باب ستون: آمريڪي شرطن تي ھندستان سان اشتراڪ عمل
خود( نڪولس): پھريون سوال اقتصادي آھي، ڇا پاڪستان جي تحت مسلمانن جي زياده امير يا زياده غريب ٿيڻ جو امڪان آھي؟ ۽ ڇا، اوھان باقي ھندستان جي خلاف چنگي ( محصول) لڳائيندا ؟
جناح: ھن باري ۾ آءٌ اوھان کان ھڪ سوال پڇان ٿو. سمجھو ته توھان کان اھو پڇيو وڃي ته توھان ڪھڙيءَ شئي کي ترجيح ڏيندا: جرمنيءَ جي ماتحت امير انگلنڊ کي يا ھڪ غريب پر آزاد انگلنڊ کي، ته توھان جو جواب ڪھڙو ٿيندو ؟
خود: ظاھر آھي ته انهيءَ سوال جي جواب ڏيڻ جي ضرورت ئي ڪانهي.
جناح: بلڪل. ڇا، اھا ڳالهه توھان جي سوال کي ڪجهه بي معني ٰ نه ٿي بنائي ؟ ھيءُ عظيم نصب العين محض ذاتي آسائش يا عارضي آرام جي سوالن کان گھڻو بلند ۽ بالاتر آھي. مسلمان ھڪ سخت جان قوم آھن. سنها، لڪا ۽ مضبوط- جيڪڏھن پاڪستان ملڻ جو مطلب اھوئي آھي ته کين ڪجهه وڌيڪ سخت جان ٿيڻو پوندو ته اھي شڪايت نه ڪندا. پر انهيءَ جو مطلب آخر اھو ڇو ٿيڻ لڳو؟ انهيءَ مفروضي جو ڪھڙو قابل فھم سبب آھي ته قوميت جو عطيو اقتصادي بوجھھ بڻجي پوندو ؟ ڏھن ڪروڙ انسانن جي ھڪ با اختيار قوم، جيڪڏھن فوري طور تي خود ڪفيل کڻي نه به ٿئي، ۽ خواھ اھا صنعتي لحاظ کان پٺتي به رھيل ھجي، تڏھن به ان جي اقتصادي حالت انهيءَ کان وڌيڪ خراب ٿي نه سگھندي، جيڪا کين ان صورت ۾ درپيش ھوندي، جڏھن ان جا ٽڙيل پکڙيل ۽ غير منظم افراد پنهجويھن ڪروڙ ھندن جي تسلط ھيٺيان منتشر ٿيل ھجن ۽ ھندن جو واحد مقصد، ھنن جو استحصال ڪرڻ ھجي. ھيءَ ڳالهه منهنجي سمجھه کان واقعي باھر آھي ته ورسيلز جي معاھدي کان پوءِ ڪوئي يورپي شخص ڪھڙي طرح سان اٿي ائين چئي سگھي ٿو ته ”پاڪستان اقتصادي لحاظ کان ناممڪن آھي. انهن وڏن دماغن وارن کي، جن يورپ کي ڪاٽي ڪوٽي متضاد ۽ مصنوعي سرحدن جو ھڪ کـِل جھڙو، چتين ڳنڍيل نمونو بڻائي ڇڏيو آھي، اھو حق ڪٿان ٿو ملي ته ھو اسان کي ويھي اقتصاديات جو سبق پڙھائين، خصوصا جڏھن اسان جو مسئلو گھڻي قدر آسان آھي؟
خود: ڇا، اھا ڳالهه دفاع سان به لاڳو ٿئي ٿي؟
جناح: بلاشڪ، اھا دفاع سان به لاڳو آھي. ھڪ دفعو ٻيھر آءٌ وري به اوھان کان ھڪ سوال پڇان ٿو. افغانستان جو بچاءُ ڪيئن ٿو ڪيو وڃي؟ ڪيئن ؟ ھنجو جواب زياده پيچيده ڪونهي. ان جو دفاع خود افغان ڪن ٿا. اھائي ڳالهه آھي. اسين ھڪ بهادر ۽ متحد قوم آھيون، جنهن جا فرد محنت ڪرڻ، ۽ ضرورت پوڻ تي، وڙھڻ لاءِ تيار آھن. تنهنڪري دفاع جو سوال ڪھڙيءَ طرح سان خاص دشواريون پيدا ڪري ٿو ؟ اسين ٻين قومن کان ڪھڙيءَ طرح مختلف آھيون ؟ مثال جي طور ايران کان ؟ ظاھر آھي ته ھڪ عبوري دؤر ضرور ھوندو........
جناح: اوھان کي ياد ھوندو ته ٿورو اڳ ۾ مون چيو ھو ته انگريزن کي وڏي اورچائي سان گھڻو سوچڻو پوندو. اھا ھڪ اھڙي عادت آھي، جيڪا سندن طبيعت سان موافق نه ٿي لڳي. ھو آسائش طلب آھن ۽ ھن اعتماد ۾ رھن ٿا ته ذره انتظار ڪري ڏسون، ھر ڳالهه آخرڪار ٺيڪ ٺاڪ ٿي ويندي. ان ھوندي به، جڏھن به ھو سوچڻ جي تڪليف گوارا ڪن ٿا، تڏھن اھي اوتريءَ ئي وضاحت ۽ تخليق سان سوچين ٿا، جيترو ڪا ٻي قوم سوچي ٿي، ۽ انهن جو ھڪ بهترين مفڪر- گھٽ ۾ گھٽ ھندستان جي مسئلي تي- پوڙھو جان برائيٽ ھو. ڇا، اوھان ڪڏھن ھن جون تقريرون پڙھيون آھن ؟
خود: اسڪول ڇڏڻ کان پوءِ نه.
جناح: چڱو ڀلا، ھن تي ھڪ نظر وجھو. گذريل ڏينهن اھا اتفاق سان منهنجي ھٿ لڳي ويئي ھئي.
ھن مون کي اھو ڪتاب ڏنو. اھو ھڪ پراڻو ڦـٽل رنگ جو ڪتاب ”دي اسپيچز آف جان برائيٽ“ (جان برائيٽ جون تقريرون ) ھو ۽ جنهن صفحي تي اھو ڪتاب کوليو ويو ھو، تنهن تي 4-جون 1858ع جي تاريخ ھئي. دارالعلوم جي انهيءَ عظيم ترين مقرر انهيءَ موقعي تي جيڪي ڪجهه چيو ھو، سو ھيٺين طرح ھو:
”انگلينڊ ھندستان تي ڪيتري عرصي تائين حڪومت ڪرڻ جو ارادو رکي ٿو؟ ڪو به آدمي انهيءَ سوال جو جواب ڏئي نه ٿو سگھي. اھو عرصو پنجاھه سال ھجي يا سئو سال يا پنج سئو سال. ڇا. ڪوئي به ماڻھو جنهن ۾ سوچ سمجھه جي ھلڪي تجلي به ھوندي، ھن ڳالهه تي يقين ڪري سگھي ٿو ته ھڪ ايڏي وڏي ملڪ کي، جنهن ۾ ويھارو کن مختلف قوميتون ھجن ۽ جنهن ۾ ويھھ ٻوليون ڳالھائبيون ھجن، ٻڌي سڌي سلطنت جو ھڪ مربوط ۽ جٽادار حصو بنائي رکي سگھجي ٿو؟ آءٌ ته انهيءَ ڳالهه کي بلڪل نا ممڪن سمجھان ٿو.“
جناح: جيڪي ڪجهه برائيٽ انهيءَ وقت چيو ھو، سو اڄ به ائين ئي سچ آھي... درحقيقت اڃا به وڌيڪ سچ... جيتوڻيڪ ايترو زور بلاشڪ ويھن قوميتن تي ناھي، جيترو بن تي آھي. يعني مسلمان ۽ ھندو... ۽ اھا ڳالهه اڄ وڌيڪ سچي ڇو آھي؟ وقت اسان کي ھڪٻئي سان ڇو نه ڪٺو ڪيو آھي؟ ڇاڪاڻ ته مسلمان ”سجاڳ“ آھن... ڇاڪاڻ ته انهن کي تلخ تجربي مان معلوم ٿي چڪو آھي ته اھي ”متحده ھندستان “ ۾ ھندن جي ھٿان ڪھڙي سلوڪ جي توقع رکي سگھن ٿا.”متحده ھندستان “ جي معني ٰ آھي، ھندن جي تسلط ھيٺ آيل ھندستان. انهيءَ جي معني ٰ اِھائي آھي ۽ ٻيو ڪجهه به نه. ان کي ٻي جيڪا به معني ٰ ڏيڻ جي ڪوشش ڪندا، سا افسانوي ٿيندي.“ ھندستان ”ھڪ برطانوي تخليق آھي. اھو محض ھڪ انتظامي اڪائي آھي، جنهن تي نوڪرشاھي ترار جي سھاري سان حڪمراني ڪري ٿي. بس، ايتري ئي ڳالهه آھي. اھا ھڪ ڪاغذي تخليق آھي ۽ رت ۽ ماس تي ان جو ڪو به بنياد ڪونهي.
خود: ستم ظريفي ته اھا آھي ته توھان جا ناقد چون ٿا ته پاڪستان خود ھڪ برطانوي تخليق آھي—يعني ”ڦوٽ وجھو ۽ حڪومت ڪريو“ واري اسان جي اصول کي عملي طور لاڳو ڪرڻ واري اسان جي ئي حرفت جو ھڪ مثال آھي.
جناح: (ڪجهه گرم ٿي ) جيڪو ماڻھو ائين چوي ٿو، تنهن جي راءِ منهنجي ديانت کان علاوه، برطانوي شعور جي باري ۾ تمام ڪريل ھوندي. ھڪ ئي ڳالهه جيڪا انگريزن کي ھندستان ۾ ”رکندي“ پيئي اچي، سا آھي متحده ھندستان جو اھو ڪوڙو تصور، جنهن جو گانڌي پرچار ڪري ٿو. آءٌ وري به چوان ٿو ته متحده ھندستان برطانيه جي تخليق آھي – اھو ھڪ ڏند ڪٿا آھي، ۽ ڏند ڪٿا به خطر ناڪ، جنهن جي نتيجي ۾ دائمي فتنا ۽ فساد پيدا ٿيندا. جيسين اھو فتنو ۽ فساد باقي آھي، تيسين انگريزن کي رھڻ جو بهانو آھي. ھــِن ھڪ ڀيري، ” ڦوٽ وجھو ۽ حڪومت ڪريو“ لاڳو نه ٿو ٿئي.
خود: اوھان جيڪي چاھيون ٿا، سو ” تقسيم ڪريو ۽ دفع ٿيو“ آھي؟
جناح: اوھان اصلي ڳالهه ڏاڍي صفائيءَ سان ادا ڪئي آھي.
خود: ڇا، اوھان اھو محسوس ڪريو ٿا ته برطانوي ووٽر لاءِ اھا ڳالهه ڪجهه قدر صدمي جو باعث ٿيندي؟
جناح: سچ گھڻو ڪري صدمو ڏيندڙ ھوندو آھي. پر ھي سچ خاص طرح ڇو؟
خود: ڇاڪاڻ ته ھڪ عام، شريف، فراخدل ووٽر، جيڪو ائين چاھي ٿو ته برطانيه پنهنجا وعدا پورا ڪري ۽ ھندستان کي آزادي عطا ڪري، تنهن ڪانگريس جي نقطه نظر کان سواءِ ٻيو ڪجهه ٻڌوئي ڪونهي. مغرب ۾ مسلمانن جي ترجماني ڪرڻ وارو ڪو مشڪل سان ئي ملندو.
جناح: (تلخيءَ سان) آءٌ انهيءَ ڳالهه کان چڱيءَ طرح سان واقف آھيان، ھندن ھڪ طاقتور ”پريس“ منظم ڪري رکي آھي، ۽ ڪانگريس ۽ مھاسڀا کي ھندو سرمايه دارن ۽ صنعتڪارن کان جيڪا مالي امداد حاصل آھي، سان اسان کي ميسر ڪانهي.
خود: ان جو نتيجو اھو آھي ته ھو (انگريز ووٽر) ائين سمجھن ٿا ته ڪانگريس ئي ھندستان آھي ۽ جيئن ته ڪانگريس ڪڏھن به ھيئن چوندي نه ٿي ٿڪجي ته ھندستان ھڪ ۽ ناقابل تقسيم آھي، ان ڪري ھنن جو خيال آھي ته ان کي تقسيم ڪرڻ جي ڪوشش تنگ نظر، رجعت پسندانه ۽ سراسر بدانديشيءَ واري رٿا ڄاڻان ٿو ته اھو ذھني انتشار جو نتيجو آھي. پر پوءِ اسان جھڙي جمھوريت ۾، جنهن کي بيشمار پيچيده مسئلن جو فيصلو ڪرڻو پوندو آھي، انتشار ته عام طرح سان ھوندو ئي آھي. ھنن کي سمجھڻو اھو آھي ته واحد، غير متعصب رستو، واحد فراخدليءَ وارو رستو، جيڪو ھندستان کي ڇڏڻ ۽ حڪومت جون واڳون حوالي ڪرڻ جي مخلصانه ارادي سان ٺھڪندڙ آھي، سو آھي......
جناح: ۽، اوھان کي اھو به چوڻ گھرجي، واحد سلامتي وارو رستو.....
خود { پاڪستان آھي.
جناح: پاڪستان جو اصلي روح- گھٽ ۾ گھٽ ان جي جذبي جو اصل تصور، مٿي ذڪر ڪيل گفتگوءَ ۾ ملي ٿو. ان جي رٿا جي تفصيلن جي مڪمل وضاحت، ھن ٿولھه جي ھڪ مختصر ڪتاب ۾ ڏيڻ ناممڪن آھي. ان لاءِ ته نقشن جو ھڪ وڏو ويڙھوٽو ۽ انگن اکرن جا ڪيئي صفحا درڪار آھن، ۽ اھا ڪوشش اسان کي تمام دور، ھندستان جي سرحدن جي ھـُن پار کڻي ويندي ۽ اسين بي فائدي قياس آراين ۾ ڦاسي پونداسون.
”تنهن ھوندي به ڪافي اعتماد سان چئي سگھجي ٿو ته ھڪ اھڙو پڙھندڙ، جنهن کي ھن معاملي ۾ تعصب کان سواءِ، صاف دل سان ان جي گھراين ۾ وڃڻ جي تڪليف گوارا ھجي، يا جنگي قسم جي ڪائي به اھڙي مشڪلات پيش نه ٿو ڪري، جيڪا ناقابل عبور ھجي، ۽ بنان ڪنهن شڪ جي ان جو حصول انهيءَ قسم جي ڪيترن ئي ٻين مسئلن کان، گھڻو وڌيڪ آسان ثابت ٿيندو، جن کي دنيا گذريل پنجاھه سالن ۾ وڌيڪ ڪاميابيءَ سان حل ڪيو آھي. بيشڪ ھي ھڪ وڏو جراحيءَ جو عمل ٿيندو، پر بدقسمتيءَ سان افراد جي زندگين وانگر، قومن جي زندگيءَ ۾ پڻ اھڙا موقعا ايندا آھن، جڏھن جراحي نه فقط مطلوب ھوندي آھي، پر زندگيءَ کي بچائڻ لاءِ اڻٽر به ھوندي آھي، ۽ ھي موقعو اھڙن موقعن مان ھڪ آھي. ھندو قوم ۽ مسلمان قوم جي درميان مستقل ٽڪراءَ ھڪ اھڙي چيز پيدا ڪري وڌي آھي، جيڪا سياسي جسم ۾ سرطان سان مشابهات رکي ٿي. سرطان جو، ان جي وڌيل حالت ۾ ھڪ ئي علاج ھوندو آھي، ۽ اھو آھي نشتر- گانڌيءَ جا عقيدت وارا علاج، برطانيه جا تسڪين بخش شربت ۽ اھي ڪرامتي نسخا، جيڪي سڄيءَ دنيا ۾ وڏي شوق سان آڇيا ويندا آھن– سڀ بيسود آھن. اھي دوائون مريض جي حالت کي وڌيڪ خراب ڪن ٿيون ۽ ان جي قطعي شفايابيءَ کي وڌيڪ مشڪل بنائي ڇڏين ٿيون. آخرڪار، نشتر جو استعمال ئي ڪرڻو پوي ٿو ۽ يقينا ھڪ نشتر، جيڪا ڦڙتيءَ ۽ صحيح اندازي سان استعمال ڪبي، سا اھڙن لکن چاقن کان بهتر آھي، جيڪي اونداھ ۾ انڌا ڌنڌ ڪاٽ ڪوٽ ڪندا رھندا.
” پاڪستان جي متعلق سڄي اختلاقي بحث ۾ عجيب ڳالهه اھا تائيد ناھي، جيڪا ان کي آھستي آھستي سڀني حقيقت پسند ماڻھن وٽان حاصل ٿي رھي آھي، پر ان جي اھا مخالفت آھي، جيڪا ھن وقت تائين ھندستان جي سچن خيرخواھن طرفان ٿي رھي آھي. اھا صورتحال يقينا ڪانگريس جي پروپئگنڊي جي قوت ۽ ان جي تسلسل جو نتيجو آھي، جنهن کي ھندن جي وڏن ڪاروباري ماڻھن جي حمايت حاصل آھي. پروئگنڊا تي ھندن جي ذري گھٽ اجاره داري آھي. ھنن غير محسوس ۽ مسسل پروپئگنڊا جي ذريعي دنيا وارن کي يقين ڏياري ڇڏيو آھي ته اھي ئي ”ھندستان“ آھن، ۽ ”ھندستان “ کي تقسيم ڪرڻ جي ڪا به ڪوشش انگريزن جي طرفان ڪيل ھڪ ظالمانه سازش آھي. جيڪي ”ڦوٽ وجھو ۽ حڪومت ڪريو“ واري پنهنجي تسليم ٿيل اصول تي عمل ڪري رھيا آھن.
”مغرب جا اڪثر آزاد خيال ماڻھو انهيءَ پروپئگنڊا جو مڪمل طورشڪار ٿي چڪا آھن. نتيجي طور، اسان کي ھيءُ انتهائي حيرت انگريز منظر ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته اڪثر پخته ڪار برطانوي سياستدان دارالعلوم ۾ بيھي سنجيدگي ۽ خلوص سان ھندستان جي ” وحدت“ جي پيروي ھندستان جي آزاديءَ جي مشترڪه مقصد لاءِ ڪري رھيا آھن، ۽ کين ايترو به معلوم ناھي ته سندن طرفان انهيءَ ”وحدت“ تي اصرار ٿي رھيو آھي، جنهن انگريز کي سندس گاديءَ تي ڄمائي ويھاريو آھي.
متحده ڪريو ۽ حڪومت ڪريو!
تقسيم ڪريو ۽ دفع ٿيو(1) !“
آزاديءَ جي ٻن ڏھاڪو سالن کان پوءِ به ھندستان ۽ پاڪستان جا تعلقات ھڪ ئي ھنڌ بيٺل آھن. ڪي به عداوتون دور نه ٿيون آھن ۽ تقسيم جي اسبابن مان ڪنهن ھڪ سبب جو علاج ڪو نه ٿيو آھي. موجوده حالتن ۾ پاڪستان جي فوجن ۾ ڪمي، سڀني تڪرارن کي ھميشه لاءِ ڄمائي ڇڏيندي ۽ ان جو فائدو ھندستان کي ملندو. اھا ڳالهه ننڍي کنڊ ۾ ھندستان جي بالادستيءَ کي طور تسليم ڪرڻ جي مترادف ٿيندي ۽ پاڪستان جي اقتصادي ۽ علاقائي حقن تي ھندستان جي غاصبانه قبضي کي عملا قانوني حيثيت ڏيئي ڇڏيندي. تاريخ ۾ ڪوئي اھڙو مثال ڪونهي، جنهن ۾ ھٿيارن ۾ ٻه – طرفي ڪمي ٻن اھڙين رياستن ۾ ٿي ھجي، جن جي درميان بنيادي طور اڻ طئي ٿيل علاقائي تڪرار ھجن. ھٿيارن ۾ ڪمي جا اقدامات عام طور تي اھڙي گھڻ – طرفي سرپرستيءَ ھيٺ ڪيا ويا آھن، جھڙوڪ ليگ آف نيشنس ۽ اقوام متحده- ھٿيارن ۾ ھڪ طرفي ڪمي خودڪشيءَ جي قدم وانگر آھي. حريفن جي دمريان ٻه – طرفي ٺاھه جي بنياد تي ھٿيارن جي ڪمي خودمختاريءَ جي نفي آھي، ۽ حريفن مان ھڪ جي طرفان شڪست جو اعتراف. ھندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ في الحال ھٿيارن ۾ ٻه- طرفي ڪمي امڪان جي دائري کان ٻاھر آھي. ٻه – طرفي ٺاھه جي بنياد تي فوجن ۾ ڪمي آڻڻ تي رضامند ٿي وڃڻ، اھڙيءَ صورت ۾ ھڪ تمام وڏو خطرو آھي، جڏھن مستقبل جي دوران واقعا اميدن جي خلاف تبديليون آڻي ۽ اڻ طئي ٿيل تڪرارن تي رنجش پيدا ڪر ي سگھن ٿا.
انهن سببن ۽ ڪن ٻين ڳالھين جي ڪري ھٿياربند فوجن ۾ ڪمي آڻڻ، ناقابل عمل آھي. اھا فقط بجيٽ سان واسطو رکندڙ ضابطن سان عمل ۾ نه ٿي اچي سگھي، نه وري اھا تخفيف ھن طرح نافذ ٿي سگھي ٿي ته ھندستان جي ھرٽن يا چئن وردي پوش سپاھين جي مقابلي ۾ پاڪستان جو ھڪ باوردي جوان ھجي، صنعت ۽ حرفت جي ھن دور ۾ ھٿيارن جي تخفيف جو مسئلو ان طرح جو ڪو سڌو سادو مسئلو نه رھيو آھي. ھاڻي ھٿيارن جي ڪمي، محض ڊويزنن ۽ برگيڊن جي تعداد ۾ ڪمي ڪرڻ جي ڳالهه نه، پر ھڪ نهايت پيچيده قدم آھي، جنهن کي اڃا تائين گھڻ – رخين ڳالھين ۾ ڪاميابي حاصل نه ٿي سگھي آھي. ايترن سارن عناصر جو حساب رکڻو پوي ٿو. جو طاقت جي توازن جو تعين ڪرڻ ناممڪن ٿيو پوي. پنهنجين ھٿياربند فوجن جي سطح گھٽائڻ جي عمل ۾ اسان کي ھندستان جي باقاعده فوج کان علاوھ ٻي افرادي قوت، ھٿيارن کي بهتر بنائڻ ۾ ان جي ترقيءَ جي رفتار، جوھري ترقيءَ ۾ ان جي پيشقدمي، ان جي ٻارڻ ۽ معدني وسيلن، ان جي ٽئنڪن، ھوائي جھازن ۽ ٻين خودڪار ھٿيارن ٺاھڻ وارن ڪارخانن جي تعداد ۽ ڪم جي معيار ۽ انهن ھٿيارن جي معيار کي نظر ۾ رکڻو پوندو. متوازن ڪمي لاءِ انهن ۽ ٻين ڪيترن ئي ڪمن کي خيال ۾ رکڻو پوندو. ان کان علاوه، انهيءَ قسم جي ٺاھه تي علمدرآمد جي جاچ پڙتال لاءِ پڻ ڪوئي ذريعو رکڻو پوندو. اڳوڻن ٺاھن تي عملدرآمد جي سلسلي ۾ ھندستان جو سابقھ رڪارڊ افسوسناڪ حد تائين ناقص آھي. پاڪستان جي ڀيٽ ۾ ھيڏي ساري وڏي ملڪ ۾ جاچ پڙتال ۽ نگھباني نهايت ئي مشڪل آھي، ۽ جيڪڏھن بغرض ِ محال ممڪن به ھجي، ته انهيءَ نگھبانيءَ جو محافظ ڪير رھندو ؟ جيڪڏھن ان جا محافظ آمريڪا ۽ سوويت يونين ٿيا ته ان جو مطلب جنگ کي ٽارڻ بدران سرد جنگ جي ھڪ نئين دور جو آغاز ٿيندو. ۽ انهيءَ ڪارروائيءَ جو سڄو مقصد ئي فوت ٿي ويندو. چين ٻنهي ملڪن تي آمريڪا ۽ سوويت يونين جي نگھباني قبول ڪرڻ ھو اھڙو الزام لڳائيندو، جنهن جو رخ ان جي خلاف آھي.
ھٿيارن ۾ ٻه – طرفي ڪمي جي خلاف ظاھر اعتراضن جي باوجود، پاڪستان جي حڪومت 68-1967ع ۾ ھٿياربند فوجن جي خرچ ۾ ھڪ طرفي ڪميءَ جو غير معمولي قدم کنيو. بجيٽ پيش ڪندي وزير خارجه تعمير ۽ ترقيءَ جا قصيدا ڳايا ۽ ھٿيارن جي بار جي متعلق تفصيلي تقرير ڪئي ۽ ھن انهن ھٿيارن کي غير پيداواري“ خرچ قرار ڏنو. ھندستان لاءِ خيرسگاليءَ جي اظھار طور حڪومت انهيءَ سال جي دفاعي خرچ ۾ ست ڪروڙ رپيا گھٽائي ان کي ٻه ارب پنجويھن ڪروڙن کان ٻه ارب ارڙھن ڪروڙ رپيا ڪري ڇڏيو، ۽ 66-1965ع جي بجيٽ جي مقابلي ۾، جيڪي ٻه ارب پنجاسي ڪروڙ رپيا ھئي، ان طرح مجموعي طور 24 سيڪڙو ڪمي ڪئي. سابق تجربي مان اندازو لڳائيندي معلوم ٿئي ٿو ته پاڪستان کي انهيءَ قدم کڻڻ جي شايد ڪافي گھڻي قيمت ادا ڪرڻي پوي. موجوده سرڪاري انداز فڪر جو الميھ اھو آھي ته ان اھو وساري ڇڏيو ته پاڪستان کي سيپٽمبر 1965ع واري جنگ ۾ ھن ڪري ڪيترو نقصان ٿيو جو ان ھندستان جي دفاعي خرچ ۾ تيز واڌاري جي رجحان جي باوجود پنهنجي دفاعي خرچ کي ذري گھٽ ھڪ ھنڌ تي ڄمائي رکيو ھو. جنگ جي دوران ڪيئي آفيسر پنهنجي انهيءَ تلخ ڏک کي به لڪائي سگھيا ته انهن 1962ع کان پوءِ خرچ ۾ جيڪڏھن ايترو اضافو ڪيو ھجي ھا جو ھڪ يا ٻه وڌيڪ ڊويزن فوج تيار ٿي پوي ھا ته فتح ۽ شڪست جي درميان فيصله ڪن فرق واضح ٿي پوي ھا.
66-1965ع وارن جنگي سالن ۾ به ٻن اربن پنجاسي ڪروڙ رپين جو چوٽيءَ وارو خرچ انهن ڏھن اربن ڇھويھن ڪروڙ رپين جي سالياني خرچ جي مقابلي ۾، جيڪو ھندستان 1962ع کان وٺي دفاع لاءِ باقاعده طور مخصوص ڪندو آيو ھو، پڄي سگھڻ لاءِ مشڪل سان ڪافي ھو. آمريڪا کان امداد ملڻ جي خاتمي تي دفاع تي جيڪڏھن خرچ ۾ اضافو نه ڪجي ھا ته گھٽ ۾ گھٽ انهيءَ خرچ کي، جيڪو ھندستان جي خرچ جي مقابلي ۾ چوٿين حصي کان به گھٽ ھو، قائم رکڻ ئي زياده معقول ڳالهه ٿئي ھا. ھٿيارن جي ايتري ھڪ طرفي ڪمي ڪري، جنهن مان قومي سلامتيءَ لاءِ خطرناڪ نتيجا نڪري سگھن ٿا، پاڪستان جي حڪومت سنتيانا جي ھن قوم جي صداقت کان بيخبريءَ جو اظھار ڪيو ته ”جيڪي ماڻھو ماضيءَ کي ياد رکي نه ٿا سگھن، تن جي سزا ان کي دھرائڻ آھي. “