باب سترهون: وڌندڙ بحران جو مقابلو ڪيئن ڪجي
”سچ ۽ حق جي بچاءَ ۾ جنگ وجدل بيخياليءَ سان نه ڪرڻ گھرجي، ۽ انهيءَ (فرض) کان منهن موڙڻ نه گھرجي. حياتي ۽ موت الله تعالي ٰجي ھٿ ۾ آھي، ھر ڪنهن کي خدا جي راھ ۾ لڙڻ لاءِ چونڊي نه ٿو سگھجي. ان ۾ وفاداري، استقامت ۽ ايمان جي ضرورت ھوندي آھي. اھي ڳالھيون ميسر ھجن ته وڏن لشڪرن کي اھي ماڻھو ڀڄائي سگھن ٿا، جيڪي ان راھ ۾ جھاد ڪن ٿا.“
سن 1965ع ۾ ڪنسورشيم واري بحران جي ڏينهن ۾ حڪومت انهيءَ مسئلي کي سڌيءَ طرح سان پاڪستان جي عوام تائين کڻي ويئي ۽ انهن جي مدد سان ملڪ ڪاميابيءَ سان انهيءَ بحران تي قابو حاصل ڪري ورتو. موجوده بحران وڌيڪ شديد آھي ۽ عوام کي سچي ڳالهه ٻڌائڻ گھرجي ته پاڪستان کان ڪھڙا مطالبا ڪيا پيا وڃن ۽ پاڪستان انهن کي ڇو تسليم نه ٿو ڪري سگھي. ترقي پذير ملڪ مادي ذريعن سان انهن عظيم طاقتن جي دٻاءُ جو مقابلو نه ٿا ڪري سگھن، جيڪي خاموش سياست گريءَ جي ذريعي پردي پٺيان رھي وڏي تباھي مچائي سگھن ٿيون. انهن کي ته فقط گوناگون تدبيرون عمل ۾ آڻڻيون پونديون آھن، جن جي ذريعي اھي مٿن آڌار رکندڙ مملڪتن جي اقتصادي ۽ معاشرتي توازن کي درھم برھم ڪري رکنديون آھن يا حڪومتن جا تختا اونڌا ڪنديون آھن. عظيم ۽ عالمي طاقتون پردي پٺيان رھي خاموشءَ سان عمل ڪرڻ پسند ڪنديون آھن ۽ ھن باري ۾ ڪيئي سبب پيش ڪيا ويندا آھن ته اختلافن تي کليل بحث ڇو نه ڪرڻ گھرجي. اھڙي مملڪت کي چيو ويندو ته ڳالهه کي کولڻ ۽ شور ۽ غلغلي ڪرڻ سان ڳالھين جي فضا وڌيڪ زھريلي ٿي ويندي. اھڙين مملڪتن وٽ، جن وٽ عالمي طاقتن جي خلاف استعمال ڪرڻ جا بيرم ڪين ھوندا آھن، ھن کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪو نه ھوندو آھي ته اھي انهن جي ڪارستانين جو پردو فاش ڪري پنهنجي عوام کي مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار ڪن. انهيءَ ڪري ترقي پذير قومون اقوام متحده جي جنرل اسيمبليءَ جھڙا بين الاقوامي پلئثفارم ڳولينديون آھن ته جيئن دنيا کي انهن مشڪلاتن کان آگاھ ڪري سگھجي. جيڪي کين آزاديءَ ۽ بهتر زندگيءَ جي جدوجھد ۾ پيش اچن ٿيون.
پاڪستان لاءِ ھن ڳالهه تي يقين ڪرڻ ته آمريڪا سان سندس موجوده اختلاف خفيه سياست گريءَ ۽ پنهنجي عوام کي بي خبر رکڻ سان حل ٿي سگھندا، ھڪ موتمار غلطي ٿيندي. اھي اختلاف ۽ اھي بنيادي مسئلا، جن کي اھي جنم ڏين ٿا، عوام جي مستقبل تي اثر انداز ٿين ٿا ۽ اھي کين ضرور سمجھائڻ گھرجن. جيڪڏھن کين سندن ليڊرن ۾ يقين ۽ انهن جي فيصلن ۾ اعتماد ھوندو ته اھي مقابلي ۽ قربانين لاءِ ڪمر ڪشي بيھندا، ۽ سڀني قومي مشڪلاتن تي قابو حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجي حڪومت جي پٺيان ھڪ ناقابل تسخير قوت وانگر ڄمي بيھندا. رٿابندي ڪميشن جي ڊپٽي چيئر مين چيو آھي ته اسين پنهنجي اقتصادي آڌار ۾ تنوع پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھيا آھيون تنوع پيدا ڪرڻ جو اھو عمل ٽي سال اڳي شروع ٿي چڪو ھو. ان کي گھڻو اڳي شروع ٿيڻ گھربو ھو، پر انهيءَ وقت اسين ھن فريب ۾ مسبتلا ھئاسون ته ٿورن گھڻين ترميمن ۽ تبديلين سان، جن جو نتيجو وڌيڪ محتاجيءَ جي صورت ۾ نڪري ھا، پاڪستان پنهنجين خارجي مشڪلاتن تي قابو حاصل ڪري سگھندو. جيڪڏھن اسين ان طرح سان جاڳندي خواب ڏسندا رھياسون ته پاڪستان شايد پنهنجو آخري موقعو به ھٿان وڃائي ويھي.
تاريخ جي ڌاري کي بدلائي نه ٿو سگھجي. اسين ايشيا ۾ رھون ٿا ۽ اسان کي ايشيائي صورتحال کي خيال ۾ آڻڻو آھي، جتي ايندڙ ڏھن سال جي مدت اندر وڏيون انقلابي تبديليون اچڻ واريون آھن. جيڪڏھن اسان مضبوط رھياسون ۽ صحيح رخ ۾ غير متزلزل قدم کنياسون، ته بحران حل ٿي ويندو. بهرحال، ڪي نوان مسئلا کڙا ٿي ويندا، جن مان گھڻا تڻا ناقابل عبور نظر ايندا، پر ارادي جي مضبوطي ۽ اتحاد سان ڪو به اھڙو مسئلو ڪونهي، جيڪو حل ٿي نه سگھي. پاڪستان جا غريب ماڻھو ھميشه ڪنهن به ھٻڪ کان سواءِ سخت حالات ۾ پورا لٿا آھن. ھاڻي رعايت يافته ماڻھن کي به ائين ڪرڻ گھرجي. اسين قيادت جي ذميوارين کان بچي نه ٿا سگھون. ھاڻي اھو رھنمائن جو ڪم آھي ته اھي آزاديءَ جي جھنڊي کي اوچو رکن ۽ ايثار جي جذبي سان اڳتي وڌن. اسان کي فيصلو اھو ڪرڻو آھي ته اسين ڪشمڪش جو مقابلو ڪريون يا ٻاھرين دٻائن آڏو گوڏا جھڪائي ڇڏيون ۽ سرد جنگ ۾ ھڪ قبر جي تختي بڻجي رھون. قرآن پاڪ ۾ لکيل آھي:
” ۽ اسين انهن ماڻھن کي فتح جي خوشي عطا ڪنداسون جيڪي مظلوم آھن ۽ جيڪي روءِ زمين تي انصاف ۽ آزاديءَ کي قائم رکڻ لاءِ جدوجھد ڪن ٿا، اھي ئي آھن، جن کي اسين قيادت جي درجي تي فائز ڪنداسين ۽ اھيئي ماڻھو قيادت جا وارث ٿيندا، جيڪي انسانن جي مساويانه فلاح ۽ بهبود جي تعمير ڪندا.“
ديوار جي تحرير ته بنان ڪنهن شڪ و شبهي جي 1964ع ۾ ئي ظاھر ٿي ويئي ھئي، جڏھن آمريڪا پنهنجن انهن فيصلن جي باوجود، جن ۾ ان پاڪستانين جي خدشن جو لحاظ ڪندي ھندستان کي وقتي ۽ ترميم لائق بنيادن تي ڊگھي عرصي لاءِ فوجي امداد ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ھو. انهيءَ نئين فيصلي ڪرڻ ۾ آمريڪا، پنهنجي سڀني کان وڌيڪ قول ڏنل ايشيائي حليف سان تعلقات جي ڪشيدگيءَ ۾ اضافي ٿيڻ جي خطري کڻڻ ۾ به ڪا پس و پيش ڪا نه ڪئي. جڏھن پاڪستان اھو اڻوڻندڙ فيصلو ڳڙڪائي ويو، ۽ پنهنجي سلامتيءَ جي مفادن کي پڻ نظر انداز ڪري سرد جنگ جي قول ۽ اقرار کان نه ڦرڻ جو فيصلو ڪيو، تڏھن آمريڪا ائين سمجھيو ته پاڪستان ڪنهن قسم جي جوابي ڪارروائي نه ڪندو، ۽ انهيءَ نتيجي جي روشنيءَ ۾ ھن ھندستان کي ملندڙ امداد جو مقدار اڃا به وڌائي ڇڏيو. پاڪستان پنهنجي حيثيت کي درست ڪرڻ جا ڪيئي بهترين موقعا ھٿان وڃائي ڇڏيا آھن، ۽ ھاڻي ان جي متعلق ڪنهن قدم کڻڻ جو وقت تيزيءَ سان ھٿن مان ترڪندو پيو وڃي. بروقت قدم کڻڻ ۽ پھريون وار ڪرڻ جي جيڪي ڪامياب عمل جا اھم جزا ھوندا آھن، تن جي پاڪستان جي سياست ۾ اوتري ئي ڪمي ڏٺي ويئي آھي، جيتري صحتمند سياست بصيرت جي.
جيڪڏھن پاڪستان پنهنجي موجوده مشڪلاتن تي قابو حاصل ڪرڻ لاءِ قربانين ڏيڻ لاءِ تيار ناھي، ته پوءِ کيس ڪشمير جي جھڳڙي کي سردخاني ۾ رکي ھندستان سان تعاون ڪرڻ ۽ عوامي جمھوريه چين سان مختلف رويو اختيار ڪري آمريڪا سان ٺاھه ڪرڻو پوندو. ان جي معاوضي ۾ ھو آمريڪا جي فوجي ۽ اقتصادي امداد ۾ اضافي جو حقدار بنجي پوندو ۽ خوراڪ جو مسئلو اسان کي وڌيڪ پريشان نه ڪندو. بهرحال اھڙن شرطن جي منظوريءَ جو نتيجو، اھم تر قومي مفادن تان دستبرداريءَ جي صورت ۾ رونما ٿيندو. ان کان علاوه، چين جي مستقل دشمني پڻ خريد ڪرڻي پوندي. پاڪستان کي ڪنهن به فائدي ملڻ کان سواءِ، ننديو ويندو، ناڪاميءَ جو احساس وڌي ويندو ۽ اسين گھيري ۾ اچي وينداسون. ان مان ھندستان کي، جيڪو مشترڪه اقتصادي مھمن يا ٻين رعايتن جو محض ھن ڪري طلبگار آھي ته پاڪستان ان جو مڪمل تابعدار ٿي وڃي، وڌيڪ اڳرائيءَ جو حوصلو ملي ويندو. جيڪڏھن افغانستان سان تعلقات بهتر نه ٿيا ته ان مان انهيءَ ملڪ لاءِ پڻ ڪجهه رستا کلي ويندا. ھندستان طرفان جارحيت ۽ افغانستان طرفان گڙ ٻڙ جي صورت ۾ آمريڪا پاڪستان جي مدد نه ڪندي، ڇاڪاڻ ته ٻيئي ڪميونسٽ ملڪ آھن. ١٩٦٥ع واريءَ ھندو پاڪستان جنگ انهيءَ معاملي ۾ آمريڪا جي طرز عمل جو ڪافي ثبوت ڏيئي ڇڏيو ھو. ان جي ابتڙ، چين يا سوويت يونين سان تصادم جي صورت ۾ آمريڪي امداد پاڪستان کي آخري شڪست کان بچائڻ لاءِ ڪافي نه ٿيندي.
خيال جي ھر زاويي کان واحد صحيح رستو اھو ئي آھي ته انهن ٽن عالمي طاقتن سان درست تعلقات قائم ڪيا وڃن ۽ دنيا جي انهن باقي سڀني طاقتن سان، جن سان اسان جا مفاد مشترڪه آھن، تعلقات وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي. ٽي سال ٿيا ته مون پاڪستان جي قومي اسيمبليءَ ۾ چيو ھو ته آمريڪا سان اسان جا تعلقات افراط، ۽ چين ۽ سوويت يونين سان تفريط جي بنياد تي آھن. اسان جي حڪمت عملي اھا ھئڻ گھرجي ته اسان ٽنهي وڏين طاقتن سان پنهنجي تعلقات کي معمول تي آڻيون. اسان کي معلوم ھو ته عبوري وقفي ۾ مشڪلاتون اينديون، پر اسان کي اعتماد ھو ته ھڪ دفعو تعلقات کي درست ڪرڻ جو ڪم شروع ٿي ويو ته پوءِ ٽنهي سان اسان جا تعلقات خوشگوار ٿي ويندا.
پاڪستان آمريڪا سان، جيڪا ھڪ اھڙي عالمي طاقت آھي، جنهن پاڪستان جي تعمير ۽ ترقيءَ لاءِ ڪافي مدد ڏني آھي، دوستانه ۽ درست تعلقات قائم رکڻ چاھي ٿو. جڏھن ھندستان سان ناراضگيءَ آمريڪا کي پاڪستان جي وڌيڪ ويجھو آڻي ڇڏيو، تڏھن اسان جلدبازيءَ ۾ اھو نتيجو ڪڍيو ته آمريڪا اسان جو مستقل فطري دوست آھي پر بين الاقوامي سياسيات ۾ ”فطري دوست“ جو اصطلاح بي معني ٰ آھي. انهيءَ اصطلاح جو استعمال دنيا جي معاملن کي ذره روماني انداز ۾ ڏسڻ جي غمازي ڪري ٿو. حڪومتن جي درميان مشترڪه مفاد ھوندا آھن، پر ڪا به مستقل فطري دوستي ڪا نه ھوندي آھي. نهروءَ جو زمانو گذري چڪو آھي. ھندستان ھاڻي ھٺيلو ناھي ۽ ھند ۽ پاڪستان جي صورتحال ھاڻي ھڪ نئين دؤر ۾ داخل ٿي چڪي آھي.ھاڻي، اھا ڳالهه آمريڪا جي عالمي مفاد ۾ آھي ته اھا پاڪستان ۽ ھندستان جو پاڻ ۾ صلح ڪرائي. ته جيئن جپان کان وٺي ننڍي کنڊ تائين چين جو گھيرو مڪمل ٿي وڃي. انهيءَ قسم جو موقعو موجود آھي ۽ آمريڪا ان مان فائدو پرائڻ جي ھر ممڪن ڪوشش ڪندي. وچ اوڀر جي تبديلين کان پوءِ آمريڪا جي حڪومت شايد اھو خيال ڪري ته ننڍي کنڊ ۾ سندس مقصد جو حصول ان لاءِ وڌيڪ آسان ٿي پيو آھي. پاڪستان جا تعلقات ھڪ ڊگھي عرصي تائين انهن ٻن عظيم طاقتن سان، جيڪي ان جون ويجھيون پاڙيسري آھن، خوشگوار نه رھيا ۽ اھا ڳالهه ھن جي باوجود ھئي ته انهن سان اسان جي مفادن جو ڪو به ٽڪراءُ ڪو نه ھو. ھاڻي ھڪ ٻي عالمي طاقت سان اختلاف آھي ته پاڪستان کي انهيءَ صورتحال جو دليريءَ سان مقابلو ڪرڻ گھرجي. دفتر خارجه جي ھڪ ترجمان چيو آھي ته پاڪستان –آمريڪي تعقات ۾ ھڪ باب جو خاتمو ٿيو آھي. آءٌ ائين چوندس ته ھڪ سڄو ڪتاب لکجي چڪو آھي ۽ ھاڻي اھو تاريخ جي طاق مٿان رکيو آھي اچو ته دوستي ۽ مساوات جي بنيادن تي غلط ڳالھين فرض ڪرڻ ۽ ھڪٻئي جي تعلقات ۾ مداخلت ڪرڻ بغير، ھڪ نئين ڪتاب جا شروعاتي صفحا لکون. اسان جي تعلقات ۾ ڪو به بغض نه ھئڻ گھرجي. اسان ماضيءَ ۾ ھڪٻئي کي مدد ڏني آھي. ائين چئي نه ٿو سگھجي ته پاڪستان، آمريڪا جي عالمي پاليسين لاءِ، پاڻ کي وڏن خطرن جي زد ۾ ڪو نه آندو ۽ تڪليفون برداشت نه ڪيون. پر پاڪستان انهيءَ رفاقت مان ڪجهه فائدو به پرايو آھي ۽ ھڪ مفھوم ۾ اسين ھاڻي به ھڪٻئي جي خدمت ڪري سگھون ٿا. حڪومتن جي باھمي تعلقات ۾ حد ِ فاصل ڪڏھن به نه ايندي آھي. وقت گذرڻ سان ھڪ خاص تعلقات جي خواھش ترڪ ڪري سگھبي آھي، جنهن مان ٻنهي ملڪن کي وڌيڪ حقيقت پسندانه سطح تي ھڪٻئي سان تعاون جو موقعو ملندو. جيڪڏھن آمريڪا کي سچ پچ انهن تنازعن ۾ منصفانه امن جي طلب آھي، جن ۾ ھو ڦاٿل آھي ته پاڪستان لاءِ ان جي واسطي پنهنجين ڪوششن کي ڪم آڻڻ جو موقعو ملي سگھي ٿو. اسان جي آمريڪا سان تعلقات کي ھن ڪري ڌڪ لڳو آھي، جو اسان ويٽ نام واريءَ جنگ ۾ آمريڪين جي پاران ھٿيارن کڻي ھلڻ ۽ جنگ کي وسيع ڪرڻ کان انڪار ڪيو ھو. ڪو وقت اھڙو به اچي سگھي ٿو، جو آمريڪا کي امن جي تلاش ۾ جنگ جي ميدان ڇڏڻ جي خواھش پيدا ٿئي، ان وقت پاڪستان قابل ِ ذڪر ڪردار ادا ڪري سگھندو.
چين ۽ آمريڪا جي درميان تنازعا ھميشه لاءِ ھلڪي نه ٿا سگھن. يا ته اھي سڄي ايشيا ۽ ان کان پري وارن ملڪن جي مڪمل تباھي آڻيندا يا اھي دٻجي ويندا. جيڪڏھن آخري ذڪر ڪيل صورت پيدا ٿي، ته پوءِ ٻنهي جي طرفان پاڪستان وڏين طاقتن جي دٻاءَ جي مقابلي جو قدر ڪيو ويندو. جيڪا شيءِ آمريڪا کي اڄ غير دوستانه رويو معلوم ٿئي ٿي، اھا شايد سڀاڻي جٽادار امن جي مفاد جي حق ۾ ۽ خود آمريڪا جي وڌيڪ اعليٰ مقصدن جي مطابق نظر اچي. جيڪڏھن اسان جو نقطه نظر منصفانه ھوندو ته پوءِ اسين ڪنهن به صورتحال- حتي ٰڪ جيڪڏھن ضرورت درپيش آئي ته مڪمل علحدگي- جو پڻ مقابلو ڪري سگھنداسون، حالانڪ جيڪي ماڻھو منصفانه مقصد رکندا آھن، تن کي شاذ و نادرئي بلڪل علحده ڪيو ويندو آھي.
پاڪستان کي ھندستان سان تنازعي جي معاملي ۾ آمريڪا سان تقابل جي صورتحال کي ٽارڻ جي سخت ڪوشش ڪرڻ گھرجي، پر جيڪڏھن آمريڪا اسان جي سڀني ڪوششن جي باوجود ھڪ اھڙي پاليسيءَ تي گامزن رھي، جيڪا اسان جي مفادن جي خلاف ھوندي ته پوءِ اسان کي مقابلي کان ڇرڪڻ نه گھرجي. اسان کي گھرجي ته اسين ھندستان سان پنهنجي اختلافن کي آمريڪا سان تعلقات کان الڳ رکون ۽ ان سان اھڙن صحيح تعلقات جو سلسلو قائم رکون، جنهن جو بنياد غير مشروط ۽ ڪنهن پيش بنديءَ کان سواءِ ھن ٺاھه تي رکيل ھجي ته اھا اسان جي داخلي معاملن ۾ دخل اندازي نه ڪندي، ۽ پاڪستان کي ھن ڳالهه لاءِ مجبور نه ڪندي ته ھو ھندستان سان اِن طرح جو ڪو تصفيه ڪري، جيڪو پاڪستان جي اھم مفاد جي منافي ھجي. جيڪڏھن انهيءَ قسم جي ڪوشش ناڪام ٿي وڃي ته ترجيح لائق اھو رستو ٿيندو ته ٽين دنيا جي ملڪن جي پشت پناھيءَ سان گڏ، جن مان اڪثر اسان جي خود اراديت جي حق جي حمايت ڪن ٿا، ۽ انهن عظيم ۽ نيم عظيم طاقتن جي حمايت سان، جن کي اسان سان ھمدردي آھي، اجتماعي محاذ آرائي جي حڪمت عملي اختيار ڪئي وڃي.
1958ع جي آخري ۽ 1959ع جي شروعاتي حصي ۾ ھندستان ۽ پاڪستان کي دفاع جي معاملي ۾ تعاون تي آماده ڪرڻ جون ناڪام ڪوششون ڪيون ويئون. انهيءَ تجويز جي ناڪاميءَ جو ھڪ سبب اھو ھو ته آمريڪا جي طرفان انهيءَ مقصد لاءِ ان کان اڳي جيڪو ميدان ھموار ڪيو ويو ھو، سو ناڪافي ھو. گذريل تجربي جي روشنيءَ ۾ ھاڻي محتاط ڪوششون ڪيون پيئون وڃن. رھنمائن ۽ صحافين جي باھمي دورن ۽ ٻنهي ملڪن جي درميان سفر جي شرطن ۾ نرمي جي متعلق ڳالھيون ٻڌڻ ۾ اچي رھيون آھن. ان سان گڏئي مشترڪه منصوبن جي ضرورت ۽ ھٿياربند فوجن ۾ ڪميءَ جي معاملن تي زور ڏنو پيو وڃي. خيال ھيءُ آھي ته موجوده حالتن کي برقرار رکيو وڃي ۽ ڪنهن ڏينهن ھڪ باھمي ٺاھه يا ننڍن ننڍن باھمي معاھدن جي ذريعي ان تي مھر ھڻي نيٺ مسئلي کي حل ڪيو وڃي.