باب سورهون: اڳرائيءَ جي روڪٿام
اسان جي دؤر ۾ جنگ، اجتماعي يا مڪمل جنگ جو نالو آھي. يورپ جي سڄي جنگي حڪمت عمليءَ جو بنياد مڪمل جنگ جي تصور تي بيٺل آھي، انڪري ھيءُ مفروضھ قائم ڪرڻو پوندو ته پاڪستان جي خلاف جيڪا جنگ ڇيڙي ويندي، اھا اجتماعي يا مڪمل جنگ بنجڻ جي صلاحيت رکي ٿي. مڪمل جنگ کان گھٽ لاءِ رٿابندي ڪرڻ خطرناڪ آھي، انڪري اسان جي تدبيرن ۾ جوھري مانع پڻ شامل ھئڻ گھرجي. جيتوڻيڪ اھا مشڪل ڳالهه آھي، پر پاڪستان لاءِ اھا چيز نهايت اھم آھي ته اھو ڪنهن بين الاقوامي معاھدي کان دوکي کائڻ بدران، جنهن جو مقصد جوھري مانع کي موجوده جوھري طاقتن تائين محدود ڪرڻ ھجي، جوھري فن سان واسطو رکندڙ ڳالھين طرف پورو ڌيان ڏئي. ھن ڳالهه جو امڪان ناھي ته ھندستان ٻين جي جوھري قوت تي ھڪ- ھٽيءَ کي گوارا ڪندو. ھن جي پنهنجي جوھري طاقت جي پروگرام ۽ سفارتي سرگرمين مان، جيڪي خاص طور تي جنيوا ۾ ڏٺيون ويئون آھن، تن مان ظاھر آھي ته ھو پنهنجي منصوبي تي عمل ڪرڻ ۽ ھڪ ائٽم بم جي ڌماڪي ڪرڻ جي ارادي تي مضبوطيءَ سان قائم آھي. جيڪڏھن پاڪستان پنهنجي جوھري قوت، جي پروگرام کي محدود يا ملتوي ڪري ڇڏي، ته اھا ڳالهه نه فقط ھندستان کي انهيءَ قابل بنائي ڇڏيندي ته اھو جوھري قوت ۾ پنهنجي برتريءَ مان فائدو وٺي پاڪستان جو زبردستيءَ استحصال ڪري، بلڪ ھو پاڪستان ۾ سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ وارين ڪوششن کي چٿي ڇڏڻ جھڙيون پابنديون به وجھي ڇڏي.
بهرحال، ھن وقت اسان جي ڳالهه جو تعلق جوھري تعطل سان ڪونهي. اسان جو مسئلو مختصر طور ھيءُ آھي ته ان کان اڳ ۾جو ڪوئي بحران پيدا ٿئي، اسان بروقت انهيءَ قسم جو ھٿيار ڪھڙيءَ طرح حاصل ڪري سگھون ٿا. ھندستان، جنهن جي جوھري ٽيڪنالاجي ۾ ترقي کيس مستقبل قريب ۾ جوھري طاقت بنائي ڇڏڻ لاءِ ڪافي آھي، پنهنجي مرضيءَ واري وقت تي اھڙو بحران پيدا ڪري سگھي ٿو. ھو پنهنجي جوھري پروگرام لاءِ اڳيئي غيرملڪي امداد حاصل ڪري چڪو آھي، ۽ آئينده پڻ حاصل ڪندو رھندو. انهيءَ ڪري پاڪستان کي پڻ اھڙي ئي پروگرام لاءِ ڪمر ڪشي بيھڻ گھرجي، جيتوڻيڪ جوھري ھٿيار نه ته ڪو حقيقي مانع ثابت ٿيندو، ۽ نه ان کي چند سالن اندر تيار ڪري سگھجي ٿو. چنانچھ، اسان کي مستقبل قريب ۾ ھندستان سان ڪنهن تصادم ۾ عملي مانع طور جوھري ھٿيارن کي امڪان جي حدن کان خارج ڪري ڇڏڻو پوندو.
ويٽ نام جي جنگ ثابت ڪري ڇڏيو آھي ته ھڪ ننڍڙي غريب قوم جنگي فن، دولت ۽ تعداد ۾ گھٽ ھئڻ جي باوجود، دنيا جي سڀني کان وڏي طاقت سان جنگ جوٽي سگھي ٿي. بيشڪ، ويٽ نام جي طبعي بناوت به بچاءَ ڪرڻ وارن لاءِ مدد گار آھي، پر ٻيا غالب قسم جا ڪي اسباب اھڙا به آھن، جيڪي انهيءَ فائدي کي بي اثر بنائڻ کان به ڪجهه وڌيڪ عمل رکن ٿا. اسان جي لاءِ انهيءَ جنگ جو سبق ھيءُ آھي ته عوام کي مسلح ڪيو وڃي ته جيئن اھي ڪنهن به اڳرائي ڪندڙ جو مقابلو ڪري سگھن، ۽ وڏين طاقتن لاءِ سبق ھيءُ آھي ته کين ھن قسم جي ڌٻڻ ۾ ڦاسڻ کان بچڻ گھرجي. پاڪستان لاءِ جنگ جو بهترين مانع، ھڪ اھڙي قومي مليشيا آھي، جيڪا پيشھ ور فوجي آفيسرن جي ترتيب ۽ سربراھيءَ ۾ عمل ڪري، ۽ جيڪا ھڪ مجموعي ۽ مڪمل جنگ ۾ مستقل فوجن جي مددگار ۽ معاون ھجي. يونيورسٽين ۾ فوجي تربيت لازمي ھئڻ گھرجي ۽ ھر ڳوٺ ۾ دلير ۽ سرگرم قسم جي جوانن جو ھڪ مستقل جٿو قائم ڪرڻ گھرجي، جيڪو ابتدائي ھٿيارن جي استعمال ۾ چڱيءَ طرح سان سکيا حاصل ڪيل ھجي. سئزر لنڊ ۾ ھر گھراڻي کي ھڪ ھٿيار سٺيءَ حالت ۾ رکڻو پوندو آھي. ماڻھن کي پنهنجو بچاءُ پاڻ ڪرڻ گھرجي، ڇاڪاڻ ته ھڪ سڄي قوم، جيڪا مسلح به ھجي ۽ ترتيب يافته به، جنگ جي خلاف سڀني کان وڏي روڪٿام آھي، جيڪا ھر ترقي پذير ملڪ کي حاصل ڪا نه ٿي سگھي ٿي.” توب بردار جھاز واري سياست“ اڃا تائين ختم ڪانه ٿي آھي، پر ڪنهن عالمي طاقت طرفان جبري استحصال اھڙي صورت ۾ڪامياب ٿي نه ٿو سگھي، جڏھن ھڪ ملڪ پنهنجي سڄي ساريءَ پکيڙ ۾ مداخلت جي خلاف سينه سپر ٿي بيھڻ لاءِ تيار ٿي وڃي ٿو. جيتوڻيڪ ڪنهن باقاعده فوج جا ڳرا ھٿيار به ڪنهن اڳرائي ڪندڙ جي مرڪوز حملن کان تباھه و برباد ٿي ويندا، تڏھن به ھٿياربند عوام جا مضبوط ارادي وارا ويڙھو دستا ڪم ڪندا رھندا. ٽڙيل پکڙيل جنگ اڳرائي ڪندڙ کي ڏاڍي مھانگي پوندي آھي، ۽ اھو تيزيءَ سان فتح حاصل ڪرڻ جي اميد نه رکي سگھندو آھي. ھڪ مڪمل طور ھٿياربند قوم جي خلاف پراڻي فوجي مفھوم ۾ فتح حاصل نه ٿي ڪري سگھجي. تباھي ۽ بربادي ته ڪري سگھجي ٿي، پر سوڀ حاصل نه ٿي ڪري سگھجي ۽ اڳرائي ڪندڙ خواه ڪيترو به طاقتور ڇو نه ھجي، نيٺ ذليل ۽ ڪمزور ٿي پٺتي ھٽڻ تي مجبور ٿي ويندو. ويٽ نام جو اھوئي سبق آھي. ھن ڳالهه جي ڄاڻ، ته پاڪستان تي حملو ھڪ مڪمل طور ھٿياربند ٿيل قوم جي خلاف اجتماعي جنگ ۾ تبديل ٿي سگھندو، ڪنهن مقابلتا وڌيڪ طاقتور اڳرائي ڪندڙ قوم لاءِ جنگ جي خلاف ھڪ ئي حقيقي مانع ثابت ٿي سگھي ٿي. ان کان سواءِ انهيءَ قسم جو مانع زبردست سياسي قدر ۽ قيمت جو حامل پڻ ھوندو ۽ اسان لاءِ سياسي ڪاررواين جي گنجائش اڳي کان وڌي ويندي.
انهيءَ تجويز تي ھن نموني ۾ اعتراض ڪري سگھجي ٿو ته ھٿيارن جي وڏي پئماني تي ورڇ، ڏوھن ۾ اضافو آڻي ڇڏيندي، پر ڪجهه سالن کان وٺي ڏوھن ۾ خطرناڪ حد تائين واڌارو ٿي ويو آھي، جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته ڏوھاري جي ماڻھن وٽ اڳي ئي ھٿيار موجود آھن. فقط ڏوھن جا اھي بي گناھ شڪار باقي آھن، جن وٽ ھٿيار ڪينهن. قصور نه ماڻھن جو آھي ۽ نه تجويز جو، پر انهن سماجي حالتن جو آھي، جن ۾ وڏي تبديليءَ جي ضرورت آھي. جيڪڏھن حڪومت اصلاحي تدبيرون اختيار ڪري ۽ ماڻھن کي سندن حفاظت لاءِ ھٿياربند ڪرڻ جي ضرورت کي واضح ڪري ڇڏي ۽ عوام کي مناسب حفاظتي تدبيرون مھيا ڪيون وڃن، ته ڏوھن جو تناسب گھٽجي ويندو. بي گناھ ماڻھن جو به بچاءَ ٿيندو، ۽ ملڪي سرحدن جي ھڪ ھڪ انچ زمين جو پڻ. ان ھوندي به ھٿيارن جي تقسيم سوچ ويچار سان ٿيڻ گھرجي، ۽ منظم مليشيا کي چند جاين تي رکڻ بدران سڄي ملڪ ۾ ڦھلائڻو پوندو. مليشيا جي ھر ھڪ ماڻھوءَ جو نالو معلوم ھوندو ۽ ڏوھن جي عادي ماڻھن کي ڀرتي نه ڪيو ويندو. حقيقت ھيءَ آھي ته آتشين اسلحھ جي استعمال جي مشق ۽ دوبدو لڙائيءَ جي طريقن جي ترتيب پاڪستان جي عوام انهن بي راھ قسم جي ماڻھن، کان جن جي زد ۾ ھن وقت وچولي درجي جا ماڻھو به آھن، حفاظت ڪندي. ھڪ چڱي نموني سان منظم ۽ سٺي قيادت ھيٺ مليشيا جي تشڪيل ماڻھن ۾ شھري ذميوارين جو احساس پيدا ڪري نظم ۽ ضبط برقرار رکڻ ۾ مدد گار پڻ ٿي سگھي ٿي.