باب ڏهون: پاڙيسرين ۽ ڪن ٻين ملڪن سان تعلقات
مستقبل لاءِ ھيءُ ھڪ ڏاڍو نيڪ شگون آھي ته ترڪي ۽ عرب رياستن جي درميان ظاھري طور حل نه ٿي سگھڻ جھڙن تعصبن تي قابو حاصل ڪيو پيو وڃي. تازو ئي، اصلاح جون ڪيئي علامتون ظاھر ٿيون آھن، پر انهن مان ڪا به انهيءَ حوصله وڌائيندڙ حمايت جي برابر ڪانه ھئي، جيڪا ترڪيءَ طرفان عرب- اسرائيل جنگ ۾ عربن کي حاصل رھي. اھڙيءَ طرح، ايران ۽ متحده عرب جمھوريه جي تعلقات ۾، جيتوڻيڪ ماضيءَ جي دوران بگاڙ رھيو، وچ اوڀر جي جنگ ۽ ان ۾ عربن جي مقصد لاءِ ايران جي حمايت، انهن تعلقات جي سڌاري لاءِ عمدو موقعو فراھم ڪيو. عراق، ترڪي ۽ پاڪستان، سڀني جا تعلقات ايران ۽ متحده عرب جمھوريه ٻنهي سان سٺا آھن ۽ اھي انفرادي ۽ اجتماعي طور انهن ٻنهي ملڪن جي درميان تعلقات کي معمول تي آڻڻ جي ڪم ۾ مدد ڏيڻ جي طاقت رکن ٿا. جيڪا ڳالهه جنگ کان اڳ ۾ مشڪل نظر اچي رھي ھئي، تنهن کي عربن جي حق ۾ ايران طرفان ھمدرديءَ جي مظاھري کان پوءِ ھاڻي گھٽ مشڪل نظر اچڻ گھرجي. انهن ٻن ملڪن ۾ مفاھمت، وچ اوڀر جي مشڪلاتن ۾ ڦاٿل علائقي ۽ ايراني نار جي ڌماڪي دار صورتحال واري علائقي ۾ امن قائم ڪرڻ ۾ گھڻي مدد گار ثابت ٿيندي.
ھاڻي لاطيني آمريڪا جي ترقي پذير ملڪن ڏانهن توجھ ڦيرائي ويندي ته ڏسبو ته پاڪستان کي انهن ملڪن سان سٺا تعلقات رکڻ جي ھن ڪري ضرورت آھي، جو انهن کان بين الاقوامي تجارت ۾ وڌيڪ منصفانه شرطن حاصل ڪرڻ، ترقي يافته ۽ ترقي پذير قومن ۾ تعاون جي بهتر اقتصادي حالات پيدا ڪرڻ ۽ مشترڪه سياسي امنگن جي پرورش ڪرڻ ۾ پڻ مدد ملي سگھي ٿي. لاطيني آمريڪا پاڪستان کان پري آھي، پر سٺن تعلقات پيدا ڪرڻ لاءِ مفاصلي کي ڪڏھن به رڪاوٽ نه سمجھڻ گھرجي. لاطيني آمريرڪا جا ڪيئي مسئلا، ايشيا ۽ آفريڪا جي مسئلن سان مشابهات رکن ٿا. لاطيني آمريڪا جي ملڪن سان دوستانه تعلقات قائم ڪرڻ ڪو مشڪل ڪم ڪو نه ٿيندو، بشرطيڪ اسين سڀني ترقي پذير ملڪن جي امنگن سان واپستگي قائم رکون، جيڪي بهتر زندگيءَ لاءِ جدوجھد ڪري رھيا آھن. لاطيني آمريڪا جي ملڪن لاءِ خود اراديت جي حق جو اصول مقدس حيثيت رکي ٿو. خاص طرح انهيءَ ڪري پاڪستان، انهيءَ کنڊ سان محدود لاڳاپن ھئڻ جي باوجود، مفاصلي جي مشڪلاتن تي قابو حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي، اقوام متحده ۾ ڄمون ۽ ڪشمير جي مسئلي تي لاطيني آمريڪا جي ملڪن جي حمايت حاصل ڪئي آھي. انهيءَ لحاظ کان پاڪستان لاءِ لاطيني آمريڪا جي رياستن، خاص طور ميڪسيڪو، ڪيوبا، برازيل ۽ ارجينٽائين جي وڌيڪ اھم رياستن سان تعلق وڌائڻ اڃا به وڌيڪ ضروري آھي.
پاڪستان کي، ٻن حصن ۾ ورھايل ھئڻ ڪري، ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ پاڙيسري آھن: الھندي طرف ايران، افغانستان، چين ۽ سوويت يونين، جيڪا پاڪستان کان فقط ڪي ٿورا ميل دور آھي، اسان جي اڀرندي بازوءَ ۾ برما ۽ ٿوري مفاصلي تي نيپال، ڀوتان ۽ سڪم آھن. ھندستان جو علائقو اولھندي ۽ اڀرندي پاڪستان جي وچ ۾ واقع آھي. سندن بيھڪ جي ڪري، اولھه پاڪستان کي الجزائر تائين ڦھليل سڀني ملڪن سان ۽ اوڀر پاڪستان کي اوڀر ۾ انڊونيشيا ۽ جپان تائين سڀني ملڪن سان رابطو قائم رکڻ جي ضرورت آھي.
ايران سان پاڪستان جا تعلقات انتهائي شاندار آھن ۽ ڪو به سب ڪونهي ته اسان جون ٻئي قومون ھن علائقي ۾ امن کي پائدار بنائڻ لاءِ پنهنجي باھمي تعلقات کي اڃا به وڌيڪ مستحڪم بنائڻ جو ڪم ڇو نه جاري رکن. افغانستان جي مسلم رياست، پاڪستان جي سرحد سان لاڳو ھڪ پاڙيسري رياست آھي ۽ انهيءَ ملڪ سان سٺا تعلقات، ٻنهي جي مفاد ۾ ٿيندا. تاريخ، عقيدي ۽ جاگرافيائي سرحدن جي بنياد تي، افغانستان سان اسان جا مشترڪه رابطا، ايشيا جي ڪنهن به ٻئي ملڪ جي مقابلي ۾ وڌيڪ آھن. ستم ظريفي اھا آھي ته شايد انهن مشترڪه لاڙن جي گھڻائيءَ سبب، ڪن موقعن تي اسان جي تعلقات ۾ لاھھ اچيو وڃي. پر سياسي زندگيءَ ۾ کڻي ڪھڙو به لاھھ ۽ چاڙھھ اچي. ٻنهي پاڙيسري مسلم رياستن لاءِ برادرانه تعلقات قائم رکڻ انتهائي ضروري آھن. اسان جي لاءِ اھو ممڪن آھي ته اسين پنهنجن اھم قومي مفادن جو تحفظ ڪندي به ھڪٻئي سان برادرانه تعلقات قائم رکون. واضح سببن جي ڪري، ھندستان افغانستان جي نيڪ خواھشن حاصل ڪرڻ لاءِ وڏيون ڪوششون ڪري ٿو.
نيپال، پاڪستان لاءِ اھو ڪجهه آھي، جيڪو افغانستان ھندستان لاءِ آھي. افغانستان، پاڪستان جي طرف کان خشڪيءَ ۾ گھيريل آھي ۽ اھو ھڪ مسلمان بادشاھي آھي. ان جا سوويت يونين سان سٺا تعلقات آھن ۽ اتر ۾ ھڪ خشڪيءَ جو رستو ان جي علائقي وچان لنگھي ٿو. نيپال، ھندستان جي طرف خشڪيءَ ۾ گھيريل آھي ۽ اتي ھڪ ھندو بادشاھي آھي. ان جا چين سان سٺا تعلقات آھن ۽ ھڪ سڙڪ انهن کي ھڪٻئي سان ملائي ٿي. نيپال جي اوڀر پاڪستان ۽ سڪم ۽ ڀوتان جي اھم رياستن سان ويجھڙائي ۽ ان جي آسام صوبي سان نزديڪي، جنهن ۾ ناگا ۽ ميزو قبائل رھن ٿا، خواه نڪسل باڙي واري تنگ گذرگاه جي بغاوتن جو ذڪر کڻي نه به ڪجي، سي سڀ نيپال کي پاڪستان جي خارجه پاليسيءَ جي اندازن ۽ تخمينن ۾ وڏو اھم مقام ڏين ٿيون. ڪجهه سال اڳي تائين نيپال سان اسان جا تعلقات عدم موجود ھئا. بهرحال ٿورائي سال اڳي وڃايل وقت جي تلافي ڪرن لاءِ وڌيڪ زوردار ڪوششون ڪيون ويئون آھن ۽ سڀني شعبن ۾ اسان جا ان سان تعلقات سڌري ويا آھن. اڃا به وڌيڪ اشتراڪ عمل جا زياده ۽ بهتر موقعا موجود آھن، جيڪي پاڪستان ۽ نيپال جي درميان روزانو وڌندڙ مفاھمت ۾ اضافو ڪندا. سڪم ۽ ڀوتان پڻ پاڪستان جا پاڙيسري آھن، پر بدقسمتيءَ سان ھندستان انهن رياستن کي، جن کي ھو پنهنجو باجگذار سمجھي ٿو، اسان سان تعلقات قائم ڪرڻ جي اجازت نه ٿو ڏئي. ھن ڳالهه ۾ شڪ ناھي ته انهن شمالي ھماليائي رياستن جي آزاديءَ ۽ قومي وقار جو جذبو ھڪ نه ھڪ ڏينهن علحدگيءَ جون بندشون ٽوڙي ڇڏيندو ۽ پاڪستان کي انهن سان باھمي مفاد جي بنياد تي تعلقات قائم ڪرڻ جو موقعو ملي ويندو. ڄمون ۽ ڪشمير وانگر، نيپال، سڪم ۽ ڀوتان پڻ، ھماليه جبلن جي قطار تي اھڙيءَ طرح سان بيٺل آھن، جو انهن مان ھڪ قميتي جاگرافيائي – سياسي ھار ٺھي پيو آھي، جنهن جي قدر و قيمت کي ننڍي کنڊ جي سياست جي سلسلھ ۾ فراموش نه ڪرڻ گھرجي. اھو غير محفوظ علائقو اڃا به ھڪ ٻيو ويٽ نام بنجي سگھي ٿو.
پاڪستان کي برما سان انتهائي دوستانه تعلقات قائم رکڻ لاءِ ھر ممڪن ڪوشش ڪرڻ گھرجي، جو انهيءَ ملڪ جون سرحدون اوڀر پاڪستان ۽ ھندستان جي بي آراميءَ وارن علائقن سان مشترڪه آھن. برما سان گڏ لڳل اسان جي سرحد جي نشان جي بندي ڪئي ويئي آھي ۽ اسان جا باھمي رابطا اسان جي ٻه- طرفه تعلقات جي سڀني دائرن اندر مسلسل ترقي ڪندا رھيا آھن. اراڪان واري سرحد تي امن ۽ مفاھمت جي فضا قائم آھي ۽ انهيءَ ڳالهه باھمي اعتماد کي وڌايو آھي. انڊونيشيا جي پاڪستان سان گڏ لڳل ڪابه سرحد ڪانهي، پر ان جا اسان سان خصوصي تعلقات جيڪي صدر سوئيڪار نوجي زماني ۾ قائم ٿيا، سي کيس وڌيڪ وسيع معنائن ۾ ھڪ پاڙيسريءَ جي حيثيت بخشين ٿا. اسان کي اميد آھي ته ان ملڪ ۾ تازو ئي جيڪي ڦيرڦارون آيون آھن، سي ھنن ٻن انتهائي گنجان آباديءَ وارن مسلمان ملڪن جي تعلقات ۾ وڌيڪ اضافي جي راه ۾ رڪاوٽ ثابت نه ٿينديون.
جتوڻيڪ سوويت يونين سان پاڪستان جي ڪا سرحد لاڳيتي ڪانهي، ان ھوندي به اسين ان جي ايترو ويجھا آھيون، جو پاڙيسري سڏائي سگھون ٿا. پاڪستان – سوويت تعلقات کي گذريل تاريخ بگاڙي رکيو آھي، جنهن لاءِ نه پاڪستان ۽ نه سوويت يونين مڪمل طور ن ذمه دار آھن. پاڪستان جي آزاديءَ وقت ھن قسم جي ھر علامت موجود ھئي ته اسان جا تعلقات ٻه – طرفن باھمي مفادن جي بنيادن تي وڌندا ويجھندا رھندا. پر بعد ۾ رونما ٿيندڙ واقعن انهن اميدن کي ختم ڪري ڇڏيو. پاڪستان، سوويت- آمريڪي مقابلي جي انتهائي عروج واري زماني ۾ ھڪ دفاعي معاھدي جو ميمبر بڻجي يونين جي مخالفت جي باھه ڀڙڪائي، جيڪا اھڙن سڀني معاھدن کي پنهنجي قومي ۽ بين الاقوامي مفادن جي خلاف سمجھندي ھئي. آمريڪا جي عالمي مفادن سان دائمي وفاداريءَ جي ثبوت پيش ڪرڻ جي فڪر ۾ پاڪستان ڪڏھن ڪڏھن غير معتدل طرز عمل اختيار ڪندو رھيو، جنهن جو نتيجو اھو ٿيو ته سوويت يونين، ڄمون ۽ ڪشمير جي معاملي ۾ ھندستان جي حمايت جي صورت ۾ اسان کان بدلو ورتو. نهروءَ انهن اختلافن کي پاڪستان ۾ سوويت يونين جي تعلقات جي صورت کي وڌيڪ خراب ڪرڻ لاءِ نهايت ھنرمنديءَ سان تعلقات ڪيو. بين الاقوامي حالات ۾ تبديليءَ جي تحريڪ جي بنياد تي پاڪستان ۽ روس جي تعلقات ۾ ھڪ رستو ان وقت پيدا ڪيو ويو، جڏھن مون ٻارڻ، بجلي ۽ قدرتي وسيلن جي وزير جي حيثيت ۾، معدني تيل جو معاھدو ڪرڻ لاءِ 1960ع جي پڇاڙيءَ ڌاري انهيءَ ملڪ جو دورو ڪيو. پاڪستان ۽ سوويت يونين جي درميان وڏيءَ اھميت وارو اھو پھريون رابطو ھو ۽ ان ٻين ميدانن ۾ لاڳاپن لاءِ رستو ھموار ڪيو. ھيءَ ڳالهه خوشيءَ جو سبب آھي ته گذريل ڪجهه سالن ۾ سوويت يونين سان پاڪستان جا تعلقات بهتر ٿيندا رھيا آھن.
چين ۽ ھندستان اسان جا انتهائي اھم ۽ ويجھا پاڙيسري آھن ۽ انهن جي باري ۾ جدا بحث ڪيو ويندو. جيسين عام تعلقات جو معاملو آھي، تيسين ھيءَ دعوي ٰ ڪري سگھجي ٿي ته پاڪستان پنهنجن گھڻن پاڙيسرين مان اڪثر ملڪن سان دوستانه تعلقات قائم ڪيا آھن. اھا ڪا معمولي ڪاميابي ڪانهي.