدلجي ويئي آھي، انڪري اھو به ضروري ٿي پيو آھي ته جنهن جو استحصال ڪيو وڃي ان جي به حالت بدلائي وڃي. اڳ شھنشاھي طاقتون استحصالي مقصدن جي پٺيان ڌار ڌار رڌل ھيون. ھاڻي جيئن ته پنهنجي استحصال مشترڪ فائدي لاءِ اھي پاڻ ۾ گڏجي ويون آھن، انهي ڪري انهن لاءِ اھو به اھڙو ئي لازمي ٿي پيو آھي ته سندن سابق ڪالونيون پنهنجي وسيلن کي ڪٺو ڪن ته جيئناستحصال ڪرڻ ۾ آساني ٿئي. نئين ماحول جي اھا تقاضا آھي ته ٻنهي، سابق ڪالونين ۽ سابق ڪالونين تي قابض ملڪن ۾ ڪجهه انتظام ڪيا وڃن ته جيئن تجارتي مارڪيٽون مغرب جي ترقي يافته قومن لاءِ فائدي وارن معاھدن تحت گھڻي درآمد ۽ برآمد جو حوصلو پيدا ٿيون ڪن. اھي سامان جي وڌيڪ کپت جي حوصله افزائي ڪن ٿيون ۽ ھڪ منظم طريقي سان وسيلن جواستحصال ڪن ٿيون. ھو بين الاقوامي بنياد تي اگھن جي گھاٽي واڌيءَ کي آسان بنائين ٿيون. انهيءَ ۾ گھڻائي فائدا آھن، جن مان گھڻي ۾ گھڻا فائدا سابق سامراجي طاقتن کي ئي رسن ٿا، ”آزاد دنيا“ جي مفادن جو تحفظ سھڻي نموني ٿئي ٿو، پر اقتصادي استحصال مکيه مقصد رھي ٿو. ھي آبادياتي نظام مان ڦري نوآبادياتي نظام ڏانهن اچڻ لاءِ ھڪ اڻٽر عمل آھي، اھوئي ته سبب آھي جو اسان جي آزادي محض خيالي رھجيو وڃي.
مغرب، جنهن ماضيءَ ۾ محڪوم ماڻھن جي اتحاد لاءِ جدوجھد ۾ گھٽ ھمدردي ٿي ڏيکاري، تنهن ھينئر اوچتو سابق نوآبادياتي ماڻھن جي اتحاد کي پسند ڪيوآھي، انهي حد تائين جو گھڻين جاين تي سابق ڪالونين تي اتحاد کي مڙھيو پيو وڃي. ھر ھنڌ ” تعاون“ ڪليدي لفظ ٿي چڪو آھي. اسان اتحاد جي خلاف نه آھيون. حقيقت ۾ اسان آفريقي ايشيائي ملڪن جو اتحاد چاھيون ٿا، پر اھواتحاد جيڪو رضاڪارانه طور عمل ۾ اچي، ۽ غيرن جي حفاظت کان سواءِ ھڪجھڙائيءَ جي بنيادن تي قائم ڪيو وڃي. اتحاد واسطيدار ماڻھن جي مفاد لاءِ ئي حاصل ٿيڻ گھرجي ۽ نه ٻاھرين طاقتن ۽ سندن ايجنٽن جي فائدي لاءِ. انهي کي عوام جي خدمت لاءِ استعمال ڪرڻ گھرجي نه ڪي ٻاھرين عنصرن جي حڪم ھيٺ رکيو وڃي. اسان جي ماڻھن کي اھا آزادي ھئڻ گھرجي ته اتحاد جي فائدي ۾ پنهنجا فيصلا پاڻ ڪن. انهيءَ قسم جو اتحاد ڌارين جي مفادن جي خلاف آھي، جيڪي اقتصادي ۽ فوجي کاتن ۾ استحصال جي مقصدن تحت اتحاد کي مڙھين ٿا. ماڻھن جي مرضيءَ سان ڪيل ايڪي ۽ انهن تي زوريءَ مڙھيل ايڪي ۾ بنيادي فرق آھي. اھو ايڪو فقط ”رومين“ جي امن جو ھڪ تسلسل آھي. اھو ايڪو جيڪو استحصال کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو تنهنجي اھي ڌاريون طاقتون يقيني طور تي مخالفت ڪن ٿيون جن جو عزم پنهنجين رعايتن کي ھڪ نه ٻيءَ شڪل ۾ قائم رکڻ آھي يا ڊپ اٿن ته اھي رعايتون وٽانئن ھليون نه وڃن، انهي چوڻ جي ضرورت ئي ڪانهي ته مغرب انهن حڪومتن جي ايڪي يا باھمي تعاون کي نٿو چاھي جيڪي پنهنجي آزاد حيثيت تي زور ٿيون ڏين ۽ پنهنجن وسيلن کي پنهنجن ئي مفاد، لاءِ قبضي ۾ رکن ٿيون. اھڙين حالتن ۾ ھرڪا ڪوشش ڪٿي ٿي وڃي ته کين الڳ الڳ ڪري ڪمزور ڪيو وڃي. حقيقتا آمريڪا ويٽنام ۾ پاڻ کي رتورت ڪري ڇڏيو آھي، ته جيئن اتر ۽ ڏکڻ ويٽنام جي ايڪي کي روڪيو وڃي. ساڳيو مسئلو ڪوريا جو آھي. ڪڏھن ڪڏھن حالتون شايد اھڙو به ماحول پيدا ڪن ته جيئن غيرڪميونسٽ حڪومتن جي ورھاڱي کي ٽيڪو ڏنو وڃي جھڙي طرح اھو ڀڳيءَ دل سان برصغير ۾ ۽ ان جي ابتڙ وچ اوڀر ۾ ڪيو ويو ھو.
بهرحال اھڙا واقعا استثنائي حيثيت رکن ٿا. اھي ورھاڱا حالتن مطابق، ڪڏھن ته برداشت ڪيا ٿا وڃن، ڪڏھن انهن جي پٺڀرائي ھن ڪري ڪئي ٿيوڃي. ته يا ته ان کان وڌيڪ وڏين مصيبتن کي روڪيو وڃي يا غير معمولي مفادن جي پوئواري ڪئي وڃي. ”ملايو ۽ حڪومت ڪريو“ جو متو ظاھر آھي ته ھر ھنڌ استعمال نٿو ٿي سگھي، پر ھڪ عام تجويز جي حيثيت سان اھو ناقابل ترديد آھي، عموما اھي ھيسجندڙ ترقي پذير قومن تي استعمال ٿئي ٿو ۽ خصوصا انهن ”پابند“ حڪومتن تي جن جا ليڊر پنهنجن ملڪن کي آسانيءَ سان اقتصادي ۽ فوجي استحصال لاءِ کليل رکن ٿا. ڪمزور ادارن وارين حڪومتن جي چونڊ ۾ اھو ياد رکڻ کپي ته جانبدار يا غير جانبدار حڪومتن جي درجه بنديءَ کي ھاڻي معياري قرار ڪونه ٿو ڏنو وڃي، اھو متروڪ ٿي چڪو آھي. انڊونيشيا ۽ گھانا غير جانبدار آھن پر ٻئي مغرب وٽ ٻڌل آھن. بدلجندڙ حقيقتن درجه بنديءَ کي وڌيڪ لچڪيدار ڪري ڇڏيو آھي، پرخاص طور تي فقط ڪمزور ادارن واريون حڪومتون، جانبدار خواھ غيرجانبدار، انهن حڪومتن جي درجي ۾ اچي ٿيون وڃن، جن جي ٻڌي پسند ڪئي ٿي وڃي. مغربي طاقتون اتي ايڪي کي مڙھڻ گھرن ٿيون، جتي سندن مقصدن جي پورائي ٿئي ٿي. سواءِ ان حالت جي، جتي ورھاڱو ھنن لاءِ وڌيڪ سودمند ھجي جيئن شام ۽ مصر جي حالت ۾. برصغير پاڪ و ھند قائم ڪرڻ رکڻ ۽ ايشيا، آفريڪا ۽ وچ اوڀر ۾ فيڊريشن قائم ڪرڻ وارين اٽڪلن جو تجزيو انهيءَ جديد نوآبادياتي پس منظر ۾ ڪرڻو پوندو. ٻي مھاڀاري لڙائيءَ جي پڄاڻيءَ سان مغرب سابق بيٺڪن ۾ مصنوعي وفاق قائم ڪرڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آھي، ويندي انهيءَ حد تائين جو صدين جي دشمن شھزادن کي به انهيءَ مقصد تحت ھڪ اصول تي گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. اھڙي ڪوشش ھندستان ۾ ڪئي ويئي ۽ ملائيشيا ۾ ڪامياب ٿي ۽ وڌيڪ ويجھڙائي ۾ايراني نار ۾ اھو اصول عمل ۾ آيو.
شھنشاھيت جي خاتمي ۽ عالمي طاقتن جي اوسر عظيم طاقت جي سموري تصور کي بدلائي ڇڏيو آھي. ان جا مفاد بنيادي طرح ھاڻي عالمي نوعيت جا آھن ۽ سندس توسيع جو اوزار جنگي جھاز جي بجاءِ نظريو آھي. عظيم طاقت جو ھاڻي مقصد اھو نه آھي ته اھا دنيا تي روايتي انداز ۾ قبضو ڪري، پرماڻھن جي ذھنن تي ضابطو قائم ڪري ۽ ترقي پذير ملڪن جي ليڊرن جي تابعداري حاصل ڪري ۽ سو به ھرڀرو سڌيءَ طرح مداخلت جي بجاءِ اقتصادي غلبي ۽ ٻين طريقن سان. جديد نوآبادياتي دؤر ۾ ڪنهن به عظيم طاقت لاءِ ڪنهن ايراضيءَ تي عملي طرح قبضو ڪرڻ لازمي نه آھي، ڇاڪاڻ ته سندس عالمي پاليسيءَ جا مفاد اڻ سڌي استحصال ۽ ٻين گھڻن قسمن جي لالچ جي ذريعي پلئه پئي سگھن ٿا. ڪيتريون طاقتور پرڳپت اٽڪلون ۽ ذريعا جيڪي گھٽ وڌ ڏورانهين قبضي ھيٺ عمل پذير ٿين ٿا، اھي ساڳيائي نتيجا حاصل ڪن ٿا جيڪي ماضيءَ ۾ عملي غلبي جي صورت ۾ حاصل ٿيندا ھئا. مواصلات جي موجوده ذريعن جي ڪري عظيم طاقتن لاءِ اھو ممڪن ٿي پيو آھي ته ڪنهن مستقبل قبضي کان سواءِ سڄي دنيا جي ماڻھن جي روزمره جي زندگيءَ تي پنهنجو حڪم ھلائين ۽ پنهنجون ھدايتون جاري ڪن. ھن جديد نظرياتي ۽ نوآبادياتي غلبي جي حوس ڪري دنيا جون طاقتون دنيا جي ھر حصي ۾ ھڪ خوفناڪ عالمي رقابت ۾ داخل ٿي چڪيون آھن.
اھي ڪھڙا جزا آھن، جن مان ڪا عالمي طاقت ٺھي ٿي؟ اِھو فقط ايراضيءَ جي وسعت يا مادي وسيلن ۽ اقتصادي دولت تي مبني نه آھي، اھو ڪو فقط سائنسي ۽ فني برتريءَ جو سوال نه آھي، اھو فقط نظريات جو معاملو ناھي. اھو دراصل انهن سڀني عنصرن جو ميل آھي.
ھندستان ۽ برازيل پکيڙ جي لحاظ کان تمام وڏا ملڪ آھن، پر ٻنهي منجھان ڪو ھڪ به عالمي طاقت ناھي. چيڪو سلوواڪيه ۽ بيلجم شايد جديد ترين هٿيار تيار ڪري سگھن، پر انهن مان ڪو به عالمي طاقت بنجڻ جو خواب ڏسي نه ٿو سگھي. ڪالھه جون وڏيون طاقتون، مثلا برطانيه ۽ فرانس ھاڻي فقط پاسيريون عالمي طاقتون آھن. اسان جي زماني ۾ موجود، ۽ جنهن ايندڙ زماني تائين اسين اڳڪٿي ڪري سگھون ٿا، عالمي طاقتون فقط ٽي ھونديون- آمريڪا، سوويت يونين ۽ عوامي جمھوريه چين. يورپ ھڪ کنڊ جي حيثيت سان ھڪ چوٿين وڏي طاقت جي صلاحيت رکي ٿو، پر انهيءَ مقصد لاءِ مشرقي ۽ مغربي يورپ جي درميان ميلاپ ۽ ٻين ڳالھين کان علاوه فرانس، جرمني ۽ برطانيه جي درميان سياسي ۽ انتظامي تعاون جي ضرورت آھي. ھڪ ”يورپين يورپ“ جو ھڪ ۽ قابل طاقت جي روپ ۾ اڀرڻ، امن ۽ استحڪام لاءِ مفيد ۽ قابل قدر آھي، پر ان جو فوري طور تي ڪو امڪان نظر نه ٿو اچي.
ھن دؤر جي ننڍين قومن جي سامھون سوال ھيءُ آھي ته اھي پنهنجن معاملن کي اھڙي نموني سان ڪھڙيءَ طرح انجام ڏين، جو سندن بنيادي مفادن جو تحفظ ٿئي، سندن علاقائي سالميت برقرار رھي ۽ اھي عالمي طاقتن خواه ننڍين قومن سان پنهنجن تعلقات ۾ خودمختاري برقرار رکي غير مساوي طاقتن ۽ ننڍين قومن جي درميان تعلقات غير مساوي بنياد تي رکيل آھن. جنهن ڪري وڏيون طاقتون ننڍين قومن کان بيشمار رعايتون ھڪجھڙي معاوضي ڏيڻ جي ته ڳالهه ڪانهي، ڪافي مقدار ۾ ئي، ڪي جوابي رعايتون ڏيڻ کان سواءِ حاصل ڪن ٿيون. ڪنهن به ننڍي قوم لاءِ ممڪن ناھي ته اھا حق ۽ انصاف يا سندس مقصد جي برحق ھئڻ جي دعويٰ جي آڌار تي ڪنهن عالمي طاقت کي پنهنجي اثر ھيٺ آڻي سگھي. آخري تجزيي ۾، مقصد جي سچائي فيصله ڪن عامل جي حيثيت نه ٿي رکي، پر عالمي طاقتن جو بي مھر ذاتي مفاد ئي سندن حڪمت عمليءَ جي تشڪيل ڪري ٿو، ۽ ڪنهن به عالمي طاقت ۽ ننڍين قومن جي درميان لامتناھي ۽ غير مساوي مقابلي ۾ عالمي طاقت جي انهيءَ ذاتي مفاد جي ڪامياب ٿيڻ جا وڌيڪ امڪان ھوندا آھن.
پوءِ ڀلا ڇا، ننڍين قومن کي عالمي طاقتن جي حڪمن جي بي چون وچرا تعميل ڪرڻ گھرجي ۽ مادي فائدن ۽ اقتصادي خوشحاليءَ جي وعدن جي عيوض پنهنجي آزاديءَ جو سودو ڪرڻ گھرجي؟ ان جو جواب ھڪ زوردار”نه“ آھي. ترقي پذير قومن جا ماڻھو عالمي ڪشمڪش جي شڪنجي ۾ ڦاسي. مايوسيءَ جي حالت ۾ انهيءَ نتيجي تي پھچي سگھن ٿا ته اھي موجوده صورتحال تي جزوي طور مس اثرانداز ٿي سگھن ٿا ۽ ان کان زياده سندسن اختيار ۾ ناھي ته ھو پنهنجي حڪمت عملين جي ھڪ ٻي عالمي طاقت جي ضرورتن مطابق ڪاٽ ڇانٽ ڪن. اھو خيال، ھڪ غير ضروري حد تائين قنوطيت وارو آھي ۽ اھا ڳالهه انسان جي طرفان آزاد ٿيڻ لاءِ ڪيل جدوجھد جي منافي آھي، جنهن جو ھو ھڪ قومي- رياست جي تصور جي ذريعي اظھار ڪري ٿو. آزاديءَ جي جذبي جي قوت کي آخرڪار فتح حاصل ٿيندي، ڇاڪاڻ ته اھا قوت اھڙي ٻي قوت کان وڌيڪ زوردار آھي، جنهن لاءِ انسان پنهنجي زندگي قربان ڪري سگھي ٿو. قومن جي لاءِ ھاڻي به اھو ممڪن آھي ته اھي پنهنجن معاملن کي ھوشياريءَ سان سرانجام ڏيئي پنهنجي آزاديءَ کي برقرار رکن ۽ عالمي طاقت سان پنهنجي تعلقات جي سلسلي ۾ پنهنجي لاءِ عمل جي لچڪ قائم رکي سگھن.
ننڍين قومن لاءِ ھيءُ ڳالهه مصلحت جي خلاف ۽ شايد خطرناڪ به ثابت ٿيندي ته اھي باقي ٻين طاقتن جي قطع نظر، پاڻ کي فقط ھڪ عالمي طاقت جي مفادن سان وابسته ڪري رکن. مشترڪه مفاد ۽ واقعن جي صورتحال کان شايد ڪنهن ننڍي قوم جي لاءِ اھو ضروري ٿي پوي ته اھا ٻين جي مقابلي ۾ڪنهن ھڪ عالمي طاقت سان وڌيڪ ويجھو لاڳاپو رکي، پر اھڙي صورت ۾ به ان جي لاءِ ناممڪن ناھي ته اھا ٻه- طرفن باعزت تعلقات جي بنياد تي ٻين طاقتن سان معمول جي مطابق لاڳاپا قائم رکي. جڏھن ڪنهن مملڪت جا قومي مفاد ڪنهن عالمي طاقت جي مفادن سان ٽڪرائجي پون ته پوءِ بهتر اھو آھي ته اھا مملڪت انهيءَ وڏي طاقت سان سڌيءَ طرح گفتگوءَ جي ذريعي تنازعي جي حدن کي متعين ڪري ڇڏي. انهيءَ وڏي طاقت سان ھڪ اھڙو قابل عمل متوازن رابطو ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي، جيڪو انهيءَ کان بلڪل بي تعلق ھجي، جنهن تي اھم مفادن جو ٽڪراءُ ھجي، بشرطيڪه ٽڪرجندڙ مفادن جو الڳ ڪرڻ نه فقط ممڪن ھجي، پر اھو محتاط انداز ۾ٻه- طرفو ھجي. ھن ڳالهه جي ھر ممڪن ڪوشش ڪرڻ گھرجي ته روڪٿام ڪرڻ واري سياست کان ڪم ورتو وڃي ته جيئن انهيءَ عالمي طاقت جي مداخلتن کان بچاءَ جي صورت نڪري سگھي. ڇاڪاڻ ته اھڙيون مداخلتون ڪمزور قوم کي وڏين قومن جي تعزيري سياست جو شڪار بنائي ڇڏينديون آھن. جيڪڏھن ھيءَ ڳالهه ڪارآمد ثابت نه ٿئي ته بهتر ائين ھوندو آھي ته مداخلت جي خلاف موقف اختيار ڪري ھڪ مستقل بحراني ڪيفيت پيداڪرڻ جي بدران ڪا قوم ھڪ ئي شديد بحران کي فوري طور قبول ڪري ۽ ان باري ۾ ھڪ مضبوط طرز عمل تي ڄمي بيھي، اھڙي صورت ۾ جڏھن ماڻھو معاملي کي ٽارڻ جي ڪوشش ڪندو آھي، تڏھن پھرين بحران کان پوءِ ايندڙ ھر ھڪ بحران ننڍي طاقت کي نقصان تي نقصان پھچائيندو آھي. ايتريقدر جو اھا عالمي طاقت آخرڪار ان تي مسلط ٿي ويندي آھي. پوءِ جيڪڏھن مڪمل تحفظ ممڪن ٿي نه سگھي، ته پوءِ بهتر ائين آھي ته ھڪ مثبت موقف اختيار ڪري مفاھمت لاءِ ھڪ نئون انداز پيدا ڪيووڃي.
دٻاءُ ھڪ ڪينئون به آھي ۽ ھڪ وڏي بلا به آھي. جيڪڏھن توھان انجي مٿان پير ڏيئي کيس چٿي ڇڏيندا ته اھو ڪينئون آھي، پر جيڪڏھن توھان ڇرڪي پٺتي ھٽي ويندا ته پوءِ اھو ھڪ وڏي بلا بنجي پوندو آھي. سال١٠٦٢ع ۾، جڏھن برما اھو محسوس ڪيو ته آمريڪا سان تعلقات جو ڪو ٻيو باعزت رستو ڪونهي ته ان ھڪ مضبوط رويو اختيار ڪيو. ٿوري عرصي لاءِ ان جا آمريڪا سان تعلقات ڪشيده رھيا، پر ھاڻي اھي بهتر آھن. ٻنهي ملڪن تي جڏھن اھا ڳالهه واضح ٿي ويئي ته دخل اندازيون برداشت نهڪيون وينديون، تڏھن انهن کي نئون تعلق تلاش نه ڪرڻو پيو. اھڙيءَ طرح ڪئمبوڊيا پڻ، آمريڪا سان عالمي مفادن سان واسطو رکندڙ لاڳاپن جي سلسلي۾ تعريف لائق استقلال جو مظاھرو ڪيو آھي. ان کان اڃا به وڌيڪ ويجھي وقت ۾ برما ڪئمبوڊيا طرفان چين سان پڻ سخت رويي جو اظھار ڪيو ويوآھي. بلڪه سچ ته اھو آھي ته ثقافتي انقلاب جي عروج واري زماني ۾ پوئين ذڪر ڪيل ملڪ پيڪنگ کان پنهنجي سفير کي ھٽائڻ جي ڌمڪي ڏني ھئي، ۽ جيڪڏھن چو اين لائي مداخلت نه ڪري ھا ته گھڻو ڪري ائين ٿي به وڃي ھا. انهيءَ صورت ۾ ڪئمبوديا کي ھڪ ئي وقت تي ٽن مان ٻن عالمي طاقتن سان تعلقات قطع ڪرڻ جو ھڪ مشڪوڪ امتيز حاصل ٿي وڃي ھا.
گھلجڻ واري پاليسي موتمار آھي. ڪنهن عالمي طاقت سان مقابلي کي ٽارڻ گھرجي، پر جيڪڏھن اھو اڻٽر ٿي پوي ته ان کي فوراً ۽ جوانمرديءَ سان منهن ڏيڻ گھرجي. دير مدار تهذيب جو نتيجو لازمي طور جزوي ٺاھڻ جي صورت ۾ قومي مفادن کي ڌڪ ھڻندا آھن. بهرحال، مقابلي تي لھڻ کان اڳ ۾، ھن ڳالهه جي ھر ممڪن ڪوشش ڪرڻ گھرجي ته تنازعي جي نقطن کي بي اثربنائي سڌي سنئين سياسي تصادم کان پرھيز ڪئي وڃي. انهيءَ قسم جي تدبير کي پھرئين قدم طور اختيار ڪرڻ سان متعلقه مملڪت پنهنجي موقف کان ھٽي نه ٿي وڃي. بلڪ ان جي ابتڙ، اھو ثابت ٿئي ٿو ته ان کي پنهنجو مقصد ايترو ته عزيز آھي، جو اھا ھڪ عالمي طاقت جي خواھشن جي خلاف صورتحال جي روشنيءَ ۾ ھڪ لاءِ حاصل بحث جي بجاءِ، جنهن ۾ ڦاسڻ کان ڪوئي قومي مقصد ته حاصل نه ٿو ٿئي، اٽلو ڇڪتاڻ وڌي ٿي، وڌيڪ عملي انداز ۾ پنهنجي مقصد جي پيروي ڪندي. ھڪ ڀيرو جڏھن تنازعي جي نقطن کي بي اثر بنائڻ سان عملي طور تي باھمي لحاظداري حاصل ٿي وڃي، تڏھن ترغيب ۽ اڻ سڌي ڪوشش وڌيڪ اثرائتي ٿئي ٿي. ڪنهن عالمي طاقت سان سڌي سنئين تصادم کان بچڻ ۾ ئي وڌيڪ سلامتي ۽ مصلحت آھي. زياده عقلمندي ھن ڳالهه ۾ آھي ته ھيٺڀرو جھڪي وار بچائجي، گوھي ڏيئي موٽي اچجي، پاسو ڪري وڃجي ۽ پٺئين دروازي کان داخل ٿجي. انصاف يا معاھدي ۾ شامل ھئڻ جو واسطو ڏيڻ جي سڌين مسلسل ڪوششن سان ڪنهن عالمي طاقت کي پنهنجو بنائڻ يا کيس سندس حڪمت عمليون تبديل ڪرڻ تي آماده ڪرڻ بيسود آھي. ماضيءَ ۾ ڪيل خدمتن جي ياد گيري ڏيارڻ به بيڪار آھي. انهن معاملن ۾ نه عاجزي، نه خوشامد برآمد، نه جذباتيت ۽ نه دليل بازي ڪنهن قسم جو وزن رکن ٿيون. سڌي سنئين حقيقت ھيءَ آھي ته آخرڪار ڪنهن عالمي طاقت تي سبقت حاصل ڪرڻ جو امڪان گھٽ ئي آھي، ۽ انڪري ھڪ ننڍي قوم لاءِ بهتر اھوئي آھي ته اھا حقيقت پسندانه رويو اختيار ڪري پنهنجي حڪمت عملي ۽ ڪم ڪار جي تدبير جي تعمير موضوعي طريقن سان ڪرڻ بدران، معقوليت پسنديءَ واري انداز ۾ ڪري. اھڙيءَ قوم جي مقصدن جي تڪميل جو امڪان ھن طرح سان وڌائي سگھجي ٿو ته ايشيا، آفريقا ۽ لاطيني آمريڪا جون ننڍيون قومون (جن کي ملائي سلائي اڄڪلھه ”ٽين دنيا“ سڏيو وڃي ٿو )، پنهنجو اجتماعي آواز ۽ استقامت دٻاءُ وجھن ۽ اھڙين عالمي ۽ نيم عالمي طاقتن جو سياسي دٻاءُ به ان سان شامل ھجي، جن جي مفادن ۽ مقصدن لاءِ اھو موزون ھجي. اھڙين طاقتن جي حمايت کي، جيڪي مدد ڪري سگھن ٿيون، ترقي پذير ملڪن جي تعاون سان ملائي، واسطيدار مملڪت اھڙيون سازگار حالتون پيدا ڪري سگھي ٿي، جو عالمي طاقت کي لازمي طور سندس موقف بدلائڻو پوندو. وڏي حد تائين انهن ئي ٻاھرين طاقتن جي جبر ذريعي واسطيدار رياست اختلافي نقطن تي عالمي طاقت جي رويي ۾ تبديلي آڻي سگھي ٿي. ٻين لفظن ۾، ننڍين رياستن لاءِ ضروري آھي ته آھي سڀني وڏين طاقتن سان، انهن جي موقف کان قطع نظر، پنهنجن ٽڪرجندڙ مفادن بابت ڳالھين ٻولھين جو سلسلو جاري رکن، ۽ جيستائين سندن وس ۾ ھجي، انهن تي اثر وجھڻ جي ڪوشش ڪن، مگر اھڙيءَ طرح جو اھي پاڻ مداخلت ۽ الٽيميٽيم جي حد تائين نه ڦاسي پون. اختلافي نقطن کي پاسيرو رکي ھڪ ننڍي قوم عالمي طاقتن سان، تصادم جي اصلي مسئلن کانسواءِ باقي ٻين سڀني معاملن ۾ عام رواجي ۽ دوستانه تعلقات قائم رکي سگھي ٿي. اھڙيءَ طرح واسطيدار رياست جي لاءِ اھڙين عالمي طاقتن سان، جن جا مفاد سندن مفادن سان ھم آھنگ ھجن، بهتر تعلقات قائم رکڻ لاءِ معقول گنجائش نڪري سگھي ٿي. ان صورت ۾ اھي عالمي طاقتون، جن جا مفاد انهيءَ ننڍي قوم جي مفادن جي خلاف ھجن، تنهن جي انهن عالمي طاقتن سان مخلصانه تعلقات تي اعتراض ڪري نه ٿيون سگھن. نه وري ھن سبب جي ڪري انهيءَ وڏي طاقت کي، جنهن جو جواز ملي سگھي ٿو ته اھا ان جي معاملن ۾ مداخلت ڪري يا ان جي قومي مفادن تي مخالفانه اثر وجھي، ڇاڪاڻ ته معمول مطابق تعلقات لاءِ ڪي به پيشگي شرط نه رکيا ويندا.
ننڍين قومن کي دنيا جي ٻن اشتراڪي ديون سان پنهنجا تعلقات ڪيئن نباھڻ گھرجن؟ چين ۽ روس جي باھمي تفرقي جا ڪيئي اصولي ۽ سياسي سبب آھي. انهن مان ھڪ سبب شايد عالمي طاقتن جي ھڪٻئي سان مقابلو ڪندڙ مفادن ۾ سمايل آھي. جيڪڏھن چين ۽ روس جي درميان تنازعو نه ھجي ھا، ته سوويت يونين ۽ چين جي سرڪردگيءَ ۾ ڪميونسٽ دنيا ۽ آمريڪا جي قيادت ۾ سرمائيدار دنيا جي لاءِ دنيا کي نظرياتي طور اثر جي ٻن حلقن ۾ ورھائڻ مشڪل نه ٿئي ھا. اھڙي ورھاڱي ۾ چين کي ثانوي حيثيت نصيب ٿئي ھا. پر برطانيا جي برعڪس، چين ثانوي حيثيت ۾ ڪردار ادا ڪر ڻ تي رضامند ناھي. اھڙيءَ طرح دنيا جي تقسيم ٿيڻ جو خدشو چين جي آمريڪا ۽ روس مساوي حيثيت جي جستجو جي سبب کان ٽري ويو آھي. زندگيءَ جي ھيءَ سياسي حقيقت، چوٽيءَ وٽ اھا عالمي ڪشمڪش، باقي دنيا لاءِ انتهائي حڪمت عمليءَ جو بنياد مختلف طاقتن جي موجوده سياسي تنازعن جي حيثيت پسندانه جائزي تي ھئڻ گھرجي. ان مان ڪشيدگيءَ ۾ ته واڌارو ٿي ويندو آھي، پر اھڙا موقعا به ملي ويندا آھن، جن کي ننڍيون قومون پنهنجن حقيقي مفادن، بلڪه دراصل پنهنجي خودمختاريءَ جي حفاظت لاءِ نظرانداز ڪرڻ کي مھانگو سمجھنديون آھن.
عالمي طاقتن جا ٽڪراءَ فقط نظرياتي ناھن. بلڪ انهن ۾ قيادت لاءِ ڪشمڪش پڻ شامل ھوندي آھي. آمريڪا ۽ سوويت يونين جي شروعاتي صف آرائيءَ جي جاءِ تي ھاڻي آمريڪا ۽ عوامي جمھوريه چين جو مقابلو اھڙيءَ طرح رونما ٿيو آھي، جن سوويت يونين ٻنهي جي دريان ھڪ ٽياڪڙ جي صورت اختيار ڪئي آھي. ائين پيو معلوم ٿئي ته انهن ٽن ديوقامت طاقتن جي قوت جي توازن ۾ سوويت يونين کي ھروڀرو درمياني حيثيت قبول ڪرڻي پيئي آھي، جيڪا ھڪ ئي وقت فائديمند به آھي، ته خطرناڪ پڻ. جيئن ته اشتمالي دنيا، خاص طور تي مشرقي يورپ جي اشتمالي ملڪن جي قيادت جي روسي دعويٰ نظرياتي بنيادن تي قائم آھي، انڪري سوويت يونين فقط بين الاقوامي اشتماليت جي قيمت تي به عوامي جمھوريه چين سان پنهنجي نظرياتي اختلاف کي ھڪ اھڙو مقام تي پھچڻ جي اجازت نه ٿي ڏيئي سگھي، جتان کان واپسيءَ جو ڪو امڪان نه ھجي. ٻنهي طاقتن جي درميان وڌندڙ خليج روسجي طاقت کي مشرقي يورپ ۾ ڪمزور ڪري وڌو آھي، جتي پيچيده ۽ گھريون تبديليون ايشيا ۾ چين جي اثرورسوخ تي اثرانداز ٿيڻ کان سواءِ سوويت يونين جي قيادت تي ٻه جاڙا دٻاءَ اثرانداز ٿيندا، يعني مغرب جي طرفان آزاد خيالن جي ڌمڪي ۽ مشرق جي طرف کان چيني روايت پسندن جي پريشاني ۽ نه وري سوويت يونين آمريڪا سان پنهنجي خير سگاليءَ کي انهيءَ حد تائين وڃڻ جي اجازت ڏيئي سگھي ٿي، جتي اھا ”سرمايه داري جي سربراه“ يعني آمريڪا سان گڏ شمار ٿيڻ لڳي. اھو نتيجو ڪڍندي اسين نظريات جي اھميت جي بيان ۾ مبالغ آرائي نه ڪري رھيا آھيون. ڪن وقتن تي قومي ضرورتون يقيناً نظرياتي ضرورتن جي جاءِ والاري سگھن ٿيون، پر انهيءَ ترجيع کي ڪڏھن به تسليم نه ڪيو ويندو آھي. ان جي برعڪس، جڏھن اھي رجحان وڌيڪ ظاھر ٿي پوندا آھن، تڏھن قومي مقصدن جي حصول لاءِ نظريات کان ڪم وٺڻ خاطر ان جي ان جي زباني تعريف وڌائي ڪري سگھبي آھي. پوءِ جيڪڏھن سوويت يونين آمريڪا ۾ چين سان پنهنجن تعلقات جي باري ۾ ھڪ لچڪيدار طريقه ڪار رکي ٿي ۽ ان طرح اھا ڪن وقتن تي آمريڪا سانوڌيڪ ھم آھنگي روا رکي ٿي ۽ ڪن وقتن تي جيتوڻيڪ ھاڻي تمام گھٽ موقعن تي چين سان پڻ، پر اھا انهيءَ راھه کي اڻڄاڻايل مدت تائين اختيارڪري ان کي، عالمي معاملن ۾ پنهنجي موقف کي خطري ۾ وجھڻ کان سواءِ، پنهنجي پاليسيءَ جو ھڪ مستقل اسلوب بنائي نه ٿي سگھي.
جيتوڻيڪ عوامي جمھوريه چين ۽ آمريڪا ھڪٻئي جا زبردست حريف بڻجي چڪا آھن، ۽ ويٽنام جي جنگ انهن کي بين الاقوامي جنگ جي ڪنڌيءَ تي آڻي بيھاريو آھي، تڏھن به ھي فرض ڪرڻ گھرجي ته انهن جي تعلقات ۾ھميشه ئي اھڙي شدت رھندي، ٻن وڏين طاقتن وانگر آمريڪا جا مقصد پڻ عالمي آھن، پر ان جا پھريان مقصد يورپ سان ئي وابسته آھن، جتي ان کي سوويت يونين جي بنيادي مفادن سان مقابلو ڪرڻو پوي ٿو. آمريڪا سان چين جو سڀني کان وڏو تڪرار ويٽنام جي جنگ کان علاوه، تائيوان جي مستقبل جو آھي، انهيءَ ڳالهه تي زياده بحث جو امڪان ناھي ته آمريڪا جي سلامتيءَ لاءِ جرمني وڌيڪ اھم آھي يا تائيوان. جيڪڏھن نوبت ٻنهي ملڪن مان ھڪ جي چونڊ يا سياسي قوت آزمائيءَ تائين پھچي وڃي، ته پڪ ئي پڪ آمريڪا جرمني ۽ يورپ جي مستقبل کي اوليت ڏيندي. فقط بچاءَ جي نقطه نگاھ کان تائيوان جو ھٿ مان نڪري وڃڻ آمريڪا جي سلامتيءَ جي مفادن کي ايتري خطري ۾ نه وجھندو، جيترو جرمنيءَ جو نڪري وڃڻ. ائٽلانٽڪ سمنڊ جي علائقي ۾ ڪن ايشيائي مملڪتن ۾ آمريڪا کي دفاعي سھوليتن جو ھڪ سلسلو ميسر آھي، جنهن کان چين گھيري ۾ آيل آھي ۽ آمريڪا کي ڪيرنئي اھڙن جنگي اھميت جي ٻيٽن تي پڻ تلسط حاصل آھي، جيڪي چين جي ڪناري جي سامھون واقع تائيوان ۽ ٻين ساحلي ٻيٽن جو گشت ڪندو رھندو. ان طرح تائيوان ۽ ٻين ساحلي ٻيٽن جو ھٿ مان نڪري وڃڻ، آمريڪا جي ايشيا ۾جنگي ضرورتن لاءِ تمام گھڻي اھميت جو حامل ناھي. انهيءَ قسم جا ايڏا گھڻا ۽ ايڏا مختلف قسمن جا فائدا آمريڪا کي يورپ ۾ حاصل ڪينهن. اتي، آمريڪاکي بنيادي طور سڀ کان وڌيڪ فوجن ۽ ائٽمي ميزائيلن تي انحصار رکڻوپوي ٿو.
آمريڪا ۽ سوويت يونين جا ھڪٻئي سان ٽڪرجندڙ مفاد فقط يورپ تائين محدود ڪينهن. اھميت جي لحاظ کان وچ اوڀر جي حيثيت ثانوي آھي. يورپوانگر اتي پڻ آمريڪا جي رقابت چين سان نه، پر سوويت يونين سان آھي.آمريڪا جي لاءِ تيل جي دولت وارو وچ اوڀر، سئيز واھه ۽ اسرائيل جو مسئلوتائيوان جي مستقبل کان تمام گھڻي اھميت رکن ٿا. قومي مفاد ۽ عھدوپيمان، ٻنهي خيالن کان وچ اوڀر جيڪو يورپ، ايشيا ۽ آفريڪا جي وچ ۾ ھڪ چؤواٽي جي حيثيت رکي ٿو، آمريڪا جي عالمي مقصدن ۾ ڏور اوڀر تي فوقيت رکي ٿو. ٻي مھاڀاري لڙائي کان پوءِ آمريڪا انهيءَ خطي ۾ برطانيه ۽ فرانس جي جاءِ والاري آھي. ايراني نار جي پسگردائي وارو علائقو سڄيءَ دنيا جي پيٽرول جو 37 سيڪڙو پيدا ڪري ٿو، ۽ ان ۾ سڄيءَ دنيا جي پيٽرول جي تصديق ٿيل ذخيرن جو سٺ سيڪڙو موجود آھي. آمريڪي ڪمپينين جو ان علائقي ۾ اڍائي سئو ارب ڊالرن جو مجموعي سرمايو سيڙيل آھي. انهيءَ قسم جوٻئي طرف سوويت يونين انهيءَ خطي ۾ اسرائيل جي خلاف عربن جي مقصد جي حمايت ڪري ۽ اسوان بند جي تعمير ۾ ڊرامائي طور شريڪ ٿيڻ کان پوءِ عرب رياستن کي مسلسل وڏي مقدار ۾ اقتصادي ۽ فوجي امداد ڏيئي پنهنجي اثر و رسوخ ۾ لاڳيتو اضافو ڪيو آھي.
وچ اوڀر ۾ سوويت يونين ۽ آمريڪا جي تمام وڏي بازي لڳل آھي، جيڪا اھميت جي لحاظ کان يورپي مفادن کان ٻئي درجي تي آھي. جيستائين آمريڪا جو تعلق آھي، اسرائيل ھڪ بين الاقوامي تشويش جو موضوع به آھي ۽ ھڪ بيحد اھم داخلي مسئلو پڻ، انهيءَ خطي ۾ آمريڪي مفاد ايترا ته آھن جوروس، جنهن جا مفاد پڻ حالانڪ غور لائق آھن، تنهن پنهنجي انهيءَ موقف ۾، جيڪو ھن وچ اوڀر جي بحران جي آغاز ۾ اختيار ڪيو ھو، ھن خوف کان ترميم ڪري ڇڏي ته آمريڪا پنهنجن مفادن جي ھر قيمت تي حفاظت ڪندو. جون ١٩٦٧ع واري مخصوص جنگ ۾ آمريڪا جي وقتي ڪاميابين جي باوجود روس ۽ آمريڪا يورپ وانگر وچ اوڀر ۾ پڻ فوقيت حاصل ڪرڻ لاءِ ھڪٻئي کان گوءَ کڻي وڃڻ جي ڪوشش ۾ لڳا پيا آھن.
ھن ڳالهه ۾ ڪو به شڪ ڪونهي ته سوويت يونين کي وچ اوڀر جي تازي تڪرار ۾ پريشاني نصيب ٿي. ان کي جيڪا ناڪامي ٿي، تنهن جو تدراڪ ضروري ھو ان ڪري وزير اعظم ڪوسيجن جو تڙ تڪڙ ۾ جنرل اسيمبليءَ جو رخ ڪرڻ، صدر پوڊ گورني جا قاھره، بغداد ۽ د مشق جا جلدي جلدي دورا ڪرڻ ۽ عرب رياستن جي جنگي ساز و سامان جو نقصان فوري طورپورو ڪرڻ، اھي سڀ اقدامات سوويت يونين جي انهن پختين ڪوششن جوحصو ھئا، جيڪي ان نه صرف عرب رياستن ۾ بلڪ سڄي دنيا ۾ پنهنجيوقار کي بحال ڪرڻ لاءِ ڪيون.
ھيءَ ڳالهه دعويٰ طور اعتماد سان چوڻ ته آمريڪا ۽ سوويت يونين جو يورپ ۾ موجوده باھمي ٺاھه ۽ وچ اوڀر ۾ روسي موقف جي ناڪامي جي ڪري ھاڻي ٻنهي طاقتن جي درميان ڇڪتاڻ ۾ ڪمي بين الاقوامي زندگيءَ جي ھڪ مستقل سياسي حقيقت بڻجي ويئي آھي، ھڪ خطرناڪ قسم جي سڌي سادي وضاحت ٿيندي. جيتوڻيڪ سوويت يونين انهيءَ قسم جو ٺاھه چاھي به، تڏھن به بين الاقوامي صورتحال جا تضاد کيس ان جي اجازت بلڪل نه ٿا ڏين.
آمريڪا جا عوامي جمھوريه چين سان ڪي به علاقائي تنازعا ڪينهن، جڏھن ته سوويت يونين ۽ عوامي جمھوريه چين جي درميان علاقائي اختلاف موجود آھن ۽ اھم ڳالهه جيڪا موجوده عالمي طاقتن جي حيثيتن تي اثرانداز ٿي رھي آھي، سا اھا ننگي حقيقت آھي ته جنگي نقطه نظر ۽ صنعتي ۽ تڪنيڪي ترقيءَ جي حوالي سان آمريڪا ۽ سوويت يونين ئي اھي ٻه وڏيون طاقتون آھن، جيڪي ھم پله ھئڻ جي حيثيت رکن ٿيون. انهن ٻنهي ايتري خوفناڪ جنگي طاقت حاصل ڪري ورتي آھي، جو ٻئي نه فقط ھڪٻئي کي تباھه و بربادڪري سگھن ٿيون، پر پاڻ سان گڏ باقي دنيا کي پڻ غرق ڪري سگھن ٿيون. چين اڃا تائين انهيءَ درجي جي عام صلاحيت حاصل نه ڪئي آھي. آمريڪا ۽ سوويت يونين جي درميان ”دھشت جي توازن “ (بئلنس آف ٽيرر) چين کي ھڪ اھڙي حيثيت ڪري ڇڏي آھي، جو ھو ان جو پڙ ھڪ يا ٻئي طرف جھڪائي سگھي ٿو. جيڪڏھن چين آمريڪا جي ھٿون تباھه ٿي وڃي ته ھڪ اھڙو خلا پيدا ٿي پوندو جو سوويت يونين جي سلامتيءِ کي خطري ۾وجھي ڇڏيندو. ان ڪري چين سان سوويت يونين جي اختلافن جي باوجود اھا ڳالهه سوويت يونين بنيادي قومي مفاد ۾ ناھي ته اھو چين سان پنهنجن تڪرارن کي آخري انجام تائين پھچائي ڇڏي. ان طرح يورپ ۽ وچ اوڀر ۾ روس سان پنهنجي رقابت ۽ روس سان مصلحت پسندي ۽ چين سان دشمنيءَ جي باوجود اھا ڳالهه آمريڪا جي قومي مفاد ۾ ھرگز ناھي ته چين جي خلاف پنهنجي جدوجھد کي انهيءَ حد تائين رسائي، جتان کان واپسي ممڪن نه ٿئي. ان ڪري ھيءَ ڳالهه قابل فھم آھي ته انهن. نهايت صاف ۽ ظاھري طورناقابل مصالحت اختلافن جي باوجود، جيڪي آمريڪا ۽ چين جي درميان آھن، ۽ وچ اوڀر جي انهن سڀني حاليه واقعن جي باوجود، جن مان روسي آ۾ڙ:ڪ: ڃڪٽآڻ ۾ ڪميءَ جو اظھار ٿئي ٿو، اھڙي صورت وري به رونما ٿي سگھي ٿي، جنهن ۾ چين ۽ آمريڪا سندن درميان موجود رڪاوٽن کي اورانگھي وڃڻ ۽ ڪنهن اھڙي عملي ٺاھه تي پھچي وڃن، جيڪو سوويت يوين جي مواقف نه ھجي. ان سان گڏو گڏ امڪان اھو به آھي ته حالات انهيءَ خليج جي ھٿان پل ٻڌي وجھن، جنهن چين ۽ سوويت يوين کي ھڪٻئي کان جداڪري رکيو آھي ۽ انهن کي ائنگلو-آمريڪا طاقتن جي خلاف متحد ٿيڻ تي انهن شڪستن جي مدنظر مجبور ڪري وجھن، جن سان ھنن جو مقابلو ٻي افروايشيائي ڪانفرنس نه ڪري سگھڻ واري واقعي کان وٺي وچ اوڀر واري صورتحال جي ابتريءَ تائين رھيو آھي. اھي ناڪاميون انهيءَ اثر جي سبب کان، جيڪو ويٽ نام جي ڪري چين – سوويت مفادن تي پئجي رھيو آھي، اڃا به وڌيڪ سنگين ٿي ويون آھن.
طاقت جي مرڪزن جي بدلجي وڃڻ ۽ مشرق ۽ مغرب جي نظرياتي ڇڪتاڻ جي جزوي طور تي اتر- ڏکڻ جي باھمي ڪشمڪش کان مغلوب ٿيڻ جيڪري جيڪا امير ۽ غريب قومن ۾ ھولناڪ عدم توازن جي سبب کان پيدا ٿي آھي، بين الاقوامي سماجي حالت ھڪ متغير ڪيفيت ۾ آھي. گذريل ڏھاڪي جي شديد ڪشمش جي جاءِ تي ھاڻي مرڪزي طاقت جي تقويض جو عمل شروع ٿي ويو آھي. انهيءَ تبديليءَ جي رفتار اسان جي تصور کان تمام گھڻي وڌيڪ آھي ۽ جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ تيز ٿيندي وڃي ٿي. ۽ انهن سڀني کان وڌيڪ عظيم تبديلين جي جاءِ ايشيا آھي. اھڙي پٽڙي صورتحال ۾ بين الاقوامي واقعن جي آئنده رخ جي مطابق ڪي به غير عقلي اندازا قائم ڪرڻ موتمار ٿيندا. في الحال آمريڪا چين سان ھڪ اھڙي دشمنيءَ واري ڪشمڪش جي حالت ۾ آھي، جو اھا جنگ کان ٿوري ئي گھٽ آھي. انهيءَ قسم جي حالت هميشھ رھي نه ٿي سگھي. موجوده رجحانن مان، جيڪي ٽڪراءَ ڏانهن اشارو ڪري رھيا آھن، اندازو لڳائيندي واقعاتي ھوا جي رخ ۾ تبديلي ڏورانهين ڳالهه معلوم ٿي رھي آھي. ھيءَ اڳڪٿي وڌيڪ امڪاني نظر اچي رھي آھي ته ٻنهي عظيم طاقتن جي درميان وچ اوڀر واري جنگ جي سلسلي ۾ٺاھه ٺوھه جوجيڪو ڊرامائي مظاھرو ٿيو ھو، ۽ جنهن جو صدر جانسن گلاس برو ۾ وزيراعظم ڪوسيجن سان چوٽيءَ وارين ڳالھين ۾ جيتري تندھيءَ سان پيڇو ڪيو ھو، تنهن جو انجام چين جي نقصان جي صورت ۾ ظاھر ٿيندڙ، ۽ اھڙي طئي ٿيل موجوده بين الاقوامي صورتحال کي برقرار رکڻ جي حق۾ ھوندو، جنهن نگراني آمريڪا ۽ سوويت يونين ڪندا. اھو گھڻي قدرممڪن آھي، پر اقتدار جي سياست جي ولوله انگيز ست- رنگيءَ ۾ ھر قسم جي ممڪن ڳالھين کي خيال ۾ رکڻ ضروري ھوندو آھي، بين الاقوامي سياست جي متعلق ھڪ حيران ڪندڙ ڳالهه ھيءَ آھي ته ان ۾ ڪو به اھڙو قانون شامل ڪونهي، جيڪو ڪنهن اھڙي تبديليءَ ۽ ڦيرڦار کي قانون جي خلاف قرار ڏي، جيڪا مادي مفادن جي باھمي عمل جي نتيجي طور ايندي آھي.
ھاڻي گھڻي ماڻھن کي ھن ڳالهه جو يقين ٿيندو پيو وڃي ته آمريڪا ۽ سوويت يونين سرد جنگ جي خطرناڪ مرحلي کي ختم ڪرڻ ۾ مصروف آھن. کين ھميشه ھن ڳالهه جو احساس ڪو نه ٿو رھي ته مقابلي جي حالت ۾ تخفيف، زياده سنگين مسئلن کي تيزيءَ سان سامھون آڻيندي ۽ دنيا جي مختلف حصن ۾ مسلح تصادمن جو سلسلو شروع ٿي ويندو. سرد جنگ ذري گھٽ ويھن سالن کان به زياده عرصي تائين ان ڪري جاري رھندي آئي آھي، جو آمريڪا ۽ سوويت يونين پنهنجن تڪرارن کي حل ڪرڻ لاءِ جنگ کي ھڪ طريقي ھئڻ جي طور قطعا رد ڪري ڇڏيو آھي. دنيا سرد جنگ جي روايتي سٽاءِ ۽ انجي ڪوتاھين کان پوري طرح واقف ٿي چڪي آھي. ماڻھو ھاڻي انهيءَ علم جي بنياد تي پنهنجو پاڻ کي وڌيڪ محفوظ سمجھڻ لڳا آھن ته ھيءَ سرد جنگ اوچتو ئي اوچتو گرم ٿي کليل اڳرائي جي ڌماڪي جي صورت اختيار نه ڪندي. سرد جنگ ۾ ھڪ نه ٻيءَ صورت ۾ تحفيف، حقيقي طور خطرناڪ حالات پيدا ڪري سگھي ٿي. انهيءَ طرح سان پيدا ٿيندڙ خلا ۾ ڪا اھڙي وڏي طاقت داخل ٿي سگھي ٿي، جيڪا استحصال جي خاتمي لاءِ جنگ کي وسيلو بنائڻ ۾ جديد جنگي طور طريقي جي نتيجن کان نه ڊڄندي ھوندي. انهيءَ ڳالهه جي روڪٿام لاءِ، تسليم شده عظيم طاقتون، جيڪي جنگ کان بيزار ٿي چڪيون آھن، شايد اھڙن ٺاھن تي راضي ٿي پون، ۽ اھڙين اصلاحي تدبيرن جي اجازت ڏئي وجھن، جن جو نتيجو نه ته ناانصافيءَ واري ”موجوده صورتحال“ کي قائم رکڻ جي صورت ۾، ۽ نه حقيقي مفادن کان ھٿ کڻڻ جي صورت ۾ نمودار ٿئي. پر جنهن وقت تائين قومون ھڪٻئي جو استحصال ڪنديون رھنديون، جيستائين آمريت موجود ھوندي ۽ شھري آزاديون ساڪت رھنديون، جيستائين عوام کي سندن حقن کي محروم رکيو ويندو، ۽ غريبن کي لٽيو ويندو، تيستائين سرد جنگ باقي رھندي ۽ شايد آخرڪار وڏين طاقتن جي درميان ٻن نظرين جي اختلافن جي بنياد تي حقيقي جنگ به ڇڙي پوندي. مظلوم قومون پنهنجي نجات ڏيندڙ جي ڳولا ڪڏھن به ترڪ نه ڪنديون، ۽ جيڪڏھن کين انهيءَ ذميواريءَ جو چوغو پائڻ لاءِ ڪوبه تيار نه مليو، ته محڪوم عوام پنهنجو پاڻ کي نجات ڏياريندا ۽ ھڪ اھڙو منصفانه مساواتي نظام قائم ڪري وجھندا، جيڪو جبر ۽ تسلط، غربت ۽ افلاس ۽ ظلم ۽ استحصال کان پاڪ ھوندو. آخري تجربي طور، سرد جنگ جي ڄاتل سڃاتل پاڇي ھيٺان رھڻ، فرقيوارانه جنگ جي ڏھڪاءَ جي تجربي ڪرڻ کان بهتر ٿيندو، جنهن جي طرف اسين آھستي آھستي وڌندا نظر اچون ٿا.
ڪو وقت اھڙو ھو، جڏھن آمريڪا ۽ سوويت يونين دنيا جا ٻه اھم ترين مخالف ھئا. ڏھه سال اڳي، ڪي ٿورا ئي ماڻھو انهن جي موجوده تعلقات جي نوعيت تي اعتبار ڪن ھا. ساڳيءَ طرح، ھن امڪان کي به رد ڪري نه ٿو ڪري سگھجي ته ڪو اھڙو وقت ڪو نه ايندو، جڏھن آمريڪا ۽ چين کي باھمي بقا جو طريقو تلاش ڪرڻو پوندو. جيڪڏھن ائين نه ٿيو، ته پوءِ ان جو نتيجو دنيا، يا گھٽ ۾ گھٽ ايشيا جي تباھي ۽ برباديءَ جي صورت ۾ نڪرندو. دنيا ۾ڪي به مستقل دشمن ڪين ھوندا آھن. آمريڪا ۽ چين جي موجوده دشمنيءَ کي ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن ھوش منديءَ جي آڏو گوڏا جھڪائڻا پوندا. ويھين صديءَ جي چوٿين ڏھاڪي جي اڌ کان وٺي پنجين ڏھاڪي جي اڌ تائين نازي فاشزم تصادم جو سبب رھي. پنجين ڏھاڪي جي درمياني حصي کان وٺي ڇھين ڏھاڪي جي اڌ تائين سوويت يونين ۽ آمريڪا سرد جنگ ۾ ٻکيا پيا ھئا. ڇھين ڏھاڪي جي اڌ کان وٺي، اسان آمريڪا ۽ چين جي درميان وڌندڙ دشمني ڏٺي آھي. پر اھا مخالفت ھميشه جي لاءِ قائم رھي نه ٿي سگھي. پروفيسر ٽائنبي کان وڌيڪ احتياط کان ڪم وٺندي، جنهن ھن اڳڪٿي ڪرڻ جي جرئت ڪئي ھئي ته تاريخ ھڪ عديم النظير پاسو ورائيندي، آءُ گھٽ ۾ گھٽ ايتريقدراڳڪٿي ڪرڻ لاءِ آماده آھيان ته اٺين ڏھاڪي جي درميان حالات ۾ تبديلي ايندي. جيڪڏھن ماضي مستقبل جو مظھر آھي، ته پوءِ حيرت ٿيندي جيڪڏھن آمريڪا ۽ چين جي مقابلي جي شدت اٺين ڏھاڪي کان پوءِ به قائم رھي سگھي. جيئن آمريڪا ۽ سوويت جي مقابلي جو نتيجو پڻ. فتح تهڙيءَ طرح چين ۽ آمريڪا جي تقابل ۽ تصادم جي تيز نوڪن جي گسي گسي مڏين ٿيڻ جي صورت ۾ نڪرندو.
ان مان اسين ھي سبق حاصل ڪري سگھون ٿا ته ننڍين قومن کي عالمي طاقتن جي اختلافن جي وھڪري ۾ نه وھڻ گھرجي ۽ ھڪ طاقت جي حمايت ۾ يا ڪنهن ٻِي طاقت جي مخالفت ۾ حد کان ايترو ٻاھر نڪري وڃڻ نه گھرجي، جو انهن جي پنهنجي مستقبل کي ناقابل تلافي نقصان پھچي. بلڪ کين عالمي طاقتن جي موقف کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ اڳرائيءَ جي خلاف سينو سپرڪري سامراجيت کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ لاءِ انصاف جي بنيادن تي بيٺل مقصدن جي حمايت ڪرڻ گھرجي. ننڍين قومن لاءِ بهتر ٿيندو، ته اھي عالمي طاقتن جي حريفانه ڇڪتاڻ ۾ گھڻي کان گھڻو غيرجانبداريءَ وارو رويو اختيار ڪن. انهن جي لاءِ ڪنهن وڏي طاقت جي خلاف ڪنهن ٻي وڏي طاقت سان مڪمل ايڪو ڪرڻ ڪوتاھه انديشي ٿيندو. ان جو ھروڀرو اھومطلب ڪونهي ته پنهنجن قومي مقصدن کي اڳتي وڌائڻ لاءِ ڪا ننڍي قوم ڪواھڙو موقف اختيار نه ڪري، جيڪو ٻين وڏين طاقتن جي مقابلي ۾ ڪنهن هڪ وڏي طاقت سان زياده ھم آھنگ ھجي. پر ان جو اھو مطلب ضرور آھي ته ننڍي رياست ڪنهن ھڪ وڏي طاقت جي خلاف ڪنهن ٻي وڏي طاقت سان اھڙو ايڪو ڪرڻ کان گريز ڪري، جنهن ۾ بين الاقوامي معاملن ۾ اڳواٽ طئي ٿيل موقف اختيار ڪرڻو پوي ۽ سو به فقط عارضي مادي فائدن جي خاطر يا انهيءَ سبب کان ته انهيءَ جي برسر اقتدار حڪومت کي اھو انديشوآھي ته اھا انهيءَ طاقت جي سھاري کان سواءِ پنهنجي ئي عوام ھٿان ختم ٿي ويندي.
عملي حالتن ۾، ننڍين قومن کي اھڙي حڪمت عملي ٺاھڻ گھرجي، جنهن جي ذريعي سڀني عالمي طاقتن سان معمول جي مطابق ٻه طرفا تعلقات قائم ٿين، جن ۾ انهن طاقتن جي طرفان ڪنهن مداخلت جو امڪان نه ھجي ۽ جن جي درجي بندي روشن خيال قومي مقصدن جي بنياد تي بلڪل سمجھه ۾ اچڻ جھڙي ھجي. انهن تعلقات کي جيڪڏھن فائدي بخش ۽ معقول ٿيڻو آھي ته اشتراڪ عمل جا شرط اھڙا ھئڻ گھرجن، جن ۾ خالص نظرياتي معاملن يا دفاعي عھد و پيمانن ۾ ھڪ ٻئي جي مقابلي ۾ ترجيع نه ملي، نه ته انهن جا تعلقات گھڻ رخين ذميدارين جي صورت اختيارت ڪندا. جيئن ته عظيم طاقتن جون ذميداريون عالمي نوعيت جون ھونديون آھن، انڪري ڪنهن وڏي طاقت سان دفاعي معاملن ۾ ٻه طرفا تعلقات قائم رکي انهيءَ سلسليوار ردعمل ۾ڦاسي پوڻ کان بچڻ مشڪل آھي، جنهن جو نتيجو گھڻن رخن وارين ذميدارين جي صورت ۾ نڪرندو. انهيءَ قسم جي معاھدي مان ٻه طرفا فائدا ختم ٿي وڃن ٿا ۽ اھي معاھدا اسان کي ٻين وڏين طاقتن سان تصادم جي طرف گھلي وڃن ٿا. ٻه طرفا تعلقات جي شرطن کي ڪڏھن اھڙو نه ھئڻ گھرجي، جو انهن مان ٻين عالمي طاقتن سان انهن ئي قسمن جي تعلقات جي وسعت ۽ شڪل ۾ڪنهن طرح به بگاڙ پيدا ٿئي. ٻين لفظن ۾، ٻه طرفا تعلقات کي ڪنهن به صورت ۾ گھڻ رخين ذميدارين جي شڪل اختيار نه ڪرڻ گھرجي، جيڪي ان وقت سامھون اچن ٿيون، جڏھن مختلف ٻه طرفن تعلقات جي شرطن ۾ بنيادي معاملن تي اختلاف، ناقابل تصفيه ٿي پوي ٿو.
ٽين دنيا جي قومن جي لاءِ لازم آھي ته فقط عالمي طاقتن سان، بلڪ نيم عالمي طاقتن مثلا برطانيه، فرانس ۽ جرمنيءَ سان پڻ ٻه طرفا دوستانه تعلقات وڌائينديون رھن. فرانس کي، جنهن جي طاقت ائٽمي ھٿيارن جي ڪري اڳي کان وڌيڪ ٿي ويئي آھي، آفريڪا جي فرينچ ٻولي ڳالھائيندڙ رياستن جو اعتماد حاصل آھي. ان جي راءِ کي باقي آفريڪي ملڪن، ايشيا ۽ لاطيني آمريڪا جي ملڪن ۾ پڻ وقعت حاصل آھي. وچ اوڀر جي تازه ترين بحران جي دوران فرانس عرب ملڪن ۾ پنهنجو مقام ٻيھر حاصل ڪري ورتو آھي ۽ جيڪي زيادتيون ان سنه ١٩٥٦ع واري سئيز جي جنگ ۾ ڪيون ھيون، تن جي تلافي پڻ ڪري ڇڏي آھي. (ھن ڳالهه جو اقرار ته ١٩٦٨ع جي فرانس ١٠٥٦ع واري فرانس ناھي)، صدر ناصر ان وقت ڪيو ھو، جڏھن ھن وچ اوڀر واري جنگ جي تعميري ڪردار ادا ڪرڻ تي جنرل ڊيگال جي تعريف ڪئي ھئي. فرانس پنهنجي لاءِ نه فقط يورپي ملڪن ۾ بلڪ دنيا جي قومن ۾ پڻ ھڪ خاص مقام پيدا ڪري ورتو آھي. ھن پنهنجي دورانديشيءَ واري خارجه پاليسيءَ جي صدقي سوويت يونين ۽ عوامي جمھوريه چين سان قريبي لاڳاپا پيدا ڪري ورتا آھن. ويٽ نام جي جنگ ۽ ايشيا جي عام صورتحال جي سلسلي ۾ ان جي صحيح جائزن ھن جو ڏيل اڃا به وڌيڪ وڏو ڪيو آھي، جڏھن ته ان جي خارجه حڪمت عمليءَ بين الاقوامي توازن ۾ اڳي کان وڌيڪ ترقي پسندانه تبديليءَ جي لاءِ نوان موقعا پيدا ڪري وڌا آھن. خود اختياريءَ جي حق جي اصولن لاءِ پنهنجي مستحڪم حمايت سان، جنهن کي ھن الجزائر ۾ خود پنهنجي سامراجي مفادن جي خلاف ھڪ جرئتمندانه انداز ۾ استعمال ڪيو، ھن ٽين دنيا جي قومن تي ڏاڍو صحتمند اثر ڇڏيو آھي.
فرانس ۽ جرمنيءَ جي باھمي تعاون کي، جيڪو ڪونراڊ ائڊيناير جي سرپرستيءَ ۾ ڏاڍي حوصلا افزا انداز ۾ شروع ٿيو ھو، تنهن کي ھن کان پوءِ ڪجهه ناڪاميون نصيب ٿيون. جيڪڏھن انهن ٻن ملڪن جي يگانگت مستحڪم ٿي وڃي ته اھي يورپ ۾ ھڪ طاقتور سياسي عنصر ۽ باقي دنياجي لاءِ امن جو ھڪ مضبوط قلعو بڻجي سگھن ٿيون. في الحال اولھه جرمني، جيڪا ھڪ ورھايل ملڪ جو ھڪ حصو آھي، پنهنجي قوميت جي اتحاد جي خواھان آھي. انهيءَ عظيم مقصد جي حصول ۽ پنهنجي بچاءَ جي لاءِ ان جو دارو مدار في الحال آمريڪا تي آھي. انهيءَ ڪري ان جي خارجه پاليسي جمود جو شڪار ٿي ويئي آھي. ان کي سندس ھڪ وڏي اتحاديءَ جي طرفان بي وفائيءَ جو دائمي ڌڙڪو لڳل رھي ٿو، ڇو ته سوويت يونين ۽ آمريڪا جي درميان ڪو به بنيادي ٺاھه وفاقي جمھوريه جرمنيءَ جي لاءِ ھڪ وڏي نقصان جو سبب ٿيندو. چانسلر ڪيزنگر جي ماتحت مخلوط حڪومت جي ٺھي وڃڻ کان پوءِ، فرانس جي طرف قدم وڌائڻ ۽ جنرل ديگال جي خيالن جي مواقفت ۾ يورپ جي طرف وڌڻ جي تحريڪ ٻيھر اٿي رھي آھي. بهرحال ١٩٦٩ع لاءِ مقر ٿيل عام چونڊن کان اڳ ۾ جرمنيءَ جي خارجه پالسيءَ ۾ ڪنهن به قسم جي وڏي تبديليءَ جي اميد رکڻ قبل از وقت آھي، جيستائين آمريڪا ۽ سوويت يونين جي درميان ڪنهن اھڙي شرط تي ڪوئي بنيادي ٺاھه نه ٿي وڃي، جنهن کي جرمنيءَ جي وفاقي جمھوريه پنهنجي لاءِ ھڪ تاوان سمجھي.
برطانيه عظمي ٰ ھاڻي ايشيا ۾ ھڪ مضبوط طاقت جي حيثيت وڃائي ويٺوآھي، پر اھو آمريڪا جي عالمي مفاد جي سھاري لاءِ ھڪ اھم حاشيه بردارطاقت جو ڪردار ادا ڪري رھيو آھي. سئيز کان اوڀر وارن علائقن جي متعلق ان جي اشتعال ڏياريندڙ حڪمت عملين مغربي ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ڪيئي ٽاري سگھڻ جي لائق مصيبتون پيدا ڪيون آھن. وچ اوڀر واري تصادم کان پوءِ، ھن ڳالهه ۾ شڪ پيدا ٿي چڪو آھي ته برطانيه وري ڪڏھن به ” سئيز کان اوڀر “ طرف پنهنجي ڳالهه مڃائي سگھندو. ھاڻي ان کي پنهنجي عوام جي فلاح و بهبود ۽ ٻين ملڪن تي بالا دستيءَ جي وچان ڪنهن به ھڪ شئي جي چونڊ ڪرڻي پوندي.
دولت مشترڪه باھمي فائدي جي ھڪ نقطي کان لنگھي چڪو آھي. ھاڻي انجي حيثيت فقط ھڪ علامتي اداري جي رھجي ويئي آھي ۽ ان کي ھڪ مناسب انداز ۾ رضاڪارانه طور تي جيترو به جلد ختم ڪيو وڃي، اوتروئي اھا برطانيه ۾ دولت مشترڪه جي ايشيائي ۾ آفريقي قومن لاءِ بهتر ٿيندي. ايشيا ۽ آفريقا جي قومن جي سڀني اجتماعي مايوسين ۽ انهن جي جذبن کي سنڀالڻ ۾ دولت مشترڪه جي ناڪاميءَ جي عڪس برطانيه سان انهن جي تعلقات مان پوي ٿو ۽ انهن مان بيڪار پيچيدگيون پيدا ٿين ٿيون، جيئن ته دولت مشترڪه جي اندورني جڳھڙن کي نبيرڻ لاءِ ان جي اندر ڪوئي ذريعو موجود ڪونهي، ان ڪري اھي جڳھڙا تعداد ۾ وڌي وڌي غلط فھمين ۾ اضافوڪندا رھن ٿا. اڄ برطانيه ۽ ڏکڻ آفريقا جا باھمي تعلقات بهتر آھن، ڇاڪاڻ ته اھي ٻه طرفي بنياد تي قائم آھن. جڏھن ڏکڻ آفريقا دولت مشترڪه ۾ شامل ھو، تڏھن انهيءَ ملڪ سان برطانيه جا تعلقات ڪشيده ھئا، ۽ انهيءَ ڪشيدگيءَ جو سبب اھا ڇڪتاڻ ھئي، جيڪا دولت مشترڪه جي گھڻ رخي ميلاپ جي سبب کان انهيءَ اداري جي خلاف پيدا ٿي پيئي ھئي. دولت مشترڪه کي رضاڪارانه طور تي ختم ڪرڻ سان، نه فقط ان جي سڀني ميمبرن سان برطانيه جا ٻه طرفا ناتا بهتر ٿي پوندا، بلڪ برطانيه پڻ انهيءَ قابل ٿي پوندو ته اڳوڻن ورثن جي بار کان آزاد ٿي، يورپي برادريءَ ۾ داخل ٿي وڃي ۽ ايشيا ۽ آفريقا جا ملڪ پڻ پنهنجن پنهنجن کنڊن ۾، ۽ ايشيائي استحڪام جي لاءِ زياده فطري ۽ بامقصد ڪم سر انجام ڏيڻ جي لاءِ آزاد ٿي پوندا. حقن ۽ فرضن ۾ بي ترتيب قسم جي گھڻ نه ھوندي، جنهن کان فقط اجتماعي ۽ انفرادي مشڪلات ۾ اضافو ٿئي ٿو ۽ ايشيا آفريڪا جي ماڻھن جون طبعي حوصله منديون ڪمزور ٿي وڃن ٿيون. برطانيه جي جاءِ يورپ ۾ آھي ۽ جيترو جلد برطانيه انهيءَ نڪته کي سمجھي ويندو، اوتروئي يورپ ۽ سڄي دنيا جي امن لاءِ بهتر ٿيندو. برطانيه پنهنجو آغاز يورپ مان ڪيو ھو ۽ ھاڻي ان کي يورپ واپس پھچڻ گھرجي. في الحال برطانيه جي غرضن جا چنبا. سندس طاقت کان گھڻي قدر ٻاھر تائين ڦھليل آھن. کيس وقت جي آواز مطابق پاڻ کي ٻيھر حالات سان ٺھڪائڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي، خصوصا يورپ جي سلسلي ۾ ايشيا ۾ برطيانيه جي فوجي ذميوارين ۾ ڪمي ڪرڻ جو فيصلو انهيءَ رخ ۾ ھڪ قدم آھي.
ترقي پذير قومن کي عالمي طاقتن سان تعلقات مرتب ڪرڻ ۾ ھميشه مشڪل ۽ پريشانيءَ جو مقابلو ڪرڻو پوي ٿو. برخلاف ان جي، انهيءَ لاءِ ھيءَ ڳالهه مقابلتاً آسان آھي ته اھي پنهنجن باھمي مفادن جي بنيادن تي بيٺل حڪمت عملين کي پاڻ کي وڌيڪ ملائي ڇڏين ته جيئن عالمي طاقتن جي ڀيٽ ۾ انهن جي سودي ڪرڻ جي حثيت بهتر ٿي سگھي ۽ ھو پاڻ کي وڌيڪ مستحڪم پڻ ڪري سگھن. ترقي پذير قومن جي ھيءَ مسلسل ڪوشش رھڻ گھرجي ته اھي باھمي تعاون ۾ اضافو ڪن، ڇاڪاڻ ته اھو تعاون برابريءَ جو تعلق ھئڻ ڪري انهن قومن جي برابريءَ جي ڪنهن ميمبر جي انتهائي اھم مفادن کي نقصان پھچائڻ جي قابل نه ھوندو آھي.
آفريڪي ايشيائي استحڪام کي اقوام متحده جي اندر ۽ ٻاھر پختي اداري سان وڌائڻ گھرجي. ان ۾ ٻي افريشيائي ڪانفرنس جي منعقد ڪرڻ ۾ ناڪامي ۽ خود اقوام متحده جي اندروني بحران جھڙيون ڪيئي ناڪاميون لازمي طور ٿينديون. آزاديءَ ۽ انصاف جي ايڏي ھمه گير تحريڪ جي مقابلي ۾ بيشمار رڪاوٽن جو اچڻ ھڪ لازمي امر آھي، پر انهيءَ آزمائش کي اتحاد لاءِ ڪيل عزم کي وڌيڪ مضبوط بنائڻ گھرجي، جو وقت گذرڻ سان پڪ ئي پڪ ظھور ۾ ايندو. ھڪ ڀيرو اقوام متحده جي مٿان مصيبت جا سال ٽري وڃن، ته اھو ادارو پنهنجي ابتدائي سالن وارن وعدن جي وفا ڪرڻ لاءِ ھاڻي به ٽين دنيا جي ترقي پذير قومن لاءِ ترقيءَ ۽ سندن حفاظت جو ذريعو بڻجي سگھي ٿو. في الحال ته اقوام متحده جو ادارو و بحران ۾ وڪوڙيو پيو آھي، ۽ ان جي سڀني کان وڏي دشواري اھا آزمائش آھي جنهن سان ان جو مقابلو وچ اوڀر ۾ آھي. ڪن ماڻھن جو عقيدو آھي ته ڪيڏھن ان کي ھن آزمائش ۾ ڪاميابي نصيب نه ٿي ته ليگ آف نيشنس وانگر ھيءَ به ختم ٿي ويندي. پر سچ اھو آھي ته جيتوڻيڪ ان جي موت جو اعلان اڳ ۾ به ڪيو ويو آھي ۽ ھيءَ اڃا تائين زنده ھلندي پيئي اچي، ھڪ دفعو ھيءَ پنهنجي موجوده مشڪلاتن تي قابو حاصل ڪري وجھي ۽ نئين سر پنهنجي تنظيم ڪري وجھي ته پوءِ اھا پنهنجو اثر و رسوخ مڃرائي سگھي ٿي ۽ ايشيا، آفريقا ۽ لاطيني آمريڪا جي قومن کي بين الاقوامي واقعن جي روش تي اثر انداز ٿيڻ ۽ پنهنجي جائز جدوجھد جي مدد لاءِ عوامي راءِ جي طاقت کي متحرڪ ڪرڻ لاءِ سندن اجتماع جو ھڪ موثر مرڪز بڻجي سگھي ٿي. ان ھوندي به جيڪڏھن هيءَ انجمن موجوده مسئلن جي بار ھيٺان دٻجي به ويئي ته قومن جي ھڪ ٻي متحده انجمن وجود ۾ اچي ويندي، جيڪا مظلوم ماڻھن ۽ استحصال ٿيل قومن جي خدمت ۾ وڌيڪ وفاداري ۽ طاقت ۽ انصاف جي تحفظ لاءِ بين الاقوامي مجلس ھميشه موجود رھندي. سڄيءَ دنيا کي عظيم تر طاقتن جي جائداد ۾تبديل ڪري نه ٿو سگھجي. اقوام متحده پنهنجين سڀني ڪمزورين جي باوجود، ”ليگ آف نيشنس “ جي ھڪ سڌريل صورت آھي، ۽ جيڪڏھن اھا ڇڙوڇڙ ٿي ويندي ته ان جي ڦٽل نشانن تي ھڪ وڌيڪ مؤثر عالمي مجلس وجود ۾ ايندي.
جيئن جيئن اھڙا ھٿيار، جيڪي سڄن سڄن کنڊن کي تباه ڪرڻ جي صلاحيت رکن ٿا، فني اعتبار کان ڪمال جي نقطي تي پھچي رھيا آھن، تيئن تيئن ايشيا، آفريڪا ۽ لاطيني آمريڪا جي ترقي پذير ملڪن لاءِ اڃا به وڌيڪ لازم ٿيندو وڃي ٿو ته ھڪ اھي ھڪٻئي جو موقف کي وڌيڪ جامع انداز ۽ باھمي استحڪام جي روشنيءَ ۽ ٻيو ته سڀني ترقي پذير ۽ ترقي يافته قومن جي درميان بهتر ٺاھه جي لاءِ سرگرميءَ سان ڪم ڪن. ھيءَ ڳالهه جيڪا عام طور تي چئي وڃي ٿي ته دنيا سسي رھي آھي، ڪجهه غلط ناھي، ڇاڪاڻ ته مواصلات جي تيز رفتاريءَ اھڙن فيصلن تائين پھچڻ ۾ جيڪي بين الاقوامي امن کي متاثر ڪندا ھجن يا بين الاقوامي جنگ جي طرف وٺي ويندا ھجن، مفاصلن کي بلڪل بي اثر ڪري ڇڏيو آھي. اھم فيصلن جو اثر ڪنهن واحد قوم يا ملڪن تائين محدود نه رٿو رھي. اڄڪلھه اھڙن فيصلن جو پڙاڏو دنيا جي جي چئني ڪنڊن تائين ڦھلجي وڃي ٿو.
اقتصادي اعتبار کان دنيا جي اترين ۽ ڏاکڻن ملڪن ۾ جيڪو تضاد پيد اٿي چڪو آھي، تنهن جي پيش نظر ترقي پذير قومن جي ترقي يافته قومن سان بهتر اقتصادي تعلقات قائم ڪرڻ جي جدوجھد ۾ مٿن ھيءُ فرض عائد ٿئي ٿوته اھي پنهنجن گڏيل مقصدن کي باھمي طور ھڪٻئي سان مربوط ڪن، ته جيئن گڏيل سودي ڪرڻ خاطر سندن قوت ۾ واڌارو ٿئي. اتر ڏکڻ جي ڇڪتاڻ، چاھي ترقي پذير قومن لاءِ ڪيتري ئي اھم ڇو نه ھجي، اولھه ۽ اوڀر جي ھن متضاد جذبن جي سامھون مغلوب ٿي وڃي ٿي، جنهن ۾ نظرياتي جذبن کي مشتعل ڪرڻ جي طاقت موجود آھي. اولھه ۽ اوڀر جي اھا متضاد ڇڪتاڻ دنيا جي اقتصادي ۽ سماجي معاملن تي غالب اچڻ جي ارادي جو اظھار آھي. انهيءَ ڪري ھــِن ڇڪتاڻ اندر انهيءَ عالمي تباھي ۽ برباديءَ جو خطرو موجود آھي. جيڪو تهذيب کي رک جو ڍير بنائي سگھي ٿو. انڪري ايشيا، آفريقا ۽ لاطيني آمريڪا جي کنڊن لاءِ ضروري آھي ته اھي موجوده زماني جي واقعن جي ضرورتن جي مطابق يورپ کنڊ سان ھڪ نئين ۽ ھڪجھڙائيءَ واري انداز سان ٺاھه ڪن.
ٻي مھاڀاري لڙائيءَ جي ڦھلايل تباھيءَ کان پوءِ يورپ بيمار ۽ ٿڪل حالت ۾ ھو، اڄ ان ۾ ھڪ نئين روح جا سڀ آثار موجود آھن جي ھڪ ڀيرو جنگ کان بيزار ٿيل ماڻھن جي مقدر ۾ ھڪ وڌيڪ خوشحال ۽ زياده ڀرپور زندگي نمودار ٿيندي نظر اچي ٿي. مشرقي ۽ مغربي يورپ جا ماڻھو جنگي ھٿيارن کي ھڪ طرف اڇلائي ڇڏڻ کان پوءِ وڌيڪ قريب باھمي تعاون جي ڪوشش ۾مصروف نظر اچن ٿا. ٻه- طرفي ڇڪتاڻ ۾ نرمي اچڻ سان مشرق ۽ مغرب جي ھڪٻئي سان لاڳاپن ۾ لچڪ وڌي ويئي آھي ۽ سياست ۽ اقتصاد ۾ پٽڙي ڪيفيت پيدا ٿي ويئي آھي. يورپ جي سالميت لاءِ ھن حوصله افزا تحريڪ تحريڪ مان باقي يورپي مسئلن جي حل دستياب ٿيڻ جون تازيون اميدون پيدا ٿي ويئون آھن. ڌارين جي دخل اندازيءَ کان آجي يورپي اھتمام ھيٺ زندگيءَ جي بساط جي ھڪ ھنڌ ڄميل حالت کي ٽوڙڻ جا بهتر امڪان نظر اچي رھيا آھن. ھيءَ ڳالهه اڃا ملاحظه جي قابل آھي ته ٻئي عظيم ترين طاقتون ( آمريڪا ۽ روس) مشرقي ۽ مغربي يورپ جي قومن جي درميان وڌندڙ تعاون جي ڪھڙيءَ حد تائين اجازت ڏين ٿيون يا ان کي پنهنجي گرفت ۾ رکي سگھن ٿيون. پر واضح طور، صاف ڳالهه ھيءَ آھي ته يورپ ۾ انهيءَ قسم جي تعاون جو لاڙو موجود آھي. اھا ڳالهه پڻ ٽين دنيا جي قومن لاءِ انهيءَ ڳالهه کي اڃا به وڌيڪ ضروري ڪري ڇڏي ٿي ته اھي نئين اڀرندڙ يورپ جي طرف نئين انداز ۾ اڳتي وڌن.
يوروپ ۽ ايشيا جي وچ ۾ نئين قسم جو باھمي تعلق اڀري رھيو آھي. ماضيءَ ۾، ايشيا تي يورپ جي غلبي جي سبب ڪري، ٻنهي کنڊن جي درميان باھميلاڳاپن جي بسنبت وڌيڪ اختلاف موجود ھئا. ھيءَ ڳالهه اڻٽر ھئي ته عدممساوات ۽ استحصال جي بنيادن تي قائم ٿيڻ وارن لاڳاپن جي دوران انهن ٻن علائقن جي ماڻھن جي درميان جڳھڙا وڌن. مادي غلطي جو زمانو گذري وڃڻکان پوءِ يورپ ۽ ايشيا جي درميان تعلقات ۾ ھڪ نئين گھرائي پيدا ٿي آھي.بدلجندڙ تعلقات جي دؤر ۾ ايشيا ۽ يورپ جا ماڻھو انهن باھمي اختلافن جيبجاءِ، جيڪي انهن کي ھڪٻئي کان جدا ڪن ٿا، ھڪجھڙاين جي تلاش ۾ لڳلآھن، جيڪي کين ھڪٻئي سان ملائين ٿيون.” اڇيءَ چمڙيءَ واري آدميءَ جوبار“، ۽ ”غير مھذب“ ماڻھن کي مھذب بنائڻ جي لاءِ ”برترقومن“ جي ذمه داريءَ جھڙن فضول اصطلاحن جا اثر ھاڻي يورپي ماڻھن جي ذھنيت ۽ انهنجي ايشيائي ماڻھن سان ورتاءُ تي گھٽ ٿيندا وڃن ٿا. پراڻن روين جا نشان اڃا به باقي آھن، پر تيزيءَ سان غائب ٿيندا وڃن ٿا. ھاڻي زور يورپ ۽ ايشيا جي مشترڪ نسب نمائن ۽ ٻنهي کنڊن جي جاگرافيائي قربت ڏانهن منتقل ٿي رھيو آھي. ھن ڳالهه کي وسارڻ نه گھرجي ته آباديءَ جا وڏا وڏا ريلا ايشيا کان يورپ جي طرف وڌيا آھن. انڪري انهن جي درميان ھڪ حد تائين نسلي ۽ ثقافتي ھم رنگي آھي. ٻئي کنڊ تهذيب جا گھوارا رھيا آھن ۽ ٻنهي مان مذھبي افڪار، فلسفه، سائنس ۽ سياسي تصورات اٿي دنيا ۾ ڦھليا آھن. ٻئي کنڊ خوفناڪ جنگين ۽ تباھيءَ جا آکاڙا بڻيا رھيا آھن. انڪري يورپين ۽ ايشيائين، ٻنهي کي ھڪ منصفانه بين الاقوامي امن جي قيام جي ضرورت جوھاڻي يڪسان طور وڌيڪ خيال رکڻ گھرجي. مستقبل ۾ ايشيا ۽ يورپ جي درميان اشتراڪ عمل کان دنيا جي زندگيءَ جي حالتن کي بهتر بنائڻ جا امڪان گھڻا روشن آھن. آئينده اچڻ وارا سال مشترڪه مفاد جي وسعت ظاھرڪندا. اھا وسعت ان وقت وڌيڪ واضح ٿي ويندي، جڏھن وڏيون طاقتون يورپ ۽ ايشيا ۾ حالات جي بدلجندڙ حوالن جي روشنيءَ ۾ پنهنجن مقصدن کي نئين سر واضح ۽ مرتب ڪنديون، جڏھن حاڪميت کي متحده مقابلي کي منهن ڏيڻو پوندو ۽ جڏھن سائنس جي زمين ۾ اقتصادي ۽ معاشري حالتن مان ڦٽندڙ واقعن جي عام تاڃي پيٽي ۾ نوان ميدان سر ٿيندا.
ھڪ عالمي ۽ بين البراعظمي ٺاھه ۽ رابطي جي اھميت ھن ڪري گھٽ نه ٿي ٿئي، جو جاگرافي ھاڻي به ھر ملڪ جي خارجه پالسيءَ جي تشڪيل تي سڀ کان وڌيڪ اھم اڪيلي عامل جي حيثيت رکي ٿي. جيڪڏھن ڪا قوم پنهنجي ويجھي کان ويجھي پاڙيسري سان باھمي موافقت پيدا نه ٿي ڪري سگھي ته ڏورانهين قومن سان باھمي مفاھمت جي سطح تائين پھچڻ ان جي لاءِ اڃا به وڌيڪ مشڪل ثابت ٿيندو. ڪنهن قوم جي بين الاقوامي لاڳاپن ۾پختگي ۽ لچڪ انهيءَ پختائيءَ ۽ لچڪ مان پيدا ٿيندي آھي، جيڪا اھا پنهنجي ويجھي کان ويجھي پاڙيسريءَ سان پنهنجن لاڳاپن ۾ روا رکندي آھي. حقيقت ۾جيڪڏھن سڀ پاڙيسري ملڪ ھڪٻئي سان سٺي مفاھمت پيدا ڪري وجھن ته بين الاقوامي تعاون ۾ ھوند وڏيون سھولتون پيدا ٿي وڃن. علاقائي جڳھڙا، جيڪي ٻن سڀني جڳھڙن کان وڌيڪ اھم ھوندا آھن، پاڙيسرين ۾ اٿندا آھن ۽ پاڙيسري رياستن جي تعلقات ۾ ڇڪتاڻ پيدا ڪندا آھن. ماڻھن جي درميان پيچيدگين وانگر، رياستن جي درميان سڀني کان وڌيڪ پيچيده بين الاقوامي حالتون اتي پيدا ٿينديون آھن، جتي انهن جون سرحدون گڏيل ھونديون آھن. ويجھڙائيءَ جي سبب ڪري ۽ باھمي تعلقات جي وسعت جي بدولت پڻ، پاڙيسري ملڪن جي خارجه حڪمت پيدا ٿيڻ نه فقط انهن جي باھمي اختلافن ۾ سختي ۽ شدت پيدا ٿيڻ جو انديشو ھوندو آھي، بلڪ سندن درميان طرح طرح جا روزمره جا مسئلا پڻ ظاھر ٿيندا رھندا آھن. اھوئي عمل جو اھو دائرو آھي، جنهن ۾ ڪنهن قوم جي قابليت جو اظھار ٿيندو آھي. جيتوڻيڪ ھلندڙصديءَ ۾ مفاصلو، نسلي ۽ روحاني لاڳاپن کي گم ٿو ڪري ڇڏي، تڏھن به جاگرافي پنهنجن معنائن ۾ پاڙيسري ملڪن جي درميان تعلقات جي اھميت کي متعين ڪرڻ واري سڀني کان وڌيڪ اثرائي چيز آھي، گھڻن ئي تعلقات کي بدلائي يا متاثر ڪري سگھبو آھي. پر ھڪ جاگرافيائي پاڙيسريءَ جي موجودگيءَ جي حيثيت کي بدلائي نه ٿو سگھجي. خارجه پاليسيءَ جي تشڪيل۾ ھيءَ ھڪ دائمي عنصر آھي.
ڪنهن ملڪ جي خارجه پاليسيءَ جي اھتمام ۾ ٻين ملڪن سان عام طور تي سٺن تعلقات قائم ڪرڻ جا فائدا اڪثر ان جي پنهنجن پاڙيسرين سان تعلقات جي ناڪاميءَ جي ڪري معطل ٿي ويندا آھن. ھر قوم جي سياسي فلسفي ۽ معاشي نظام ۾ ترميم ۽ بدليءَ جا امڪان موجود ھوندا آھن. فنون، سائنس، مادي وسيلا ۽ سياسي ڍانچا سڀ ڦيرڦار جو اثر قبول ڪندا آھن، پر طبعي جاگرافيائي حقائق ناقابل تبديلي ھوندا آھن. ھر ملڪ جي خارجه پاليسي ڪنهن به مقرر گھڙيءَ ۾ تغير پذير ۽ مستقل عاملن جي ميلاپ جو نتيجو ھوندي آھي. ان ڪري خارجه پاليسي طئي ڪرڻ جي مشڪل ڪم ۾، بين الاقوامي ادارن کي منهن ڏيڻ جي عمل ۾ مختلف ۽ انتهائي پيچيده عناصر جولحاظ ضرور رکڻ گھرجي، مثلاً قوم جي سياسي فلسفي، جو ان جي اقتصادي نظام جو، ان جي ثقافتي روايتن ۽ ان جي جاگرافيائي بيھڪ جو.
ھن باب ۾ ھڪ تمام پيچيده مسئلي کي سادي انداز ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آھي، ۽ ان جو مقصد تڏھن ئي پورو ٿيندو، جڏھن ان مان ھيءَ ڳالهه واضح ٿي ويئي ھجي ته دنيا بدليل سياسي حالات جي- جنهن ۾ ٽي عالمي طاقتون وجود ۾ اچي ويئون آھن، ۽ انسانن جي ذھنن تي قابو پائڻ لاءِ سڄي دنيا۾ ھر ھنڌ ڇڪتاڻ جاري آھي، تقاضا آھي ته ننڍين قومن جا سياستدان، جن جي ھٿن ۾ سندن ماڻھن جي قسمت جي واڳ آھي، گھڻي ھوشياري ۽ احتياط ڪن. انهن ساستدانن جي خارجه پاليسي جي اھتمام ۾ عالمي طاقتن جي طرف رويي جي انداز مان، ۽ خود انهن جي درميان استحڪام سان ئي آخرڪار ھي طئي ٿيندو ته جن قومن جي رھنمائي انهن جي ذمه آھي، سي سڀاڻي جي دنيا ۾پنهنجي آزادي ۽ خود داري قائم به رکي سگھنديون يا نه.