باب چوڏهون: ڪي نتيجا
١- چين، سان جيڪا ھڪ عظيم طاقت آھي ۽ جنهن سان پاڪستان جي بنيادي مفادن جي موافقت آھي، دوستي ۽ باھمي اعتماد جي پاليسي.
2- آمريڪا ۽ سوويت يونين سان سٺا تعلقات، پر اڳواٽ شرطن کان سواءِ ۽ عدم مداخلت جي بنياد تي- مشرقي ۽ مغربي يورپ جي ملڪن خاص طور فرانس، جرمني، برطانيا، رومانيا، چيڪو سلو ويڪيا، ۽ پولنڊ سان پڻ دوستانه تعلقات.
3- ٽين دنيا- لاطيني آمريڪا، ايشيا ۽ آفريڪا جي ترقي پذير ملڪن، ۽ خصوصا مسلم قومن ۽ پاڙيسري ملڪن جو استحڪام.
انهن مقصدن جو حصول گويا پاڪستان جي پاسن ۽ پٺ کي محفوظ ڪري اسان کي ھندستان سان مشڪلاتن جي اٿندڙ انهيءَ لھر جو مقابلو ڪرڻ جي قابل بنائي ڇڏيندو، جيڪا آمريڪا جي ننڍي کنڊ متعلق پاليسين ۾ تبديلين رونما ٿيڻ ڪري زياده شديد ٿي پيئي آھي. جيڪڏھن پاڪستان انهن جي مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار ناھي ته ان کي گھٽ ۾ گھٽ ھڪ غير مبهم موقف اختيار ڪرڻ گھرجي، جيئن ڪجهه عرصو ٿيو ته برما ۽ ڪئموڊيا جي حڪومتن اختيار ڪيو ھو. سياسي سطح تي ھڪ ڦڙتيءَ وارو ۽ فيصله ڪن معرڪو زوال جي رجحان جو خاتمو ڪري سگھي ٿو ۽ اھو انهيءَ قدم بقدم شڪست کان ڪيئي درجا بهتر ٿيندو آھي، جيڪا شايد آخرڪار انتشار تي وڃي ختم ٿئي.
پاڪستان جي فوجي امداد ختم ڪرڻ جي آمريڪي فيصلي جي سلسلي ۾ ان جي عام پاليسين پاڪستان جي سلامتيءَ لاءِ خطري ۾ گھڻو اضافو ڪري ڇڏيو آھي. انهيءَ ڪري اسان کي ڪجهه انسدادي تدبيرون اختيار ڪرڻ گھرجن، ۽ جيترو جلد اسين اھڙيون تدبيرون اختيار ڪريون، او تروئي ننڍي کنڊ ۾ امن لاءِ بهتر ٿيندو. ھندستان جي ھٿياربند طاقت پاڪستان جي طاقت کان گھڻي آھي. ھندستان جي امداد ۾ اضافي جو آمريڪي فيصلو اسان کان پاڪستان جي حيثيت جي بچاءَ لاءِ، ۽ خاص طور ھندستان سان فوجي توازن برقرار رکڻ لاءِ مثبت اقدامن جي تقاضا ڪري ٿو.
آمريڪا پنهنجي مرضي ھلائي ۽ بنان ڪنهن اڳواٽ اطلاع جي باھمي دفاع جي معاھدن ۽ سيٽو ۽ سينٽو جي تنظيمن جي اکر ۽ روح تي قلم ڦيري ڇڏيو آھي. پاڪستان سان ڪيل پڪن وعدن جو ڪو احترام نه ڪيو ويو. ٻئي طرف ويٽ نام ۾ صرف معاھدن جي نالي ۾ سڄي دنيا کي ھڪ بين الاقوامي عظيم آفت جي طرف گھليو پيو وڃي. جيئن ته آمريڪا ھڪطرفي ڪارروائيءَ طور پاڪستان سان ڪيل معاھدن کي ٽوڙي ڇڏيو آھي، ان ڪري ھاڻي اھي معاھدا اصولا برقرار نه رھيا آھن. پاڪستان جي فوجي امداد جي ختم ڪرڻ واري اعلان جي تاريخ کان وٺي آمريڪا سان سڀ دفاعي معاھدا بي حقيقت ۽ غير مؤثر ٿي چڪا آھن.جيئن ته اھي معاھدا باطل ٿي چڪا آھن، ان ڪري ھاڻي پاڪستان کي آمريڪا کي چئي ڇڏڻ گھرجي ته اھا انهن باقي بچيل رعايتن کي، جيڪي ان کي پاڪستان جي سر زمين ۾ عطا ڪيون ويئون ھيون، ختم سمجھي ۽ ايم. اي. اي. جي. (M. A. A.G ) جي باقي عملي سان گڏو گڏ واشنگتن کان ڪيل اعلان موجب پنهنجي قائم ڪيل سڀني اڏن مان، پنهنجي ڪارڪنن کي واپس گھرائي وٺي. جيڪڏھن انهن رعايتن کي فوري طور تي ختم ڪيو وڃي ته اھو اسان جي طرفان سوويت يونين ۽ چين جي لاءِ وقتائتو خير خواھيءَ جو اظھار ٿيندو، بلڪ پشاور ۾ مواصلات جي آمريڪي مرڪز جي خاتمي ۾ ديرمدار، ناموافق نتيجا پيدا ڪري سگھي ٿي. جيڪڏھن پاڪستان طرفان تر ميمي ڪارروايون فوجي امداد جي بند ٿيڻ کان جلد پوءِ عمل نه آيون ته آمريڪا شايد انهن کي جوابي قدم نه سمجھي. اھڙي صورت ۾ لازمي طور اسان جي باھمي تعلقات ۾ فرق اچي ويندو ۽ ٻين ذريعن سان توازن جي تدبير ڪرڻ جي پاڪستاني ڪوششن ۾ نيون پيچيدگيون پيدا ٿي وينديون.
پر پاڪستان جيڪڏھن انهن معاھدن کي، جيڪي اڳي ئي ٽوڙيا ويا آھن، طئ ٿيل مدت تائين برقرار رکيو ته ان کي نتيجي طور آمريڪا سان ھڪ خطرناڪ ھڪطرفي پابنديءَ کي نباھڻو پوندو، جنهن ۾ آمريڪا تي ڪابه ذميواري نه پوندي. اھا ڳالهه بلڪل رواجي سمجھه ٻوجھھ جي آھي ته پاڪستان جي عوام سان پنهنجي بنيادي ذميواريءَ جو احترام ڪندي حڪومت کي ھاڻي باھمي دفاع جي معاھدن جي ختم ٿيڻ جو اعلان ڪرڻ گھرجي ۽ رسمي طور سيٽو ۽ سينٽوکان علحده ٿيڻ گھرجي. سن 1962ع ۾ واشگٽن ۾ ٿيل سيٽو جي وزارتي ڪائونسل ۾ شموليت پڻ يقينا غير دانشمندانه فعل ھو، ان ھوندي به جيڪڏھن شرڪت ضروري سمجھي ويئي ھئي ته آمريڪا جي فيصلي جي حقيقي قلعي کولڻ لاءِ ھڪ بااختيار وفد موڪلڻ گھرجي ھا. سيٽو کان بلڪل علحدگي اختيار ڪرڻ کان اڳي پاڪستان کي انهيءَ اجلاس ۾ شريڪ ٿيندڙن ۽ آمريڪي عوام تي واضح ڪرڻ گھربو ھو ته ايشيا ۾ حالتون ڪيتريون نازڪ آھن ۽ ويٽ نام ۾ جنگ کي وڌائڻ جا نتيجا ڪيترا خوفناڪ ٿي سگھن ٿا. ايشيائي عوام جي درد ۽ غم جو اظھار ڪري پاڪستان بين الاقوامي وقار حاصل ڪري وٺي ھا ۽ فرانس جي اختيار ڪيل نقطه نظر کي تقويت پھچائي ھا. ان مان برطانيه جي دولت مشترڪه کي به اھڙي موقف اختيار ڪرڻ جي شايد ھمت ٿي پوي ھا، جنهن کي اھا اختيار ڪرڻ چاھي ٿي. پاڪستان کي ”ايشيا ۾ امن “ جي تحريڪ آمريڪي سر زمين تي شروع ڪرڻ گھربي ھئي، جتي عوامي راءِ جو ھڪ وڏو ۽ وڌندڙ طبقو جنگ جي خلاف اڙيو بيٺو آھي، جنهن ۾ اتان جي ٻنهي پارٽين جا سرڪرده ليڊر شامل آھن. اسان جي آواز، نه صرف ايشيا جي عوام، بلڪ دنيا جي چئني طرفن ۾ رھندڙ انسانيت جي ترجماني ڪري ھا. پاڪستان ھن ڳالهه جي وضاحت ڪري ڇڏي ھا ته ان کي فقط ھندستان جي حل نه ٿي سگھندڙ مسئلي جي ڪري سزا جو نشانو نه پيو بنايو وڃي، بلڪ بنيادي طور ھن ڪري، جو ان ويٽ نام جي جنگ ۾ شامل ٿي پنهنجن ھٿن کي ناپاڪ ڪرڻ کان انڪار ڪيو آھي. ڪانفرنس ۾ ھڪ مستحڪم موقف اختيار ڪري پاڪستان عالمي امن جي مفادن کي فروغ ڏئي ھا ۽ عالمي راءِ عامه کي ان سان ھمدردي پيدا ٿئي ھا. اھڙو موقف سوويت يونين، چين، فرانس ۽ ٻين ملڪن سان مستقبل ۾ اسان جي ڳالھين لاءِ خوشگوار فضا پيدا ڪري ڇڏي ھا. ائين پيو معلوم ٿئي ته گوام ڪانفرنس ۽ بعد جي اجلاسن ۾ فيصلو ڪيو ويو ھو ته ويٽ نام جي جنگ کي وڌيڪ وڌايو وڃي ۽ ھڪ فوجي سوڀ حاصل ڪئي وڃي. لھاذا جيترو جلد پاڪستان انهن معاھدن کان، جيڪي ھاڻي ھونئن به باقي نه رھيا آھن، علحدگي حاصل ڪري وٺي، اوتروئي ايشيا جي آئنده سلامتي ۽ امن لاءِ بهتر ٿيندو. اسين اھڙن معاھدن کي، جيڪي سلامتيءَ جا ضامن ناھن، بلڪ اسان جي سلامتيءَ لاءِ ھڪ خطرو بنجي رھيا آھن، ويٽ نام جي جنگ کي وڌائڻ لاءِ ھڪ حيلي طور استعمال ڪرڻ جي اجازت نه ٿا ڏيئي سگھون.
ھيءَ ڳالهه ڪنهن به اعتبار کان محض اتفاقي ناھي ته ذري گھٽ سڀيئي ملڪ، جن آمريڪا کان فوجي امداد حاصل ڪئي آھي، ڪنهن نه ڪنهن رنگ ۾ يا ته اندروني خلفشار ۾ يا ڪميونسٽ ملڪن سان تصادم ۾ مبتلا ٿيا آھن. ڏکڻ ڪوريا کي جنگ جي مصيبت سھڻي پيئي. چين جي ڪناري کان ھـُن پار وارن ٻيٽن تي گولھ باري ٿي. فلپائين، ٿائلنڊ ۽ جپان کي شديد خارجي ۽ داخلي مسئلن کي منهن ڏيڻو پيو. يونان کي ھڪ داخلي ڪشمڪش مان گذرڻو پيو، جيڪا اڄ به مٿاڇري جي ھيٺان موجود آھي. ٻي مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ ايران جي اترينءَ سرحد تي گڙٻڙ ٿي. پاڪستان انهن ٿورن خوش نصيب ملڪن مان ھڪ آھي، جيڪو انهيءَ قسم جي آفتن کان بچي ويو آھي. پر اھا صورتحال ھميشه نه ٿي رھي سگھي ۽ دانشمندي انهيءَ ۾ آھي ته اسين سيٽو ۽ سينٽو کان فورا الڳ ٿي وڃون. سن 1967ع ۾ واشگٽن ۾ سيٽو جي سالياني ڪانفرنس ۾ ٿائلنڊ جي وزير داخلھ جي متعلق ھڪ خبر آئي ھئي ته ان ھيئن چيو ھو ته ”ھيءَ صورتحال سخت انديشي واري آھي ته ڪي ملڪ سيٽو جي ميمبريءَ مان محض فائدن حاصل ڪرڻ جي شوق ۾ رھن ۽ اھڙي نازڪ وقت ۾ پنهنجو پاڻ تي ڪي به ذميواريون يا پابنديون قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه ھجن، جڏھن ته اسان جا ڪيئي نوجوان پنهنجين جانين کي خطري م وجھي رھيا آھن ۽ ڪيئي ھڪ بلند مقصد لاءِ جنگ جي ميدان ۾ ڪم به اچي چڪا آھن.“ خبر مطابق، ھن وڌيڪ ائين به چيو ته ھو اھو نه ٿو سمجھي سگھي ته اھڙين حالتن ۾ ”سيٽو، جيڪو غير مساوي حقن ۽ ذميوارين جي بنياد تي قائم آھي، سو خاطر خواه طور تي ڪيئن ھلي سگھي ٿو.“ ھن جو خيال ھو ته ”سيٽو اڻٽر ارتقائي عمل مان گذرندو ۽ پنهنجو پاڻ کي وڌيڪ متوازن مفاد جي اشتراڪ جي بنيادن تي منظم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو.“ سيٽو جي ھڪ ميمبر ملڪ طرفان انهيءَ طرح جي خيال جي اظھار ۽ برطانيه جي طرفان تازوئي ھڪ قرطاس ابيض (وائيٽ پيپر ) ۾ دفاع جي باري ۾ انهيءَ اعلان جي شايع ٿيڻ سان گڏ ته سيٽو جون ذمه داريون ”نوعيت ۽ حدن جي اعتبار کان بتدريج نئين سر متعين ڪيون وينديون.“ بهتر ٿيندو ته پاڪستان پنهنجي نموني. سان انهن معاھدن کي ان کان اڳ ۾ ترڪ ڪري ڇڏي، جو ھو اڃا به وڌيڪ وڏين مشڪلاتن ۾ ڦاسي پوي.
پاڪستان جي خارجه پاليسيءَ جي ھڪ حليف ھئڻ واري نوعيت ۽ ڪميونزم جي مقابلي ڪرڻ لاءِ غير ملڪي امداد حاصل ڪرڻ جي حقيقت جي باوجود، اسين ڪميونسٽ ملڪن سان تصادم کان انهن معروضي مفادن جي بنياد تي بچيل رھيا آھيون، جيڪي ايشيا ۽ ننڍي کنڊ ۾ عوامي جمھوريه چين ۽ اسان جي درميان مشترڪ آھن. ھندستان پاڪستان جو حريف آھي ۽ چين سان ان جو جھڳڙو آھي. چين جي راءِ ھيءَ ٿئي ٿي ته ھندستان آمريڪا جو وڌيڪ محتاج بڻبو ويندو ۽ ان جي اثر ھيٺ آھستي آھستي چين جي ھڪ دشمن جي حيثيت اختيار ڪندو. ان ڪري ھيءَ ڳالهه چين جي قومي مفاد ۾ آھي ته ھو پاڪستان جي حمايت ڪري ۽ اھائي ڳالهه پاڪستان جي قومي مفاد ۾ به آھي ته ھو چين سان دوستانه تعلقات ڳنڍي. انهن سڀني ملڪن مان، جن ڪميونزم جو مقابلو ڪرڻ لاءِ آمريڪا کان مدد حاصل ڪئي آھي، فقط پاڪستان ئي ھڪ اھڙو ملڪ آھي، جنهن جا ھڪ تمام طاقتور ڪميونسٽ ملڪ سان بنيادي مشترڪ مفاد وابسته آھن. ھيءُ ھڪ انوکو مثال آھي، ۽ عالمي رابطن ۾ ھڪ غير معمولي صورتحال !
جيئن ته پاڪستان جو عوامي جمھوريه چين ۽ سوويت يونين سان ڪو به جھڳڙو ڪونهي، ان ڪري حالات جي تازه ترين صورت جي پيش نظر اسان کي انهن سان دوستي ۽ عدم جارحيت جا معاھدا جيترو به جلد ممڪن ٿئي، طئي ڪرڻ گھرجن. اسان کي ٻين عظيم طاقتن سان پڻ معاھدن ڪرڻ متعلق سوچڻ گھرجي، جيتوڻيڪ عملي نقطه نظر کان اھي غير ضروري ھجن. ان جو ڪوئي فائدو ڪونهي ته اسين دفاعي معاھدن ۽ تنظيمن جا ميمبر ھوندي به ھڪ عالمي طاقت کي رعايتون ڏيندي، جڏھن ته ٻيون طاقتون انهيءَ ڪم کي پنهنجي خلاف سمجھي رھيون ھجن، سڀني ملڪن سان دوستانه تعلقات جون دعوائون ڪريون. اھو ھڪ بنيادي تضاد آھي ۽ اسان کي پنهنجي تعلقات کي حقيقي طور تضاد کان آجي رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي.
پاڪستان کي پنهنجن پاڙيسرين سان گھڻي کان گھڻا دوستانا معاھدا ڪرڻ گھرجن. ايرا، برما ۽ نيپال سان انهيءَ قسم جا معاھدا طئي ٿيڻ ۾ ڪا به دقت ھئڻ نه گھرجي. نيپال سان ھڪ معاھدي کان علاوه، ڪڻ ٻين معاملن تي پڻ تعميري مذاڪرات ڪري سگھجن ٿا، پاڪستان کي افغانستان سان پڻ دوستي ۽ عدم جارحيت جو معاھده ڪرڻ گھرجي. موجوده بحران تيز سفارتي اقدامات جي ھڪ سلسلي جي تقاضا ڪري ٿو. فقط انهيءَ قسم جي اقدامات سان انهن غلطين کي درست ڪري سگھجي ٿو، جيڪي آمريڪا جي پاڪستان سان تعلقات جي نئين موڙ کان پيدا ٿيون آھن.
آمريڪا، مغربي يورپ ۾ ڪافي اثر و رسوخ جي مالڪ آھي، ان ڪري پاڪستان لاءِ نيٽو ۾ شامل طاقتن کي فوجي سازو سامان جي فراھميءَ بابت بنيادي آمريڪي رويي کان ھٽائڻ ڏاڍو مشڪل ٿيندو. پوءِ به اِھو معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي ته انهن مان ڪي، ڪھڙيءَ حد تائين تعاون ڪرڻ لاءِ تيار ٿيندا. پاڪستان جي نقطه نظر کان مغربي يورپ ۾ فرانس سڀني کان اھم ملڪ آھي ۽ اھو ضروري ناھي ته فرانس آمريڪا جي حاليه فيصلن کان اثر قبول ڪيو ھجي. اسان انهيءَ ملڪ سان جيتريقدر به جلد مفاھمت پيدا ڪري وٺون اوتروئي ٻنهي لاءِ بهتر ٿيندو.
________________________________________
(1) مترجم جو نوٽ: پاڪستان ھن وقت دولت مشترڪه کان جدا ٿي چڪو آھي.