باب اٺون: آمريڪي مطالبا ۽ پاڪستان لاءِ کليل راھون
جيڪڏھن پاڪستان ھاڻي پنهنجي سلامتيءَ جي بچاءَ لاءِ مناسب جوابي قدم تڪڙ ۾ نه کنيا ته انديشو آھي ته ھندستان آسام جي سرحدن تي وڌيڪ مسلمانن کي ٻاھر ڪڍي اڇليندو، انهن جي معيشت جو گلو دٻائي ڇڏيندو ۽ آزاد ڪشمير ۽ جيڪڏھن ضروري ٿيو، ته باقي پاڪستان تي به حملي ڪرڻ جون تياريون ڪندو. داخلي خلفشار ۽ خارجي مشڪلاتون ھندستان کي. انهيءَ قسم جي حملي جي ترغيب ڏيئي سگھن ٿيون. ھاڻي اڳرائي ھندستان جي خارجه حڪمت عمليءَ جو ھڪ مستقل اوزار بڻجي چڪي آھي- ھڪ اھڙو اوزار جنهن کي ھو آزادي ملڻ کان پوءِ ويھن سالن جي عرصي ۾ گھٽ ۾ گھٽ ڇھن موقعن تي استعمال ڪري چڪو آھي. جيڪڏھن فوجي توازن جو لاڙو ھندستان جي طرف ٿي ويو ته ھن خوش فھميءَ جي ڪا به گنجائش ڪانهي ته ھو ستين ڀيري پاڪستان يعني پنهنجي ”دشمن نمبر اول“ جي خلاف اڳرائيءَ کي دھرائڻ کان ڪيٻائيندو.
ننڍي کنڊ ۾ آمريڪا جي ٻين مقصدن ڏانهن توجھ ڪندي اھو چئي سگھجي ٿو ته ھن ڳالهه کي ثابت ڪرڻ لاءِ ڪافي ثابتيون موجود آھن ته ھندي وڏي سمنڊ تي قابو رکڻ خاطر ۽ ننڍي کنڊ لاءِ روس جي ”تاريخي خطري“ جو مقابلو ڪرڻ لاءِ انگريزي ۽ آمريڪي طاقتن ھڪ متحده ھندستان رکڻ ٿي چاھيو. ھنن ورھاڱي کي بد دليءَ سان قبول ڪيو ھو ۽ ساڻ ئي ھن اميد تي ھندستان کي مضبوط بنائڻ لاءِ گھڻو ڪجهه ڪيو ته جڏھن وقتي جوش و خروش دٻجي ويندو، تڏھن ٻيئي قومون وري گڏجي ھڪ ٿي وينديون. آزاديءَ کان پوءِ آمريڪا ھندستان جي طرف ڪيئي ڀيرا ھٿ وڌايو، ۽ فقط ان وقت جڏھن اھو ظاھر ٿي ويو ته وزيراعظم نهرو ڪنهن به صورت ۾ ھندستان کي وڏين طاقتن جي سياست ۾ ڦاسائڻ ۽ عالمي سياست ۾ ھڪ پياده بنائڻ لاءِ تيار ناھي، تڏھن پاڪستان کي 1954ع وارن معاھدن ۾ ڦاسايو ويو ۽ فوجي امدادن جي آڇ ڪئي ويئي. سن 1962ع کان پوءِ سڄي صورتحال بدلجي ويئي. آمريڪا ھندستان ۾ قدم رکڻ ۽ ان کي پنهنجي اثر جي حلقي ۾ شامل ڪرڻ جو ھڪ وڏو عمدو موقعو ڏنو. ھن اميد ۾ ته اھا نيٺ پاڪستان کي ھندستان سان تعاون ڪرڻ لاءِ رضامند ڪري سگھندي، آمريڪا نهايت گرمجوشيءَ سان مشترڪه دفاع جي تجويز کي ساراھيو ۽ ان کان پوءِ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان اشتراڪ عمل پيدا ڪرڻ لاءِ ڏاڍيون ڪوششون ڪيون.
انهن بدليل حالتن جي نتيجي طور، آمريڪا ڄمون ۽ ڪشمير واري تڪرار کي نئين روشنيءَ ۾ ڏسڻ لڳي. انهيءَ جي ڪري قوام متحده جا اھي ٺھراءَ، جن ۾ ڪشمير جي عوام لاءِ خود اراديت جي حق کي عمل ۾ آڻڻ جومطالبو ڪيو ويو آھي، پس منظر ۾ گم ٿي ويا آھن. انهيءَ تڪرار کي نبيرڻ لاءِ ھن کان وڌيڪ حق بجانب ڪوئي ٻيو طريقو ٿي نه ٿو سگھي ته اتان جي ماڻھن جي مرضي معلوم ڪئي وڃي، پر آمريڪا ھاڻي انهيءَ مسئلي کي چين جي گھيري جي منصوبي جي تڪميل ۾ ھڪ پريشان ڪندڙ رڪاوٽ سمجھي ٿي. ھندستان کي ڪشمير جي ماٿريءَ ۽ ان جي لداخ واري نازڪ علائقي سان مواصلات جي ذريعن تي قابو رکڻ جي جيڪا ضرورت آھي، تنهن جو آمريڪا کي خيال رکڻو آھي. جيڪڏھن انهيءَ مسئلي جو منصفانه طريقي سان حل ٿي وڃي ھا ته امڪان اھو ھو ته ان طرح چين ۽ پاڪستان جي درميان پرامن سرحدي ٺاھه ٿي وڃي ھا. آمريڪا کي، بهرحال چين جي سرحدن تي امن نه، بلڪ ڇڪتاڻ گھرجي ته جيئن چين جون سڄيون فوجي قوتون منچوريا کان وٺي لداخ تائين ڦاٿيون رھن. آمريڪا مفادن جي مطابق اھا ڳالهه آھي ته ھي تڪرار ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھڪ وڌيڪ وسيع ۽ ھمه گير معاھدي اندر جذب ٿي وڃي. ان مان سرحدن تي ڇڪتاڻ اڃا به وڌي شدت سان ۽ ھڪ متحده فوجي طاقت جي موجودگيءَ ۾ جاري رکي سگھبي. جيڪڏھن مقصد انهيءَ تڪرار کي سرد ڪرڻ ھجي ته پاڪستان لاءِ فوجي امداد جي خاتمي ۽ ان مان پيدا ٿيڻ واري ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان جنگي عدم توازن مان فقط موجوده نامنصفانه حالت کي دائمي بنائڻ ۾ مدد ملي سگھي ٿي.
ھيءُ سوال ڪري سگھجي ٿو ته ھندستان اھڙي فائديمند ٺاھ ڪرڻ تي رضامند ڇو ناھي. جيڪڏھن ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان گھڻي کان گھڻو تعاون ئي آمريڪا جو مقصد ھجي ھا، ته ھندستان کي فتحمنديءَ جو احساس ٿئي ھا. ته تعاون آڻڻ جي انهيءَ ڪوشش جو مقصد خود تعاون آڻڻ نه، بلڪ چين کي گھيرو ڪرڻ آھي. چين سان ھڪ ننڍي مقابلي جو تجربو حاصل ڪرڻ بعد، ھندستان ان سان کليل مقابلي واري صورتحال پيدا ڪرڻ کان خائف آھي ۽ عام حالات ۾ ھو پنهنجي غير جانبداري واري حيثيت کي قائم رکڻ چاھي ٿو. پر ان کي چيني –ھندي جھڳڙي جي ورثي کي منهن ڏيڻو آھي، ۽ ان کي آمريڪا تي پنهنجي اقتصادي ۽ فوجي آڌار ۽ پنهنجي غذائي ضرورتن جو پڻ خيال رکڻو آھي. جن کي فقط آمريڪائي پورو ڪري سگھي ٿي ۽ جنهن جي امدادکان سواءِ لکين ھندستاني بک وگھي مري سگھن ٿا. جيڪڏھن اھي حالتون نه ھجن ھا ته امڪان اھو ھو ۽ ھندستان چين سان ٺاھه ٺوھه جي ڪوشش ڪري ھا. ھو ھـِن وقت اھڙو ڪو ٺاھه چاھي ٿو يا نه، سو سوال غير ضروري آھي. ھن وقت جيڪا ڳالهه موقعي جي عين مطابق آھي، سا اِھا آھي ته ھندستان چين سان پنهنجن اختلافن کي وڌيڪ شدت ڏيڻ، ۽ ان طرح عالمي ڇڪتاڻ ۾ ھڪ پياده جي حيثيت اختيار ڪرڻ نه ٿو چاھي. ھڪ سرحدي ٽڪراءَ جي ورثي سان نڀاءُ ڪرڻ ۽ سرحدي ڇڪتاڻ کي آمريڪا وٽ وڌائي پيش ڪرڻ سان ان کان اھم رعايتون حاصل ڪرڻ ھڪ ڳالهه آھي، ۽ ھڪ اھڙي معاملي ۾ ڦاسڻ، جنهن مان ننڍي کنڊ جي مڪمل تباھي رونما ٿي سگھي ٿي، بلڪل ٻي ڳالهه آھي. ويٽ نام جي جنگ پنهنجون موجوده سرحدون لتاڙي ٻاھر به نڪري سگھي ٿي. جيڪڏھن ائين ٿيو ته ھندستان ۽ پاڪستان جو رويو وڏي اھميت جو حامل ٿيندو، ۽ قدرتي طور ھندستان پاڻ کي ڪنهن به مونجھاري ۾ وجھڻ نه ٿو چاھي. ھندستان ھن وقت تائين غير وابستگيءَ جي پاليسي تي ھليو آھي، پر حالات ان کي ٻِـِٽيءِ وابستگيءَ ۾ جڪڙي رکيو آھي. پاڪستان سان تعاون جي خلاف ان جو مقابلو خود انهيءَ تعاون جي مخالفت مان پيدا نه ٿيو آھي، جيڪو ان جو تاريخي فرض آھي، پر ھن لاءِ جو انهيءَ قسم جو تعاون ان کي فقط عالمي سياست جي مونجھارن ۾ مبتلا ڪري سگھي ٿو. انهيءَ سبب ڪري ھندستان انهيءَ معاملي ۾ مذبذب رھندو ۽ انهيءَ حساب سان مٿس دٻاءُ وڌندو ويندو، جيتوڻيڪ اھو دٻاءُ پاڪستان تي پوندڙ دٻاءُ کان گھٽ ھوندو. جيڪڏھن ھندستان ان کي قبول به کڻي ڪري، تڏھن به ھن جو ان مان فيض حاصل ڪرڻ مشڪل ئي آھي. جتي گانڌي ۽ نهرو ناڪامياب ٿيا، اتي پاڪستان تابعداري حاصل ڪرڻ ھندستان جي ھارايل ماڻھن لاءِ ھڪ مھميز جو ڪم ڏيئي سگھي ٿي، ۽ شايد اھا چيز عارضي طور تي اندروني خلفشار جي لاڙن کي روڪي وجھي. پر جيڪڏھن ان جي بدلي ۾ چين جو مقابلو عالمي جدوجھد ۾ ھڪ ويڙھوءَ جي حيثيت سان ڪرڻو پيو ته اھو سودو نقصان وارو ٿي پوندو. انهيءَ قسم جي بندو بست جي فائدن جي باوجود گھڻو ڪري ھندستان انهيءَ سلسلي ۾ اھوئي سوچيندو ته ان جي باعث آمريڪا جي عالمي حڪمت عملي جي گورک ڌنڌن ۾ ڦاسڻ انهن فائدن جي ضرورت کان زياده مھانگي قيمت آھي. اھڙيءَ صورت ۾ ان کي وڌيڪ زوردار دٻاءَ جو نشانو بنايو ويندو.
ان جي باوجود، پاڪستان لاءِ قرباني، ٻـِٽي ٿيندي. ھندستان جو حاشيه بردار ٿي رھڻ جو تصورئي ڏاڍو مڪروه آھي، ۽ چين سان ڇڪتاڻ پيدا ڪرڻ جي مقصد سان ھندستان سان تعاون، اوتروئي نفرت انگيز آھي. انهيءَ قسم جو اھتمام، جيڪو آمريڪي حڪومت جي ذھن ۾ آھي، سو ھندستان لاءِ فائدن ۽ نقصان، ٻنهي جو حامل آھي، پر پاڪستان لاءِ ان ۾ فقط نقصان ئي نقصان آھن. جيڪڏھن ھندستان، چين سان اختلافن ھئڻ جي باوجود، ان جي خلاف ڪنهن وڏي ٽڪراءَ ۾ حصو وٺڻ لاءِ رضامند ناھي، ته پاڪستان لاءِ اھو ھيڪاري وڌيڪ ضروري آھي ته انهيءَ ملڪ سان موتمار ٽڪراءَ کان پاسو ڪري، جنهن انهيءَ وقت اسان جي مدد لاءِ پھچي پنهنجي دوستيءَ جو ثبوت ڏنو، جڏھن اسين ھندستان جي اڳرائيءَ جو مقابلو ڪري رھيا ھئاسين. پاڪستان لاءِ اھڙي قسم جي ڪنهن به وابستگيءَ ۾ مبتلا ٿيڻ، زبردست مصيبت ٿيندي.
آمريڪا جو فوجي امداد کي ختم ڪرڻ جو مقصد اھو ھو ته اھا ٻنهي ملڪن کي چين جي خلاف مقابلي لاءِ مجبور ڪري. ھڪ مقرر مقصد جي حصول، يعني چين جي گھيري لاءِ ھندستان ۽ پاڪستان جو باھمي تعاون ھڪ ضروري قدم آھي. ويٽ نام جي ڌٻڻ ۾ بريءَ طرح سان ڦاسي پوڻ ڪري آمريڪا فقط اھڙن ملڪن کي فوجي امداد ڏيڻ پسند ڪري ٿي، جيڪي انهيءَ امداد کي ويٽ نام جي جنگ ۾ استعمال ڪرڻ تي رضامند ۽ چين جي خلاف ڪم ۾ آڻڻ تي آماده ھجن. ھو پنهنجا ھٿيار ۽ گولھ بارود اھڙن ملڪن تي ضايع ڪرڻ نه ٿي چاھي، جن جو انهن کي اھڙين لڙاين ۾ استعمال ڪرڻ جو انديشو ھجي، جن ۾ آمريڪا شريڪ ناھي.سنه1967ع جي بهار واري موسم ۾ مسٽر مئڪنمارا اعلان ڪيو ھو ته ڏکڻ ويٽ نام کان علاوه آمريڪي امداد جو وڏو حصو حاصل ڪرڻ وارا ملڪ ڏکڻ ڪوريا، ٿائلنڊ، فلپائين ۽ تائيوان ھوندا. اھي سڀ ملڪ ويٽ نام جي جنگ ۾ ملوث آھن ۽ ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ آمريڪا جي ھٿياربند فوجن سان تعاون ڪري رھيا آھن.
انهيءَ فيصلي ذريعي ھندستان ۽ پاڪستان کي جيڪو پيغام ڏين مقصود آھي، تنهنجي قطع نظر اھو معلوم ٿئي ٿو ته دانشمنديءَ واري حڪمت عملي اھا آھي ته ھٿيار فقط انهن ئي ملڪن کي ڏنا وڃڻ، جيڪي ويٽ نام جي جنگ ۾ شريڪ ھجن ۽ انهن ملڪن کي نه ڏنا وڃن، جيڪي انهن ھٿيارن کي انهيءَ مشترڪه جدوجھد ۾ استعمال ڪرڻ لاءِ تيار ھجن. ننڍي کنڊ جي ورھاڱي جي خلاف جيڪو به ڄاتل سڃاتل تعصب ھجي، ۽ ڪميونسٽ چين جي خلاف ھڪ متحده ننڍي کنڊ کي تشڪيل ڏيڻ جي ڪوشش چاھي ڪيتري به شديد ھجي ۽ ڪينيڊيءَ جي صدارت واري دؤر ۾ اقتصادي امداد تي، فوجي معاھدن جي مقابلي ۾ زياده دٻاءُ وجھڻ سان چاھي جيڪي به تبديليون ٿي ويئون ھجن، فوجي امداد جي خاتمي جو اصلي مصلحتي ۽ وزنائتو سبب ويٽ نام جي جنگ جي ردوبدل ۾ دستياب ٿي سگھي ٿو. اسرائيل جي قابل فھم استشني ٰ کان علاوه، جيڪا بنيادي لحاظ کان آمريڪا جي نه فقط بين الاقوامي ذميواري آھي، بلڪ داخلي پڻ آھي، جيڪڏھن فوجي سازو سامان ٻين ملڪن کي فراھم ڪيو وڃي ٿو ته اھو ڪميونزم جي خلاف استعمال لاءِ، ۽ نه غير ڪميونسٽ لڙاين لاءِ . ڳالهه جو اصلي ڳاٽو اھو آھي ته ٻي مھاڀاري لڙائيءَ جي خاتمي کان پوءِ، آمريڪا جي طرفان فقط اھڙن ملڪن کي فوجي امداد ڏني ويئي آھي، جيڪي ڪميونسٽ رياستن جي خلاف معاھدن ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تيار آھن. الھندي يورپ کي ڀاري اقتصادي ۽ فوجي امداد ھن ڪري ڏني ويئي ته جيئن اھو سوويت يونين جي خلاف ھڪ مضبوط قلعو بنجي پوي. ايشيا ۾ جنگي معاھدا به انهيءَ مقصد لاءِ ڪيا ويا. جپان، فلپائين، تائيوان، ڏکڻ ڪوريا، ٿائلنڊ ۽ ڏکڻ ويٽ نام کي عوامي جمھوريه چين جي خلاف صف آرا ٿيڻ لاءِ فوجي امداد ڏني ويئي. ايران، ترڪي ۽ يونان کي ھن ڪري فوجي امداد ڏني ويئي ته جيئن اھي سوويت يونين جي خلاف مضبوط قلعو بنجي پون. پاڪستان کي ھن شرط تي ھٿياربند ڪيو ويو ته اھو ايشيا، يورپ ۽ لاطيني آمريڪا جي ملڪن وانگر ڪميونسٽ خطري جو احساس رکندي سوويت يونين ۽ چين جي انهن عالمگيري گھيري ڪرڻ وارن ملڪن ۾ شامل ٿي وڃي، ھن جو مشترڪه ۽ اجتماعي مقصد اھو آھي ته ضرورت پوي ته طاقت جي استعمال جي ذريعي به ڪميونزم جي روڪ ٿام ڪئي وڃي.
سمجھيو ائين ويو ھو ته پاڪستان ھڪ نظرياتي رياست ھئڻ جي ڪري دھريھ ڪميونزم جو فطري مخالف ۽ ان جي ڪري آمريڪا جو فطري دوست آھي. ھيءَ ڳالهه بلڪل چڱيءَ طرح ڄاتل ھئي ته پاڪستان جا ھندستان سان بنيادي جڳھڙا آھن ۽ ھن ڳالهه جو انديشو به موجود ھو ته پاڪستان صرف ان لاءِ فوجي امداد جي ڳولا ۾ آھي ته جيئن اھو ھندستان جي خلاف پنهنجي دفاع کي مضبوط بنائي سگھي. اھو شڪ آمريڪا جي انداز ِ فڪر ۾ ھميشه کان وٺي موجود ھو، پر ان جي برعڪس کيس ھيءَ اميد به ھئي ته وقت گذرڻ سان گڏوگڏ ھندي- پاڪستاني اختلافات پنهنجو پاڻ حل ٿي ويندا ۽ پوءِ پاڪستان پنهنجي سڄي توجھ ڪميونسٽ خطري کي ڏيندو. اھا اميد پاڪستان طرفان آمريڪا جي حمايت ۾ ڪيل ڪيترن ڳالھين جي مد نظر برحق معلوم ٿيندي ھئي، ۽ وزيراعظم نهروءَ جي انهن روين ۽ اعلانن جي مدنظر پڻ، جيڪي آمريڪا کي ڪميونسٽ غرضن جي موافق نظر ايندا ھئا. پاڪستان طرفان پنهنجي خلوص ۽ انهيءَ مشترڪه مفاد سان پنهنجي وابستگيءَ جي مظاھري ڪرڻ لاءِ، اسان ڄاڻي ٻجھي سوويت يونين ۽ عوامي جمھوريه چين سان بيگانگيءَ جي پاليسي اختيار ڪئي. سوويت يونين سان اسان جا ناتا عملي طور عدم موجود ھئا. وزيراعظم لياقت علي خان سوويت يونين طرفان دعوت نامي ملڻ جي خواھان ھئڻ جي باوجود، ان جي وصول ٿيڻ بعد اوچتوئي اوچتو پنهنجو روس جو دورو منسوخ ڪري ڇڏيو. اھو نامناسب قدم، مشڪل سان ئي سٺن ناتن پيدا ڪرڻ ۾ مدد ڏيئي ٿي سگھيو. انهيءَ وڏي طاقت سان اسان جي ناتن ۾ ڪشيدگيون پيدا ٿيون، تان جو ”يو-ٽو“ واري قصي انهن کي عروج تي پھچائي ڇڏيو.
پاڪستاب انقلاب کان جلدئي پوءِ چين کي تسليم ڪيو ھو، پر انهيءَ ملڪ سان اسان جا ناتا معمول جي مطابق بلڪل ڪين ھئا. يقينا، ھڪ موقعي تي ٻنهي ملڪن جي وزيراعظمن جو ھڪٻئي ڏانهن اچڻ ۽ وڃڻ به ٿيو ھو، ۽ ڪجهه واپاري لڳ لاڳاپا به قائم ٿيا ھئا، پر تعلقات اطمينان بخش نه ھئا. اقوام متحده ۾ چين جي داخلي جي ابتدائي حمايت ڪرڻ جي ڪجهه عرصي کان پوءِ آمريڪا جي دٻاءُ جي تحت اسان جو رويو بلڪل بدلجي ويو. ڪوريا واري تصادم جي دوران، اسين ڪن اڻ گھربل اشتعال انگيزين جا پڻ ذميوار ٿياسون، جنهنڪري سن 1962ع کان اڳ ۾ ٻنهي ملڪن جي درميان جيڪي تعلقات ھئا، تن کي خوشگوار چئي نه ٿو سگھجي. اقوم متحده ۽ ٻين بين الاقوامي اجلاسن ۾ پاڪستان عام طرح سان آمريڪا حڪمت عملين جي حمايت ڪرڻ ۾ نمايان رھندو ھو ۽ ڪن موقعن تي ته خفي ڪندڙ وفاداري ڏيکاريندو ھو. انهيءَ ڪري اھو باور ڪيو ويندو ھو ته جيتوڻيڪ ھندستان پاڪستان جو سڀني کان وڏو روايتي دشمن ھو، تڏھن به پاڪستان آمريڪا جي فطري دوست وانگر، ان جي انهن عالمي حڪمت عملين جي تڪميل ۾ سندس وفادار رھندو آيو، جن جو رخ ڪميونزم جي خلاف ھو. انهيءَ حد تائين آمريڪا سان پاڪستان جي تعلقات ۾ ڪو به تضاد ڪونه ھو ۽ اسين ھڪ مشترڪه مقصد لاءِ، ھڪ مشترڪه دشمن جي خلاف آمريڪا جي ھڪ حليف جي حيثيت سان امداد حاصل ڪندا رھياسون. ان ھوندي به، درحقيقت جنهن مفروضي جي تحت آمريڪا پاڪستان سان خصوصي تعلقات قائم ڪيا، ۽ جيڪي پاڪستان جا پنهنجا مقصد ھئا، تن ٻنهي جي درميان بنيادي تضاد ھو. آمريڪا انهن خطرن کي، جيڪي پاڪستان کي ھٿياربند ڪرڻ ۾ پوشيده ھئا، تسليم ڪيو پر ان جي باوجود ھيٺين سببن ڪري اھا فوجي امداد ڏيندي رھي:
(1) ھن کي يقين ھو ته ھندي- پاڪستاني تڪرار جاگرفيائي، اقتصادي ۽ ٻين حالات جي مجبورين ڪري اڳي يا پوءِ حل ٿي ويندا.
(2) ھن جو خيال ھو ته اھا ننڍي کنڊ ۾ پنهنجي وڌندڙ اثر و رسوخ سان ٻنهي ملڪن جي درميان صلح ڪرائي وجھندي.
(3) ھن جو خيال ھو ته جيڪڏھن ھندستان ۽ پاڪستان پنهنجا اختلاف نبيري وجھن، ته گھٽ ۾ گھٽ پاڪستان ڪميونزم جي خلاف پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگھندو.
(4) پاڪستان جو نظريو ڪميونزم کان مختلف ھو ۽ انهيءَ ملڪ تي قدامت پسند قيادت جو مڪمل قبضو ھو.
(5) پاڪستان داخلي ۽ خارجي طور ڪميونزم جي خلاف پنهنجي عدالت جو ڪافي مظاھرو ڪري چڪو ھو.
(6) آمريڪا طرفان فوجي امداد ڏيڻ جي رٿا اھڙيءَ طرح سان بنائي ويئي، جو ان جي ڏنل ھٿيارن تي ان جو اثرائتو قابو رھي، ته جيئن پاڪستان جيڪڏھن انهن ھٿيارن ۽ سازو سامان جو ”بيجا“ استعمال ڪرڻ لڳي ته آمريڪا فوري طور تي سندس انهيءَ قدم کي ناڪام بنائي سگھي.
پاڪستان کي امداد ھڪڙن سببن لاءِ ڏني ويندي ھئي، ۽ اھا وصول ٻين لاءِ ڪئي ويندي ھئي. انهيءَ تضاد ۾ سن 1962ع واري چيني– ھندي لڙائيءَ ھڪ بلڪل نئين عنصر جو اضافو ڪري وڌو. نهرو، آمريڪا جو دشمن باقي نه رھيو. ھن مايوسيءَ ۽ فڪر جي فريب ٽٽڻ جي ڪيفيت ۾، ڪميونسٽ چين جي چنبن کان پاڻ کي ڇڏائڻ لاءِ، آمريڪا کي امداد لاءِ درخواست ڪئي. ھاڻي، جانبدار پاڪستان نه، بلڪ غير جانبدار ھندستان آمريڪا جي سڀني کان وڏي حريف جي خلاف جنگ ۾ شريڪ ٿيو ھو. حالات جي انهيءَ نئين ڦيري آمريڪا کي ھندستان ۾ داخل ٿيڻ جا اھڙيءَ طرح بيشمار موقعا مھيا ڪيا، ته جيئن انهيءَ ملڪ کي بتدريج چين جي خلاف، جيڪو انهيءَ وقت تائين آمريڪا جو مکيه حريف بڻجي چڪو ھو، محاذ آرائيءَ ۾ شامل ڪيو وڃي. انهيءَ بدليل صورتحال، ھڪٻئي سان اڻ ٺھڪندڙ انهن مفروضن جي تضادن کي نمايان ڪري ڇڏيو، جن جي بنياد تي پاڪستان ۽ آمريڪا خصوصي تعلقات قائم ڪيا ھئا.
انهيءَ عرصي جي دوران پھريون دفعو پاڪستان، چين سان ۽ ڪنهن حد تائين سوويت يونين سان به تعلقات کي سڌارڻ لاءِ حقيقي قدم کنيا. حالات جي انهيءَ نئين شڪل اختيار ڪرڻ سان، اھا اميد رکڻ ته آمريڪا پاڪستان کي اڃا به غير معين مدت لاءِ فوجي امداد ڏيڻ جو سلسلو جاري رکندي ايندي، ساده مزاجي ۽ غير حقيقت پسندي ٿئي ھا. واقعات اڻ محسوس ٿيندڙ نموني سان پاڪستان کي ھڪ قطعي ۽ آخري فيصلي جي طرف ڌڪي آڻي رھيا ھئا. اسان کي يا ته پنهنجن بنيادي قومي مفادن کي نظرانداز ڪري چين جو دشمن بنجڻو ھو، ۽ اھڙيءَ طرح پاڻ کي بدستور فوجي امداد حاصل ڪرڻ جو مستحق بنائي رکڻو ھو، يا چين سان پنهنجي تعلقات کي به سڌارڻ ۽ آمريڪي فوجي امداد جي معطليءَ جو خطرو کڻي به پنهنجين اھم قومي غرضن جي تڪميل لاءِ پنهنجي جدوجھد جاري رکڻي ھئي. اچو ته اڳ ۾ آمريڪا جي عالمي مفادن آڏو چپ چاپ سر تسليم خم ڪرڻ جي نتيجن تي ذرا غور ڪريون.
تابعداريءَ کي ڪن شرطن تي قسط وار قبول ڪرڻ جي امڪانن جو جائزو وٺندي ھي ياد رکڻ گھرجي ته بين الاقوامي سياست جو ھڪ ڪم اھو ھوندو آھي ته مختلف راھن جي جستجو ڪئي وڃي ۽ اھڙن اٻهرن فيصلن کان پرھيز ڪئي وڃي، جن ۾ الٽيميٽم جو شائبه ھجي. اھم ڳالهه حڪمت عمليءَ جي تعميل ۽ انهيءَ ڪارروائيءَ جو اختيار ڪيل رخ آھي. تبديلي آھستي آھستي ۽ نامعلوم نموني سان ايندي آھي، اڪثر حالتن ۾ اھا زوردار انڪارن جي پڙدي پٺيان رونما ٿيندي آھي. اھو ڪم، ھڪ اھڙي لاباري لاءِ ٻج پوکڻ وانگر آھي، جيڪو فقط پنهنجي قدرتي مدي ۾ پچي راس ٿيندو آھي. موجوده صورت ۾ ھيٺين مان ڪنهن به ھڪ امڪان لاءِ مناسب ميعاد گذارڻ سان قبوليت ڏيئي سگھجي ھا:
(1) ھندستان سان ھڪ اھڙي جامع فيصلي جي تحت تعاون جو ٺاھه، جنهن جي ذريعي سڀني جڳھڙن کي ھڪ وڌيڪ وسيع ٺاھه ۾ سمائي ڇڏجي ۽ پوءِ گڏجي چين جو مقابلو ڪيو وڃي.
(2) آمريڪا ۽ ھندستان سان وڏي ۽ وسيع ميدان ۾ تعاون جي شرطن تي ھڪ اھڙو خفيه سودو، جنهن کي قبول ڪرائڻ لاءِ پاڪستان جي عوام کي تيار ڪرڻ لاءِ ڪافي مھلت ھجي.
(3) چين جي خلاف ھندستان سان ھن شرط تي تعاون جو ٺاھه ڪرڻ، ته آمريڪا پنهنجو اثر و رسوخ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان موجود تڪرارن جي ھڪ باعزت ۽ منصفانه حل ڪرائڻ لا استعمال ڪري.
(4) ھندستان سان ھڪ غير منصفانه ٺاھه، جنهن جي ڪري پاڪستان کي چين جي خلاف مقابلي ۾ ملوث ٿيڻو نه پوي.
(5) ھندستان سان ڪو ھمه گير ۽ غير منصفانه ٺاھه نه ڪجي، پر چين کي پنهنجي ليکي دشمن سمجھڻ جو ٺاھه ڪجي، جيئن 1962ع کان اڳي صورتحال ھئي.
آمريڪا جي عالمي مقصدن جي دائري اندر، مٿين امڪانن مان ڪنهن به ھڪ جو انتخاب نه ٿو ڪري سگھجي. پاڪستان، فقط عالمي طاقتن جي سياست جي دائره کان ٻاھر رھي پنهنجي لاءِ عمل جي آزادي حاصل ڪري سگھي ٿو، جيڪا ٻيا ۽ وڌيڪ فائديمند نتيجا بر آمد ڪندي.
اچو ته مٿين امڪانن مان ھر ھڪ جي نتيجن تي غور ڪريون:
1- آمريڪا جي نقطه نگاھ کان بهترين حل اھو ٿيندو ته پاڪستان ھندستان سان ھڪ ھمه گير ٺاھه جي تحت، اھڙيءَ طرح تعاون ڪري جو سندن جڳھڙا وڌيڪ وڏي ٺاھه ۾ جذب ٿي وڃن ۽ پوءِ ٻيئي ملڪ گڏجي چين جو مقابلو ڪن. ان جي برعڪس، پاڪستان لاءِ ھي بندوبست انتهائي نقصانڪار ٿيندو، جنهن جي نتيجي ۾ ذليل ٿي ھندستان جي آڏو سر جھڪائڻو پوندو ۽ انهن قدرن سان بي وفائي ٿيندي، جيڪي صدين کان وٺي اسان لاءِ متبرڪ رھيا آھن. ان کان علاوه ان جو نتيجو ھڪ اھڙي طاقتور ۽ دوست پاڙيسري سان دشمنيءَ جي صورت ۾ نڪرندو، جيڪو اسان جي ھڪ وڏي خطري جي گھڙيءَ ۾ پاڪستان جي مدد لاءِ پھتو ھو. اھو حل ڇڪتاڻ کي گھٽائڻ بدران، ڪشيدگين ۾ اضافو آڻيندو ۽ ڪيئي داخلي مسئلا پيدا ڪندو. اھو حل، جنگ جي شعلن کي اسان جي گھرن اندر پھچائي سگھي ٿو ۽ جيڪڏھن ويٽ نام جي جنگ ڦھلجي وڃي، ته اھو حل اسان جي ملڪ کي مڪل تباھي ۽ برباديءَ جي جنگ ۾ ڦاسائي سگھي ٿو. اھڙن شرطن تي طئي ڪيل معاھدو، نه فقط بيعزتيءَ جھڙو ۽ خطرناڪ ٿيندو، بلڪ ان مان ڪو مادي فائدو به حاصل ڪو نه ٿيندو.
٢- اھڙي قسم جي افسوسناڪ سودي بازيءَ کي گھڻي عرصي تائين خفيه رکڻ ممڪن نه ٿيندو، ۽ نه وري ان کي زياده عرصي تائين لڪائي رکڻ آمريڪا جي مفاد ۾ ٿيندو. ان کان علاوه اھڙي سودي بازي جي انڪشاف مان ھيجان پيدا ٿيندو ۽ پاڪستان جو عوام ان جي شديد مخالفت ڪندو.
3-آمريڪا کي اھو چئي سگھجي ٿو ته فوجي امداد جي بحاليءَ لاءِ ڪفاره طور، پاڪستان چين جي خلاف ھندستان سان تعاون ڪندو، بشرطيڪ آمريڪا ھندستان تي پنهنجو اثر وجھي ان کي پاڪستان سان سڀني تڪرارن جو باعزت ٺاھه ڪرڻ تي رضامند ڪري. اھڙي صورت ۾ آمريڪا گھڻو ڪري پاڪستان کي اھو يقين ڏياريندي ته اھا ھڪ مناسب تصفيه لاءِ نئين سر ڪوششون ڪندي، پر ساڳئي وقت پاڪستان کي خبردار به ڪندي ته اھا ھندستان کي ڄمون ۽ ڪشمير تان دستبردار ٿيڻ لاءِ مجبور ڪري سگھڻ جي پوزيشن ۾ ناھي. جيڪڏھن اھڙيون مبهم ۽ ڦـڙتي گـھڙتيءَ واريون يقين دھانيون ڏنيون وڃن ته، پاڪستان کي ماضيءَ جو تلخ تجربو ياد رکڻ گھرجي، ۽ اھو پڻ ياد رکڻ گھرجي ته شايد اھا ڳالهه آمريڪا جي مفاد ۾ ئي نه ھجي ته اھا لداخ ۾ ھندي- چيني جھڳڙي جي پيش نظر، ڄمون ۽ ڪشمير جي موجوده حالت ۾ خلل وجھي. پاڪستان اھڙي قسم جي قول ۽ اقرار کان ھڪ ڄار ۾ ڦاسي پوندو ۽ جڳھڙا بنان ڪنهن معقول ۽ اطمينان بخش بنيادن تي ڪيل فيصلي بدران، جيئن جو تيئن باقي رھجي ويندا. جيڪڏھن اھڙين حالتن ۾ پاڪستان جي فوجي امداد بحال ڪئي ويئي ته ھندستان پڻ امداد جي بحاليءَ جو مستحق ٿي پوندو. ھـُن ملڪ جي پنهنجي اندروني وسيلن ۽ ھٿيارن ٺاھڻ جي اھليت سان گڏ، جيڪڏھن سوويت يونين ۽ اڀرندي يورپ کان ھٿيارن جي لڳاتار فراھميءَ کان سواءِ آمريڪا جي بحال ٿيل فوجي امداد پڻ شامل ٿي ويئي ته ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان طاقت جي توازن جو پڙ ھندستان جي طرف ڏانهن گھڻو وڌيڪ جھڪي پوندو. اھا ڳالهه ھندستان سان تڪرارن جي باعزت فيصلي جي اھا ڳالهه ھندستان جي طرف ڏانهن گھڻو وڌيڪ جھڪي پوندو. اھا ڳالهه ھندستان سان تڪرارن جي باعزت فيصلي جي سڀني امڪانن جو سراسر خاتمو آڻي ڇڏيندي ۽ ڪجهه ئي سالن اندر ھندستان پاڪستان تي ڀرپور حملي ڪرڻ جي لائق برتري حاصل ڪري وٺندو. اھڙيءَ صورت ۾ چين، جيڪو پاڪستان جي بدليل موقف کان بيخبر ڪو نه ھوندو، پاڪستان جي مشڪلات جي جواب ۾ ھمدردانه رويو اختيار ڪو نه ڪندو.
انهن حالتن ۾ فوجي امداد جي بحالي ڪنهن طرح سان به فائديمند نه ٿيندي. اھاامداد جيڪڏھن ھندستان جي خلاف پنهنجي بچاءَ ۾ استعمال ڪئي ويئي ته اڳئين دفعي وانگر فورا روڪي ويندي، البت ھن ڀيري فرق اھو ھوندو ته چين به اسان جو مخالف ھوندو. انهيءَ قسم جي ذمه داري قبول ڪرڻ سان، چين جي گھيري ٿيڻ بدران، خود پاڪستان جو گھيرو ٿي ويندو. ان طرح ڏکڻ جي طرف کان ھندستان ۽ اتر ۽ اوڀر جي طرفن کان چين جي دشمني قائم رھندي. ۽ تازين اخباري خبرن مان جيڪي ڪجهه اندازو ڪري سگھجي ٿو، تنهن کان افغانستان جو رويو پڻ متاثر ٿيندو. اھا ھوندي حالت، جيڪڏھن ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان نئين سر جنگ ڇڙي !
ھن وقت يا مستقبل ۾ فوجي سازو سامان جي پھچ جي سطح اھڙي ڪافي ناھي، جو پاڪستان کي چين يا سوويت يونين جي خلاف پنهنجي بچاءَ ڪرڻ جو اھل بنائي سگھي. انهن طاقتن جي خلاف پنهنجي بچاءَ ڪرڻ جو اھل بنائي سگھي. انهن طاقتن جي خلاف دفاع لاءِ ملندڙ جنگي سازو سامان جي ناڪافي ھئڻ جي اعتراضن جي جواب ۾ آمريڪا ھميشه اصرار ڪيو آھي ته ڀرپور مسلح ٽڪراءَ جي صورت ۾ اھا پاڻ پنهنجي اٿاھھ جنگي طاقت سان ميدان ۾ لھي ايندي ۽ ”آخري“ ھٿيارن جي استعمال تي غور ڪندي. ان جي باوجود، ويٽ نام کان پوءِ ھن ڳالهه تي ڪو به ڀروسو رکي نه ٿو سگھجي ته آمريڪا وري ڪڏھن به ڀاري تعداد ۾ پنهنجي بري فوج کي ايشيا جي عظيم زميني خطه ۾ لڙائڻ لاءِ تيار ٿيندي. ان کان علاوه، ” آخري“ ھٿيارن جي استعمال جو ڪوئي اعتبار ھجي ھا، ته صدر ڊي گال فرانس لاءِ ھڪ آزاد ائٽمي بچاءُ مھيا ڪرڻ لاءِ مغربي يورپ جي متحده دفاعي نظام ۽ اوقيانوس واري اتحاد کان الڳ ٿيڻ جو جرئتمندانه قدم ھرگز نه کڻي ھا. جيڪڏھن يورپ، جيڪو آمريڪا جي ماءُ آھي، آمريڪا کان پنهنجي بچاءَ لاءِ ائٽمي ھٿيارن جي استعمال تي ڀروسو نه ٿو رکي سگھي ته ايشيا لاءِ ته اڃا به وڌيڪ ضروري آھي ته اھا ھن معاملي ۾ مشڪوڪ رھي. بهرحال، اھڙين حالتن جي تشڪيل ڏيڻ ۾ مدد گار ٿيڻ، جيڪي اسان جي علائقي ۾ ائٽمي ھٿيارن جي داخلي جي دعوت ڏين. اسان جي پنهنجي تباھيءَ جو پاڻ اھتمام ڪرڻ ٿيندو. ھڪ طرف ته اسين انهيءَ قابل نه ھونداسون ته فوجي امداد کي اثرائتي نموني ۾ ھندستان جي خلاف، جيڪو اسان جو سڀني کان وڏو حريف آھي، ۽ جنهن کان اسان کي حملي جو کٽڪو لڳوئي رھي ٿو. استعمال ڪري سگھون. ٻئي طرف، جيڪڏھن اسان کي سوويت يونين يا چين جي خلاف ڪٿي استعمال ڪيو ويو، ته ان کان شايد اسان جو ملڪ صفحھ ھستيءَ تان ئي ميسار جي وڃي. پوءِ ٻنهي صورتن ۾ 1962ع کان اڳ ۾ موجود صورتحال جي واپسيءَ مان تباھڪن نتيجا نڪرندا. انهن شرطن کي تسليم ڪرڻ جو مقصد ھيءُ ٿيندو ته امن جي دوران ڇڪتاڻ وڌندي ئي ويندي۽ جنگ ۾ تباھي نازل ٿيندي. جيڪڏھن اسان انهيءَ مبهم يقين دھانيءَ تي ھيءُ ڀروسوڪري وڌو، ته ائٽمي راڪاسن سان جيڪڏھن اسان جي جنگ ڇـِڙي ته اسان جو ستن سمنڊن پار وارو دوست، اسان جي پڪار تي ڊوڙندو ايندو ته اسان پنهنجي چوڌاري زبردست حريفن جو گھيرو وجھائي ڇڏينداسون. ٿي سگھي ٿو ته آمريڪا انهيءَ قسم جي يقين دھاني پيش ڪري، ڇاڪاڻ ته اھو سندس مقصد جي حصول طرف ھڪ قدم آھي، پر جيڪڏھن ان فوجي امداد کي انهيءَ قسم جي شرطن تي بحال ڪيو ته ان سان گڏ ٻيا وڌيڪ رسا پڻ ٻڌل ھوندا. آمريڪا جو خيال آھي ته پاڪستان جي حاليه ڪاررواين، آمريڪا جي عالمي حڪمت عملين جي مفاد جي خلاف ڪم ڪيو آھي. ان کي ٻيھر سڌي رستي تي آڻڻ جي ڪوشش ۾ ھو ان باري ۾ يقين ڪرڻ چاھيندي ته پاڪستان وري ھٿن مان نڪري نه وڃي. تنهنڪري پاڪستان خواه ڪھڙيون به يقين دھانيون حاصل ڪري ۽ جيڪي به يقين دھانيون پاڻ مھيا ڪري، سي بذاتِ خود اعتماد کي بحال نه ڪري ڇڏينديون. اسان جي ملڪ کي وقت بي وقت سندس وفاداريءَ جي مظاھري تي مجبور ڪيو ويندو، تان جو اھا ڳالهه اسان کي سڀني کان الڳ ڪري بلڪل محتاج بنائي ڇڏيندي.
4- جيڪڏھن پاڪستان چين جو مقابلو ڪرڻ تي رضامند ٿيڻ کان سواءِ، ھندستان سان تصفيه لاءِ آماده ٿي وڃي، ته اھا ڳالهه پڻ آمريڪا جي لاءِ قابل قبول ٿيندي، ڇاڪاڻ ته ان کي انهيءَ مان درجي بدرجي ھڪ موقف حال ھنڌ کان ٻئي تائين وڃڻ جو موقعو ملي ويندو. انهن حالتن ۾ ھينئن به ٿي سگھي ٿو ته آمريڪا ٻنهي ملڪن لاءِ فوجي امداد بحال ڪري ڇڏي. پر اھا ائين ڪندي ته فقط ھيءُ يقين ڪري، ته مناسب وقت اچڻ تي انهن ٻنهي جو باھمي تعاون مڪمل ٿي ويندو ۽ ننڍي کنڊ ۾ خود ان جو وڌندڙاثر و رسوخ نيٺ ان کي سندس اولين مقصد حاصل ڪرڻ جي قابل بنائي ڇڏيندو. اھو بندوبست ھندستان لاءِ انهيءَ صورت ۾ قابل ِ قبول ھوندو. ٺاھه پنهنجي حد کان اڳتي نه وڌي. پر آمريڪا کي اھو فقط عبوري طور منظور ھوندو. جيڪڏھن پاڪستان غير مبهم اندازو ۾ به ھن امر جي وضاحت ڪري ڇڏي ته ان طرح جو تعاون چين جي خلاف استعمال نه ڪيو ويندو، تڏھن به ان کي انهيءَ ملڪ ۾ ڪوئي به اعتماد حاصل نه رھندو، اھو اعتماد جيڪو وڏي محنت سان حاصل ڪيو ويو آھي، ضايع ٿي ويندو ۽ چين ائين ئي سمجھندو ته حڪمت عمليءَ ۾ تبديلي ۽ ترميم فقط ان جي گھيري ڪرڻ خاطر ڪئي ويئي آھي. ان طرح، انهيءَ صورت ۾ پڻ پاڪستان چين جي دل ۾ شڪ شبها پيدا ڪري ڇڏيندو، ۽ پاڻ کي لڳاتار ھڪ کان پوءِ ٻئي مشڪل ۾ ڦاٿل ڏسندو.
پاڪستان جي بين الاقوامي سياست جو سڀني کان وڌيڪ سخت امتحان اھڙي اھتمام جي مقابلي ۾ ٿيندو. انهن امڪانن جي شرطن کي ھندستان ۽ آمريڪا، ٻنهي جي خوشنودي حاصل آھي. اِھوئي اھو ھنڌ آھي، جتي پھچي آمريڪا ۽ ھندستان جا متوازي مفاد، ھڪٻئي جي طرف لاڙو کائين ٿا. ان ڪري پاڪستان کي انتهائي چوڪسيءَ کان ڪم وٺي انهيءَ قسم جي چالبازين کي ناڪام بنائڻو پوندو، ڇاڪاڻ ته آخرڪار انهن جا نتيجا ساڳيائي نڪرندا آھن.
5- پاڪستان، چين سان اھو سلوڪ اختيا رڪرڻ تي رضامند ٿي سگھي ٿو، جيڪو ھو 1962ع تائين ان سان ھڪ مقابلي ۾ بيٺل ملڪ وانگر روا رکندو آيو ھو، پر ھندستان سان باعزت تصفيه جي غير موجودگيءَ ۾ تعاون کان ڪترائي سگھي ٿو. وقت گذرڻ سان گڏ آمريڪا انهيءَ صورتحال کي غير تسلي بخش ڏٺو آھي. جيستائين ھندي- پاڪستاني اختلافات رھن ٿا، تيستائين آمريڪا جو ھن علائقي ۾ ڪنهن به اعتماد سان ڪم ڪرڻ مشڪل آھي. انهيءَ صورتحال ۾ اھڙا معاملا گھڻا آھن، جن جي تشخيص نه ٿي ڪري سگھجي. انهيءَ قسم جي تصفيه مان ان کي نقصان پھچندو ۽ اھا ھن کان اڳ ۾ ناڪام پڻ رھي چڪي آھي. آمريڪا چاھي ٿي ته چين جو گھڻي کان گھڻو اثرائتو گھيرو ٿي وڃي، جنهن لاءِ نه اڪيلو ھندستان ڪافي ٿيندو، ۽ نه تنها پاڪستان. انهن ٻنهي جو تعاون ضروري آھي. پر جيڪڏھن آمريڪا اھڙي نبيري لاءِ رضاند ٿي به وڃي ته اھا وري به پنهنجي عالمي مقصد لاءِ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان تعاون جي حالت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳي رھندي. خاص ڪري ننڍي کنڊ جي مشرقي بازوءَ ۾ جنگي حڪمت عمليءَ جي مشڪلاتن ڪري جتي صرف ٿورن ميلن جو زمين جو ھڪ سوڙھو ٽڪرو پاڪستان کي آسام ۽ ھماليا جبلن جي رياستن کان جدا ڪري ٿو. پاڪستان جي تعاون کان سواءِ ھي سڄو علائقو مسلح مداخلت جي صورت ۾ ڏاڍو بيوس آھي. انهيءَ قسم جي ٺاھه جو نتيجو ھي ٿيندو ته چين ۽ پاڪستان جي درميان ھڪ نئين مخالفت اڀري پوندي ۽ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان موجوده ڇڪتاڻ جاري رھندي، جنهن صورتحال جو افغانستان ۾ نظر انداز ٿيڻ جو امڪان گھٽ آھي. ان مان ھڪ دفعو وري پاڪستان جو گھيراءُ ٿي ويندو، ۽ ھڪ جي بجاءِ ان جا ٽي مخالف ٿي پوندا. ان تي به داستان جو خاتمو نه ٿيندو. جيڪڏھن اسان اھڙا شرط منظو ر ڪيا، ته پاڪستان کان مطالبو ڪيو ويندو ته ھو ويٽ نام جي جنگ ۾ علامتي طور شرڪت ڪري. جيئن ئي پاڪستان ويٽ نام ۾ آمريڪا جي جنگي ڪوشش ۾ ٿورو به ملوث ٿيڻ تي تيار ٿيو، ته ھو پاڻ کي فوجي امداد جو حقدار ته بڻائيندو، پر چين سان ان جو ھڪ ناقابل صلح تنازعو شروع ٿي ويندو، اھڙو ڪم نه فقط تاريخ جي وھڪري جي خلاف ۽ اسان جي زماني جي روش جي منافي ٿيندو، بلڪ ھن جو امڪان به آھي ته ھي ھندستان کي وڌيڪ عداوت ڏيکارڻ تي ھن اميد ۾ آمادھ ڪري ته شايد ان طرح ھو ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان کليو کلايو جڳھڙو اڀاري سگھي. سوويت يونين، چين ۽ بنان ڪنهن شڪ جي، سڀ اشتراڪي ۽ غير منسلڪ رياستون سمجھنديون ته اسان اھڙا زر پرست آھيون، جو پنهنجن ساٿي ايشيائين جي خلاف ھڪ وحشيانه ۽ بي انصافي واري جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ کان به نه ٿا ھٻڪون.پاڪستان لاءِ سڀ جو سڀ يعني پنج ئي امڪان قبول ڪرڻ جي قابل ناھن. ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ اھي سڀ اسان کي يڪسان موتمار نتيجن جي طرف وٺي وڃن ٿا. ان جو اھو مطلب ناھي ته پاڪستان ھندستان سان تصفيه نه ٿو چاھي. بنان ڪنهن شڪ جي، پاڪستان ھندستان سان وڏي گرمجوشيءَ سان امن جو خواھان آھي، پر تصفيه باعزت ۽ برابريءَ جي سطح تي ھئڻ گھرجي. جڏھن ھڪ ڀيرو ٺاھه ٺوھه جي ڳالھين جي بنياد تي انصاف جي مطابق باھمي تڪراري مسئلا حل ٿي ويا ته پاڪستان باھمي فائدن جي بنيادن تي ھندستان سان تعاون لاءِ تيار ٿيندو. ان ھوندي به اھو تعاون ٻن آزاد ۽ خود مختار قومن جي درميان ٿيڻ گھربو ۽ عالمي طاقتن طرفان سندن مقصدن لاءِ مسلط نه ڪري سگھبو. انهن طاقتن کي ھندستان ۽ پاڪستان کي امن جي فضا ۾ پنهنجي مستقبل جي تشڪيل لاءِ آزاد ڇڏڻو پوندو. جيڪڏھن انهن جي تنازعن جو عالمي سياست جي بکيڙن کان الڳ ۽ باعزت تصفيه ٿي وڃي ته پاڪستان ۾ ڪو به شخص ٻنهي قومن جي باھمي تعاون تي اعتراض نه ڪندو.
فوجي امداد جي نتيجن جو تجزيو ڪندي نفعي ۽ نقصان جو گوشوارو پڻ تيار ڪرڻو پوندو آھي. امداد جي بند ٿيڻ جا فائدا به آھن ۽ نقصان پڻ، ان جي تعبير ھڪ اھڙي واقعي جي طور تي به ڪري سگھجي ٿي، جنهن پاڪستان کي ھڪ اھڙي افسوسناڪ ايشيائي عالمي جنگ ۾ گھير جي وڃڻ کان بچائي ورتو آھي. جيڪڏھن اسان سوويت يونين ۽ چين جي خلاف ھٿيارن استعمال ڪرڻ کان انڪار ڪريون ٿا ته انهن عالمي طاقتن جي ان جي مطابق ذمه داري ٿي پوي ٿي ته اھي پنهنجا ھٿيار به اسان جي خلاف استعمال نه ڪن. اھا ڳالهه پاڪستان ۽ ان جي ٻن طاقتور اترين پاڙيسرين جي درميان شڪ ۽ ڇڪتاڻ جي سرچشمن کي ختم ڪري ڇڏيندي. ان طرح پاڪستان پنهنجي سڄي ساري توجھه ۽ وسيلن سان پنهجي سلامتي ۽ علاقائي استحڪام جي خلاف واحد ۽ ھڪ ئي حقيقي خطري جو مقابلو ڪرڻ جي قابل ٿي پوندو. سوال اھو آھي ته جيڪڏھن آمريڪا جي طرفان امداد ٻيھر جاري نه ٿي ته پاڪستان ڪھڙيءَ طرح پنهنجي سلامتيءَ جي خلاف ھن خطري سان نبري سگھن ٿو. جيتوڻيڪ اھو صحيح آھي ته فوجي امداد اسان کي ھندستان جي خلاف استعمال ڪرڻ لاءِ مھيار نه ڪئي ويئي، تڏھن به انهيءَ امداد جي اسان وٽ موجودگيءَ کي ھندستان جي خلاف مانع عنصر جي حيثيت حاصل ھئي. گذريل جنگ ۾ پاڪستان انهيءَ وقت تائين امداد کي استعمال ۾ آڻيندو رھيو، جيستائين آمريڪا طرف جنگي سامان جي فراھميءَ تي امتناعي حڪم ۽ ٻيون پابنديون نه وڌنديون ويئون ھيون.
ھاڻي، اسان کي جنهن سوال جو جواب ڏيڻو آھي، سو اھوآھي ته انهيءَ مانع کي ڪھڙيءَ طرح برقرار رکي سگھجي ٿو.
________________________________________
(1) بيورلي نڪولس ” ورڊڪٽ آن انڊيا“ 1944، ص 5_ 190_.