باب چوٿون: چين جي خلاف ھندستان جي آمريڪا کان امداد وٺڻ
١٩٥٩ع واري سال، ھڪ دور جو خاتمو ۽ ٻئي جو آغاز ٿيندي ڏٺو. مسٽر منظور قادر ان وقت پاڪستان جو پرڏيھي وزير ھو ۽ آءٌ نيويارڪ ۾ اقوام متحده جي جنرل اسيمبليءَ ۾ پاڪستاني وفد جي سربراھي ڪري رھيوھوس. اتان کان مون ھن کي خط لکي چتاءُ ڏنو ته لداخ وارو ٽڪراءُ ننڍي کنڊ ۾ڪيترين ئي تبديلين جو سبب بڻيو. ڊلس جو دور ختم ٿي چڪو ھو ۽ حالات هڪ اھڙو نئون رخ اختيار ڪري رھيا ھئا، جو ٥٨، ١٩٤٥ع واري دور جي بي لچڪ ڊپلومسي آئينده لاءِ موزون نه پئي رھي سگھي. پنجين اوائلي ڇھين ڏھاڪي جون حالتون قطعي طور بدلجي چڪيون ھيون. يورپ بدلجي رھيو ھو ۽ سوويت يونين ۾ پڻ تبديليون اچي رھيون ھيون، ۽ دنيا ڊلس وارنجامد اصولن کان ھٽي ڪئمپ ڊيوڊ جي جذبي طرف وڌي رھي ھئي. اِھي، ۽ ايشيا ۽ ٻين ھنڌن تي رونما ٿيندڙ ڪي ٻيا حالات آمريڪا جي خارجه پاليسيءَ ۾مڪمل تبديليءَ ۽ نظرثانيءَ جي تقاضا ڪري رھيا ھئا. اھي تبديليون پاڪستان جي تعلقات کان گھڻو اڳي رونما ٿيون. انهيءَ وقت جي حڪومت جيڪا اڳين حڪومتن جي مقابلي ۾ آمريڪا کي وڌيڪ ويجھي ھئي، نفسياتي طور تي پنهنجو پاڻ کي انهن تبديلين جي مطابق بدلائڻ لاءِ تيار نه ھئي، جيڪي جنگ کان بعد وارين آمريڪي پاليسين جي جمود مان پيدا ٿيون هيون.
انهيءَ تبديليءَ جي وسعت جو اندازو اقتصادي پيماني سان ھن طرح لڳائي سگھجي ٿو ته ٣٠-جون ١٩٥٩ع يعني آزاديءَ کان ٻارھن سال پوءِ تائين، ھندستان کي مليل آمريڪي اقتصادي امداد جو سرڪاري تخمينو ھڪ ارب ساڍا ستر ڪروڙ ڊالر ھو، جنهن مان ٽيانوي ڪروڙ ڊالر زرعي شين جي صورت ۾، ۽ ستر ڪروڙ چاليھه لک ڊالرن جي امداد ٻين صورتن ۾ ڏني ويئي. انهيءَ رقم جي ڀيٽ ۾، ١٩٥٩ع کان ١٩٦٣ع واري عرصي ۾ ان کي چئن ارب ڊالرن جي امداد ڏني ويئي.
مئي سن ١٩٥٩ع ۾ سينيٽر وائلي سمٿ، جيڪو ان وقت ڏکڻ-اوڀر ايشيا جي دوري تان واپس موٽيو ھو، خارجه تعلقات واري ڪاميٽيءَ اڳيان ھيٺيون بيان ڏنو:
”نهروءَ ۽ ان جي قريبي صلاحڪارن سان ڳالھائڻ کان پوءِ منهنجي ذھن ۾ھن ڳالهه جي متعلق ڪو به شڪ ڪونهي ته انهن کي سرخ چينين ۽ سرحدن تي سندن ڪاررواين جي باري ۾ ڪجهه قدر فڪر مندي ھئي... آمريڪاجي نقطه نظر کان اھا ھڪ اميد ڀري علامت آھي ته ھندستان جي حڪومت سرخ چين جي ڪاررواين کان ڪجهه قدر تشويش ۾ آھي، ۽ جيئن ڪن ليڊرن طرفان مون کي سمجھايو ويو، ان کي ھن ڳالهه جو احساس آھي ته سرخ چين هڪ مطلق نظام جي تحت صنعتڪاريءَ ۾ وڏي پيشقدمي ڪئي آھي، جڏھن ته ھندستان جي ترقي ھن ڪري سست رھي آھي، جو ان جو ارادو اھوئي رھيوآھي ته ھو فقط جمھوري طور ۽ طريقن ۽ ھندستاني قانون ساز اداري جي پوري مواقفت سان ڪم ڪندو.“
انهن سماعتن ۾ شايد پھريون ڀيرو پاڪستان کي ملندڙ فوجي امداد تي نڪته چيني ڪئي ويئي، جيتوڻيڪ آخري ڳالهه اھائي طئي ٿي ته امداد پنجن سالن لاءِ ساڳيءَ سطح تي جاري رکي وڃي. پر ھندستان کي چين جي خلاف مضبوط بنائڻ جي اھميت تي زور ڏنو ويو. آمريڪي سينيٽ جي تعلقات خارجه ڪاميٽيءَ طرفان آگسٽ ١٩٥٩ع ۾ مرتب ڪيل دستاويز بعنوان “ آمريڪي پرڏيھي پاليسي“ ۾ ھيٺ ذڪر ڪيل مقصد واضح ڪيا ويا:
١- ايشيا جي ترقي پذير ملڪن ۾ تعاون جي رفتار کي تيز ڪرڻ لاءِ ٻه-طرفي امداد جو استعمال.
٢- آمريڪا جي فوجي، سياسي ۽ اقتصادي مقصدن جي حوالي سان ايشيا ۾ مقامي فوجي طاقتن ۽ آمريڪي اڏن جي ڪارڪردگيءَ جو نئين سر جائزو وٺڻ.
٣- ڪميونزم جي خلاف علاقائي يڪجھتيءَ کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ واسطيدار ملڪنجي شموليت. ھندستان ۽ پاڪستان جو ذڪر انهيءَ باري ۾ خاص طور ڪيوويو.
جڏھن آمريڪي پاليسين ۾ تبديلين جي تشڪيل ٿي رھي ھئي، تڏھن آمريڪي نقاد پھريون ڀيرو معاھدن جي نظام ۽ انهن ۾ پاڪستان جي شموليت جي خلافت نقيد ڪري رھيا ھئا. ”يونائيٽيڊ اسٽيٽس اِن ورلڊ افيئرس ١٩٥٩ع “ ۾ مسٽررچرڊ. پي. اسٽيبنس چيو، ”حقيقت ۾ ١٩٥٩ ع ۾ سيٽو جي تشڪيل ايشيا ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا کي سياسي طور گھڻيءَ حد تائين اھڙيءَ طرح تقسيم ڪري ڇڏيو، جھڙيءَ طرح بغداد پئڪٽ کي ھڪ سال کان پوءِ وچ اوڀر کي تقسيم ڪرڻو ھو. “(1) اوتري قدرئي آمريڪا ۾ ھندستان ۽ ٻين غيرجانبدار ملڪن کي امداد ڏيڻ جي ضرورت وڌيڪ محسوس ٿيڻ لڳي. مسٽر اسٽيبنس اڳتي ھلي چوي ٿو:
” ايشيائي معاملات جو مطالعو ڪندڙ ٻين گھڻن ماڻھن محسوس ڪيو ته ھن ٻئي ميدان يعني صحتمند قومي معاشرن جي تعمير ڪرڻ ۾ فوجي دفاع جي ميدان جي مقابلي ۾ وڌيڪ اھم ۽ تڪڙي ڪم ڪرڻ جي ضرورت ھئي، جنهن تي آمريڪا کي ڇھين ڏھاڪي ۾ وڌيڪ توجھه ڏيڻ لاءِ مجبور ٿيڻو پيو ھو. گھٽ ۾ گھٽ انهيءَ پوئين ميدان ۾ وڌيڪ وسيع محاذ تي ڪارروائي ٿي پئي سگھي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ علائقي ۾ واقعي غيرجانبدار ملڪ پڻ عام طرح غير فوجي مقصدن لاءِ اھڙي غير ملڪي امداد قول ڪرڻ لاءِ تيار ھئا، جنهن سان ڪي ” ڌاڳا ڳنڍيل“ نه ھجن، ۽ جيڪا اھڙن شرطن تي حاصل ٿي سگھي، جيڪي انهن جي پنهنجي وقار جي مطابق ھجن. اھي سڀ ملڪ، افغانستان کان وٺي فلپائين تائين، ھن حقيقت کان باخبر ھئا ته جديد مملڪتن جي حيثيت ۾، سندن ترقي ۽ واڌاري جي راھه ۾ ناموافق اقتصادي ۽ سماجي حالتون رڪاوٽ وجھي رھيون ھيون....... گھڻائي مغربي مبصر جي پنج ساله ترقياتي رٿائن جي ھڪٻئي پٺيان ڪامياب تڪميل کي نه فقطھندستان، پر ايشيا جي آزاديءَ جي مقصد لاءِ فيصله ڪن اھميت جو حاملسمجھي رھيا ھئا...
ھندستان کي سندس ساڍن ايڪيتاليھھ ڪروڙ ماڻھن جي آدم شماريءَ سان، جنهن ۾ ھر سال ستر لک ماڻھن جو اضافو ٿي رھيو ھو، وڌيڪ تيز اقتصاديترقيءَ جي ضرورت ايتريقدر ته گھڻي ھئي، جو آمريڪا ان جي ڪميونسٽ ۽ آزاد ملڪن، ٻنهي کان امداد حاصل ڪرڻ تي ناراضگيءَ جو اظھار مشڪل ئيڪري پئي سگھي. خصوصا جڏھن ھندستاني اھڙا ڪيئي ثبوت ڏيئي چڪاھئا ته اھي پنهنجيءَ آزاديءَ تي ڪنهن به صورت ۾ حرف اچڻ نه ڏيندا(1).
نومبر ١٩٥٩ع ۾ لداخ واري سرحدي جھڳڙي چيني- ھندستاني اختلافن جيگنڀيرائيءَ کي ثابت ڪري ڇڏيو ۽ صدر آئزنهاور کي ايشيا جي دورھ ڪرڻتي آماده ڪيو. جنهن ۾ ھن چين ۽ ھندستان جي درميان سرحدي تڪرار جي پسمنظر ۾ پنڊت نهروءَ سان علاقائي مسئلن جي باري ۾ تبادلھ خيالات ڪرڻپئي چاھيو. صدر انهن ڳالھين جي نتيجي تي اطمينان جو اظھار ڪيو ۽ ھنآمريڪا ۽ ايشيا جي اِنهيءَ عظيم ترين جمھوريت جي درميان بهتر مفاھمتجي دور جي آغاز جي اميد ظاھر ڪئي. جنوري ١٩٦١ع ۾ سينيٽر جان –ايف-ڪينيڊي آمريڪا جو صدر بنيو. ھو انهن آزاد خيال ڊيموڪرئٽڪ سينيٽرنمنجھان ھڪ ھو، جن ڪميونزم جي خلاف صدر آئزنهاور جي معاھدن واريجامد پاليسيءَ جي قيام جي دانشمنديءَ ۾ شڪ شبهي جو اظھار ڪيو ھو.ھن خيال قيام جي دانشمنديءَ ۾ شڪ شبهي جو اظھار ڪيو ھو. ھن جيخيال ۾ انهيءَ قسم جو نظام، نه فقط دقيانوسي ۽ پراڻو ھو، پر ان سان گڏو گڏاھو غير ڪميونسٽ دنيا تي آمريڪا جي اٽر و رسوخ کي گھٽائڻ جو سببپڻ بنجي پئي سگھيو. سينيٽر جي حيثيت ۾، ڪينيڊي انهيءَ صورتحال تي جيڪا سندس راءِ ۾ ھندستان کي نظر انداز ڪرڻ برابر ھئي، پنهنجيناخوشيءَ جو اظھار ڪري چڪو ھو، ڇو ته ھن جي خيال ۾ ايشيا اندر ڪميونزم کي حد اندر روڪي رکڻ جي آمريڪي حڪمت عمليءَ ۾ ھندستان کي محوري حيثيت حاصل ھئي. ھن ٢٥-مارچ ١٩٥٨ ع تي پنهنجن انهن خيالن جي وضاحت ھن لفظن ۾ ڪئي:
”جناب صدر صاحب! اچو ته ايشيا کنڊ جي صورت جو پنهنجي ذھن ۾ ھڪ دفعو ٻيو تصور ڪريون. ھڪ طرف ھندستان آھي، جنهن جي آدمشماري چاليھه ڪروڙ آھي، ۽ ٻئي طرف چين آھي، جنهن ۾ ذري گھٽ سٺ ڪروڙ انسان آباد آھن. اسان کي ھندستان جي غير جابنداريءَ وارين ڳالھين کان منجھڻ نه گھرجي. اسان کي ياد رکڻ گھرجي ته اسان جي قوم پنهنجي اوسر واري تعميري دور ۾ اوڻيھين صديءَ جي وڏن بين الاقوامي تنازعن ۾ عدم مداخلت جي پاليسي اختيار ڪئي ھئي. جيڪڏھن دنيا جي نئين سر اسرندڙ غيرجانبدار قومن کي سندن بنيادي قوتن کي حقيقي اقتصادي بهتريءَ جي پروگرامن ۾ جذب ٿيڻ جو موقعو ملندو ته سڄي مغرب جي مفادن لاءِ انهيءَ کان وڌيڪ فائديمند ٻي ڪا به ڳالهه ڪا نه ٿيندي.
فقط اِھوئي ھڪ بنياد آھي، جنهن تي ايشيائي ۽ آفريڪي قومون اھو سياسي توازن ۽ سماجي استحڪام حاصل ڪري سگھن ٿيون، جيڪو ڪميونسٽ دخل اندازيءَ جي خلاف کين حقيقي بچاءُ مھيا ڪندو. اسان جي دوستيءَ کي فوجي معاھدن يا ”مغرب جي ٽڪيٽ تي ووٽ ڏيڻ “ جي برابر نه ٿيڻ گھرجي. ائين ڪرڻ، انهن ملڪن کي فقط ھڪ جماعتي طرز حڪومت جي وڌيڪ ويجھو وٺي وڃي ٿو يا دنيا ۾ اھڙا ويڇا پيدا ڪري ٿو، جو اھو مقامي جنگين جي امڪانن کي گھٽائڻ بدران، منجھن اضافي جا امڪان پيدا ڪري ٿو.
ھندستان جي اقتصادي مستقبل تي غور ڪرڻ جي معاملي ۾ بهتر ٿيندو، جيڪڏھن اسين اھو ياد رکون ته ھندستان اقتصادي پرواز جي آغاز واري نقطه کان اڳتي نڪري چڪو آھي ۽ ھاڻي اھو اھڙي ڪوشش ۾ مصروف آھي، جيڪا ان کي ھن صديءَ جي بڄاڻيءَ تائين دنيا جي عظيم طاقتن مان ھڪ بڻائيندي، جڏھن ان جي آدمشماري ھڪ ارب کان ڪا ٿوري ئي گھٽ ھوندي ۽ ھو جديد سائنس، ٽيڪنالاجي ۽ تباھيءَ جي سڀني ذريعن کي پنهنجي ڪم ۾ آڻڻ جي قابل ھوندو. مستقبل جي سڀني کان وڌيڪ وڏي چئلينج اھائي آھي ته ھڪ اھڙي عالمي معاشري جي پرامن تنظيم ڪجي، جنهن ۾ نه فقط آمريڪا، مغربي يورپ ۽ رشيا جھڙيون دولتمند صنعتي مملڪتون، بلڪ ايشيا، لاطيني آمريڪا، آفريڪا ۽ وچ اوڀر جون طاقتون نيون صنعتون رياستون پڻ شامل ھجن. اھي رياستون پنهنجي عبوري اقتصادي دؤر مان ڪھڙي انداز ۾ اڀرن ٿيون، سا ڳالهه نه فقط ايندڙ نسل جي رنگ روپ تي اثرانداز ٿيندي، پر اھا گھڻو ڪري سندن تاريخي پس منظر جي سٽاءَ تي پڻ وڏو اثر وجھندي. ٿوروئي عرصو ٿيو ته پروفيسر ڊبليو-ڊبليو روسٽوف، انهيءَ سوال کي سينيٽ جي خارجه تعلقات واري ڪاميٽيءَ اڳيان ھنن لفظن ۾ پيش ڪيو ھو:
”ڇا اِنهن نين طاقتور رياستن کي ھڪ مطلق نظام جي ڍانچي وچان اڀري بلوغت جي منزل تي پھچڻو آھي، جڏھن انهن جي ذھن تي سامراجيت جون تلخ يادون ۽ انهيءَ ڏک ڀري تبديليءَ جون يادگيريون حاوي رھنديون، جن مان اھي بنان ڪنهن مدد جي پار پيئون ھونديون، جڏھن ته مغرب ھڪ تماشائي بڻيو ۽ پاسو وٺيو فقط دفاع جي مسئلن ۾ دلچسپي وٺندو رھيو، يا انهن رياستن کي ھڪ جمھوري نظام جي ڍانچي وچان اھڙي طرح اڀري نڪرڻو آھي، جنهنجي تعمير اھڙن انساني قدرن جي بنياد تي ٿيل ھوندي، جن ۾ مغرب به ساڻن ڀائيوار ھوندو ۽ تبديليءَ جي فيصله ڪن مرحلن تي سندن ياد ۾ اھو اشتراڪ عمل ۽ تعاون رھجي وڃي ٿو جنهن سان اھي پنهنجي مھم کي سرڪن ٿا؟ “
”جيڪڏھن اسان ھينئر يا ايندڙ ڪجهه سالن ۾ عمل نه ڪيو ته انهيءَ سوال جي جواب ملڻ ۾ ڪا گھڻي دير نه لڳندي، ڇاڪاڻ ته ھندستان، جيڪو غيرجانبدار ملڪن سان سڀني کان وڌيڪ اھميت جو مالڪ آھي، پنهنجي تعميري دور ۾ داخل ٿي چڪو آھي. ھندستان جو ھڪ ڪامياب پروگرام بذات خود ھڪ اھڙي مثال طور اھم آھي، جيڪو ھو ٻين غير ترقي يافته ملڪن جي اقتصادي مستقبل ۽ خود پنهنجي مستقبل لاءِ پڻ، قائم ڪري سگھي ٿو. آمريڪا، مغربي يورپ ۽ جپان لاءِ ھن ڳالهه جو مظاھرو ڪرڻ، ته جمھوري عمل ۾ تخليق جي زور دار ترغيب آھي ۽ نه نامراديءَ جي، سندن وس ۾ آھي...... ھندستان اڄ اوتريءَ ئي وڏي اميد جو مظھر آھي، ۽ اوڏيءَ ئي عظيم آزمائش ۾ مبتلا آھي، جيڏيءَ ۾ مغربي يورپ سن ١٩٤٧ عجي دوران ھو ۽ مون کي يقين آھي ته اسان جا عوام اڃا به انهيءَ آزمائش جو ڪامياب مقابلو ڪري سگھڻ جي حيثيت ۾ آھن.“(1)
جان فشر سان گفتگوءَ جي دوران، ھيٺيون سوال ۽ جان. ايف. ڪينيڊيءَ جو جواب معنيٰ خيز آھن:
سوال: ڇا، اوھان جي خيال ۾، مسٽر ڊلس جي انتظاميه تحت، اسان جي طرفان ڪيترين ئي غير ترقي يافته مملڪتن کي پاڻ سان فوجي معاھدن ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ مجبور ڪرڻ، اسان جي غلطي ھئي؟
جواب: آءٌ ائين چوندس ته مسٽر ڊلس، اِنهن ٻين علائقن مان ڪن جي بنسبت، غالباً جرمنيءَ ۾ حقيقي طور وڌيڪ ڪامياب ھو. اسوان بند جي معاملي ۾ انڪار، بغداد پئڪٽ جو تصور، جيڪو ھن جو پنهنجو ھو، ۽ آئزنهاور جو نظريو، جنهن کي درحقيقت ھر ملڪ ۾ رد ڪيو پيو وڃي منهنجي خيال ۾ اھي سڀ ڳالھيون وچ اوڀر ۾ مسٽر ڊلس جون ناخوشگوار يادگيريون آھن.(1)
بهرحال ١٩٥٩ع ۾ لداخ واري چيني ھندستان تصادم کان اڳي، سينيٽر ڪينيڊي پاڪستان جي ناراضگيءَ جي قيمت تي ھندستان کي مدد ڏيڻ لاءِ تيار نه ھو. انهيءَ ڳالهه جو ثبوت ھنجي ٢٥- مارچ ١٩٥٩ع واري سينيٽ جي اڳيان ڪيل تقرير مان ملي ٿو:
”پاڪستان سان اسان جي خصوصي ۽ قيمتي حليفانه لاڳاپن ۽ فوجي معاھدن جي ھئڻ ڪري اسان لاءِ اھو ممڪن ناھي ته اسين ھندستان لاءِ بين الاقوامي سطح تي اھڙي ڪوشش ڪريون. مون پاڻ ڪجهه وقت تائين اھڙي پروگرام ترتيب ڏيڻ جي امڪان جي جستجو ڪئي آھي، جيڪو ھندستان ۽ پاڪستان ٻنهي جون مشترڪه طور ضرورتون پوريون ڪري سگھي.
”آءٌ نهايت افسوس سان ھن نتيجي تي پھتو آھيان ته پاڪستان ۽ ھندستان جي درميان موجوده سياسي ويڇا انهيءَ قسم جي پروگرام جي اجازت نه ٿا ڏين.... ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان انتخاب ڪرڻ جو سوال تعميري رٿائن ۾ مدد ڪرڻ آھي. مون کي اميد آھي ته ھاڻي اھو وقت گھڻو پري ناھي، جڏھن پاڪستان جي اقتصادي ترقيءَ ۽ اوسر ۾ مدد ڏيڻ لاءِ انهيءَ قسم جون گھڻن رخن واريون ڪوششون ڪري سگھبيون(1) “.
پر پھرين نومبر ١٩٥٩ ع تي جڏھن چين ۽ ھندستان جي سرحدي ڇڪتاڻ زورھئي، تڏھن سينيٽر ڪينيڊيءَ ڪئليفورنيا ۾ تقرير ڪندي ھندستان جي مڪمل حمايت ڪرڻ جو فيصلو ڪيو:
” اخباري سرخين ۾ کڻي ڪھڙيون به جنگيون ڄاڻايل ھجن، ھـِن ايندڙ ٻي انتظاميه طرفان دنيا جي ٻيءَ ڪنهن به جدوجھد ايترو گھڻو ڌيان نه لھڻو جيترو انهيءَ، جيڪڏھن وقت سڄي ايشيا جي توجھ جو مرڪز بڻيل آھي: يعني ھندستان ۽ چين جي درميان ھلندڙ لڙائي...
۽ اھا ڪشمڪش ھندستان ۽ چين جي درميان مشرق جي اقتصادي ۽ سياسي قيادت لاءِ، سڄي ايشيا جي عزت لاءِ ۽ ھن ڳالهه جي مظاھري ڪرڻ جي موقعي حاصل ڪرڻ لاءِ آھي ته ٻنهي مان ڪنهن جي طرز زندگي بهتر آھي...
”ھيءُ ڳالهه يقينا ظاھر آھي ته ھن چٽاڀيٽيءَ جو نتيجو سڄي ايشيا جي مستقبل کي بنيادي طور متاثر ڪندو-- يعني سرخ ۽ آزاد قومن جي تقابلي طاقت کي -- ۽ ان طرح آخرڪار خود اسان جي ملڪ جي سلامتي ۽ وقار کي پڻ ھندستان جي آدمشماري آفريڪا ۽ ڏکڻ آمريڪا جي گڏيل آدمشماريءَ کان وڌيڪ آھي. جيڪڏھن ھندستان چين سان برابريءَ وارو مقابلو نه ڪري سگھيو، جيڪڏھن ھو اھو نه ڏيکاري سگھيو ته سندس نظام آمريت جي نظام جھڙو يا ان کان بهتر ڪم ڪري سگھي ٿو، جيڪڏھن ھو اقتصادي جمود کان اھڙن اقتصادي نشو نما طرف نه اچي سگھيو، جيڪا سندس تيزيءَ سان وڌندڙ آدمشماريءَ کان وڌيڪ تيزيءَ سان اڳتي نڪري سگھي ته سڄي آزاد دنيا کي سنگين پسپائي جو مقابلو ڪرڻو پوندو. خود ھندستان مايوسي ۽ عدم استحڪام جي چنبي ۾ ڦاسي پوندو، ۽ ايشيا ۾ سرخ چين جي خلاف سندس جوابي ڪردار ختم ٿي ويندو ۽ ڪميونزم کي ڪنهن به رتوڇاڻ کان سواءِ، وڏي کان وڏي ڪاميابي حاصل ٿي ويندي...
”اھو ڪافي ناھي ته اسين عارضي سھاري لاءِ ھنگامي امداد مھيا ڪريون. اسان کي ٻين مغربي قومن سان گڏجي ڊگھي عرصي جي قرض ڏيڻ خاطرسنجيده ۽ دور رس پروگرام ۾ شرڪت تي رضامند ٿيڻ گھرجي، جنهن کي فني ۽ زرعي امداد جي پشت پناھي به حاصل ھئڻ گھرجي، جھن جو مقصد ھندستان کي ڪميونسٽ چين جي چئلينج قبول ڪري ان کان اڳتي نڪري وڃڻ ۾ مدد ڏيڻ ھجي...
”اسين چاھيون ٿا ته ھندستان سرخ چين کان اھا بازي کٽي. اسين چاھيون ٿا ته ھندستان آزاد ۽ خوشحال ايشيا جو آزاد ۽ خوشحال اڳواڻ بڻجي. پر جيڪڏھن اسان جي دلچسپي خالص خود غرضانه، ڪميونزم جي خلاف ۽ فقط سرد جنگ جو ھڪ حصو نظر ايندي، جيڪڏھن ھندستاني عوام کي اھو احسان ٿيو ته اسان جامقصد محض سياسي آھن، ته پوءِ اسين ڪميونسٽ ۽ غير جانبدار پروپئگنڊا بازن جي ھٿن ۾ کيڏنداسين، ٻاھرين ملڪن ۾ آمريڪا جي شبيھه کي بري طرح سان بگاڙينداسين ۽ انهيءَ نفسياتي اثر کي زائل ڪري ڇڏينداسين، جنهن جي اسان کي پنهنجي سخاوت ۽ فراخدليءَ مان توقع آھي(1). فوجي معاھدن جي متعلق، ھن ٩- فيبروري ١٩٥٩ع تي دوباره زور ڏيندي چيو ته:
”اھي جٽادار حل مھيا نه ٿا ڪن. ان جي ابتڙ، اھي وچ – اوڀر ۾ خطرناڪ حد تائين ويڇا وجھن ٿا، اسان کي ڪن خاص حڪومتن سان وابسته ڪن ٿا ۽ گھڻو ڪري اسان کي اتان جي اھم قوم پرستيءَ وارين تحريڪن کان الڳ ڪري ڇڏين ٿا. غير حليف قومن کي مغرب سان اتحاد ڪرڻ يا بين الاقوامي ڪميونزم آڏو ھٿيارن ڦٽي ڪرڻ جي درميان انتخاب لاءِ مجبور ڪرڻ سان دراصل ڪجهه حاصل نه ٿو ٿئي. حقيقت ته اھا آھي ته گھڻن ھنڌن تي انهيءَ قسم جي انتخاب تي زور نه ڏيڻ ئي اسان جي مفاد ۾ آھي، خاص طرح جيڪڏھن اھڙي انتخاب مان قوم جون قوتون حقيقي اقتصادي ترقي ۽ معاشياتي پرواز جي پروگرامن ۾ مشغول رھڻ بدران، ٻين رخن ڏانهن لاڙو رکائڻ لڳن.“(1)
14-جون سن 1960ع تي سينيٽر ڪينيڊيءَ آئزنهاور حڪومت جي پاليسين تي ھنن لفظن ۾ حملو ڪيو:
”يقينا، اسان وٽ سن 1960ع ۾ خارجه پاليسيءَ جا اڪثر روايتي ھٿيار موجود آھن: اسان وٽ بچاءَ جو ھڪ محڪمو آھي، ھڪ غير ملڪي امداد جوپروگرام آھي، مغربي دنيا سان اتحاد جو ھڪ ٺاھه آھي، ھٿيارن کي گھٽائڻ جي ھڪ ڪاميٽي آھي، اطلاعاتي سروس آھي، خفيه ڪارروائي جو ھڪ شعبو آھي، ۽ قومي سلامتيءَ جي ھڪ ڪائونسل آھي. پر اسان پنهنجي بدلجندڙ عالمي حيثيت جي روشنيءَ ۾ انهن اوزارن جو نئين سر تخمينو لڳائڻ ۽ انهن جي قدرن کي متعين ڪرڻ ۾ ڪوتاھي ڪئي آھي. اسان انهن هٿيارن کي ھڪ اھڙي دور رس ۽ مربوط حڪت عملي: جي تشڪيل ڪرڻ ۾، جيڪا سوويت يونين جي عالمي تسلط جي پختي ارادي جو مقابلو ڪري سگھي – ھڪ اھڙو پروگرام، جيڪو ھوشياريءَ سان فوجي قوت، سياسي تخريبڪاريءَ، اقتصادي دخل اندازيءَ ۽ نظرياتي فتح جي مختلف ھٿيارن کي وڏي ڪاريگريءَ سان ملائي استعمال ڪري ٿو. اسان کي جزوي پروگرامن، متروڪ حڪمت عملين ۽ بي معنيٰ نعرن تي ڀاڙڻ لاءِ مجبور ٿيڻو پوي ٿو. اسان وٽ جرمنيءَ جي مونجھاري کي ٽوڙڻ، ھٿيارن تي قابو حاصل ڪرڻجي مسئلي واري مونجھاري، برلن واري معاملي جي مونجھاري ۽ ٻين سڀني مونجھارن مان پار پوڻ لاءِ ڪي به نوان نظريا ڪينهن. اسان وٽ پنهنجي شاندار حڪمت عمليءَ طور فقط ھٿيارن جي ڊوڙ ۽ سرد جنگ جا ھٿيار آھن......
”انڪري اسان کي ھن فضول بحث کي ترڪ ڪري ڇڏڻ گھرجي ته ڪير خروشچوف جو مقابلو بهترين نموني سان ڪري سگھي ٿو، يا ”سخت“ طرز عمل کي ترجيع ڏني وڃي، يا ”نرم “ کي. اسان جو فرض اھو آھي ته اسان روسين کي اھو ثابت ڪري ڏيکارڻ لاءِ، ته وقت ۽ تاريخ جو ڌارو سندن موافق ناھي، ته عالمي قوت جو توازن انهن جي طرف ڏانهن منتقل ڪو نه ٿي رھيو آھي، پنهنجي ۽ آزاد دنيا جي طاقت جي نئين سر تعمير ڪريون ۽ انهيءَ سبب ڪري ھڪٻئي جي بقا لاءِ پرامن تصفيه ھڪ لازمي امر آھي. اسان جو ڪم اِھو آھي ته اسين ھڪ اھڙي قومي حڪمت عملي ترتيب ڏيون، جنهن جو بنياد سوويت يونين طرفان پيدا ڪيل بحران لاءِ آخري گھڙيءَ ۾ تيار ڪيل جوابن تي نه رکيل ھجي، پر اھا احتياط سان تيار ڪيل ڊگھي عرصي جي پاليسين جو ھڪ اھڙو مڪمل مجموعو ھجي، جيڪو غير ڪميونسٽ ملڪن جي طاقت ۾ اضافي ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو ويو ھجي. “(1)
مسٽر ڪينيڊي جڏھن آمريڪا جو صدر بنيو، تڏھن ھن کي پنهنجين رٿائن کي عملي جامو پھرائڻ جو موقعو ملي ويو. ھن جي ملڪ جا ھندستان ۽ پاڪستان سان تعلقات ھاڻي ھن نظريي جي بنياد تي متعين ٿيڻا ھئا ته ڪميونزم جي ’حد بندي‘ اقتصادي طور مضبوط ڪيل، آزاد ۽ غير جانبدار قومن جي گھيري سان ڪئي وڃي، جن کي ڪميونسٽ داخل اندازيءَ جي خلاف آمريڪا جي فوجي طاقت جي پشت پناھي حاصل ھجي. وڌيڪ اقتصادي مدد تي زور ڏيڻ جو مقصد آمريڪي مال لاءِ تجارتي منڊيون حاصل ڪرڻ ھو، ته جيئن امداد حاصل ڪندڙ ملڪن سان مغرب دوستيءَ جا تعلقات قائم رھن. فوجي ٽيڪنالاجيءَ ۾ ڪيل حيرت انگيز ترقيءَ جي ڪري فوجي اڏن ۽ اتحادن جو قدر ۽ سندن قيمت تمام گھڻي قدر گھٽجي ويئي. ٻين ڳالھين کان علاوه، انهن واقعن پڻ، فوجي امداد جي زور جو رخ بدلائي، وڌيڪ اقتصادي تعاون جي طرف ڪيو. ڪنهن امڪاني حملي جي خطري جي صورت ۾ يا پنهنجي ڪنهن اھم مفاد کي خطري پيش اچڻ جي حالت ۾ آمريڪا ۾ ويھي اتان ئي پنهنجي اختيار ۽ قابوءَ جي تحت ميزائل ڇوڙڻ جي اھليت ۾ اھڙن اتحادين تي آسري رکڻ جي ضرورت کي گھٽائڻ جي خوبي ھئي، جيڪي پنهنجي علائقن ۾ آمريڪي اڏن رکڻ ڪري آمريڪا جي بين الاقوامي تعلقات ۾ سندس مفادن جي حفاظت ڪرڻ لاءِ گھربل عمل جي آزاديءَ ۾ دخل ڏيڻ طرف مائل ھيون. صدر ڪينيڊيءَ برسر اقتدار اچڻ کان ڪي ٿورائي ڏينهن پوءِ ڪياھڙا فيصلا ڪيا، جن جو جلد ئي آمريڪا، ھندستان جي ناتن تي اثر ظاھر ٿيڻ شروع ٿيو، جواھرلال نهرو ھن جي تحسين ۽ پسنديدگيءَ جو اظھار ان وقت ٿيو، جڏھن ھن آمريڪي ڪانگريس جي گڏيل اجلاس کي ھن طرح سان خطاب ڪيو:
” مون کي چٽيءَ طرح سان ياد آھي ته جڏھن آءٌ انهيءَ ھنڌ ھيس، جتي ھن وقت اوھين ويٺا آھيو،.، مسٽر چرچل جي ڌنڌلي نه ٿيندڙ فصاحت، نهورءَ جا بلند پرواز تصورات، ڊي گال جا باھمت الفاظ... “.
ھندستان جي رويي ۾ اقوام متحده ۾ پڻ، انهيءَ تبديليءَ جي مطابق ڦيرو ڏٺو ويو، جڏھن ان ڪانگو جي مسئلي تي آمريڪا جو ساٿ ڏنو ۽ سيڪريٽري جنرل ڊاگ ھئمرشولڊ جي خلاف روس جي مھم جي مخالفت شروع ڪئي. اقوام متحده ۾ ھندستان جي سابق ڪاررواين جي خلاف آمريڪا جون رنجشون گھڻيءَ حد تائين تيز رفتاريءَ سان ختم ٿي رھيون ھيون، ۽ آفريڪي ۽ ايشيائي مسئلن جي متعلق معاملن ۾ اڳ وٺڻ لاءِ واقعي ان جي ھمت افزائي ٿي ڪئي ويئي. ساڳئي وقت تي ھندستان جي نئين پنج ساله ترقياتي رٿا لاءِ وسيع اقتصادي امداد جي باري ۾ ڳالھيون شروع ڪيون ويون، جنهن جي تحت ھندستان کي ڊگھي عرصي واري ترقياتي فنڊ مان تمام گھٽ وياج تي اھڙا قرض ملڻ وارا ھئا. جيڪي چاليھه-پنجاھه سالن جي مدت اندر واجب الادا ٿيڻا ھئا. چيو وڃي ٿو ته صدر ڪينيڊي انهيءَ نئين تجويز ڪيل ترقياتي فنڊ جو تقريبا ٽيون حصو ھندستان لاءِ مخصوص ڪرڻ واسطي تيار ھو.نائب صدر جانسن کي آمريڪا ۽ ھندستان ۽ ٻين غير منسلڪ ملڪن سان هڪ نئون توازن قائم ڪرڻ لاءِ ايشيا جي دوري تي روانو ڪيو ويو. ھندستان جي دوري جي دوران ۾ ھن چيو ته ”مون کي، ڪنهن به استثنيٰ کانسواءِ، يقين آھي ته آمريڪا ۽ ھندستان پاڻ ۾ دوستانه ۽ صحتمند تعلقات قائم ڪرڻ ۾ مصروف رھندا. آءٌ اوھان کي يقين ٿو ڏيان ته اھا ڳالهه ڪينيڊي آمريڪا لاءِ ڏاڍي پسنديده آھي. اسان جي صدر جان. ايف. ڪينيڊيءَ جي دل۾ ھندستان جي اڳواڻن لاءِ احترام جي جذبات جي سفير گالبريٿ جي ھن ھنڌ موجودگيءَ کان وڌيڪ، ثابتيءَ جي ڪا ضرورت ڪانهي(1).“ آمريڪا جي غير ملڪي تعلقات واري ڪاميٽيءَ جي چيئر من، سينيٽر فلبرائيٽ چيو ته”ھاڻي، اھو ھندستان ۽ ان جي آسپاس وارن ٻين ملڪن جو ڪم ھو ته اھي ھن علائقي جي بچاءَ لاءِ وڌيڪ سرگرم فوجي ۽ اقتصادي ڪردار ادا ڪن. چيو وڃي ٿو ته ٦ مئي سنه ١٩٦١ع تي آمريڪا جي گشتي سفير مسٽرائويرل ھئريمن نهروءَ کي چيو ته آمريڪي انتظاميه جي اھا خواھش آھي ته ايشيا جا ڪي غير جانبدار ملڪ لائوس جي غير جانبداريءَ جي ضمانت ڏين.
”يونائيٽيڊ اسٽيٽس نيوز ائنڊ ورلڊ رپورٽ“ جي اسٽاف رپورٽر مسٽر جارج.اي. جونس لکيو ته ” سڄي دنيا جي سياسي مدبرن وچان ھندستان جو وزيراعظم جواھرلال نهرو ڪينيڊي حڪومت جو انتهائي پسنديده لاڏلو بڻبو پيو وڃي. “ ھن وڌيڪ ظاھر ڪيو ته ھندستان لاءِ تجويز ڪيل ڀرپور اقتصادي امداد جو مقصد، ھندستان ۽ نهروءَ کي مضبوطيءَ سان مغرب سان ٻڌي ڇڏڻ آھي. ھن وڌيڪ لکيو ته ”ھندستان جو رويو پڻ ھن نظريي جي پٺڀرائي ڪري رھيو آھي، ڇاڪاڻ ته ھندستان ڊاگ ھئمر شولڊ کي اقوام متحده جي سيڪريٽري جنرل جي عھدي تان ھٽائڻ جي روسي ڪوشش جي خلاف صف آرا ٿي بيٺو ھو. ھن ڪانگو ۾ عين انهيءَ موقعي تي ھندستاني فوجن کي داخل ڪيو، جڏھن اقوام متحده جي فوج جو خاتمو بلڪل قريب نظر اچي رھيو ھو. لائوس ۾، ھن جنگبنديءَ لاءِ برطانوي اقدامات جي تائيد ڪئي ۽ خروشچوف کي پڻ انهن کي قبول ڪرڻ لاءِ آماده ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.“
١٨مئي سنه١٩٦١ ع تي، ڪرشنامينن لائوس تي جنيوا ۽ منعقد ڪيل ١٤ قومن واريءَ ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪندي سوويت يونين طرفان پيش ڪيل ”امن جي تجويز “ ۾ ويٽو جي حق جي شموليت خلاف مغربي ملڪن جو ساٿ ڏنو. ان کان ھڪ مھينو اڳ ۾ ڪيوبا ۾ آمريڪا طرفان مداخلت جي سخت نڪته چيني ڪرڻ کان فقط چوويھه ئي ڪلاڪ پوءِ نهروءَ وڏي آسانيءَ سان پنهنجو سر تار بدلائي ڪينيڊيءَ کي ”محرڪ شخصيت“ قرار ڏنو، ۽ اشاري طور چيو ته ” ڪيوبا جي ڪھاڻيءَ جا ٻه پاسا ٿي سگھن ٿا.“ ھن اھو پڻ چيوته صدر ڪينيڊي ۽ ھن جا چوٽيءَ وارا صلاحڪار چون ٿا ته نهرو مغرب جوگھاٽو دوست بڻجي سگھي ٿو. ھو چون ٿا ته ان مان آمريڪا کي ھندستان ۽ ٻين غير ترقي يافته ملڪن ۾ وڏا فائدا حاصل ٿي سگھندا. انهيءَ ترقي پذيراعتماد جو مظاھرو وري ٻيھر جون ١٩٦١ع ۾ ان وقت ڪيو ويو، جڏھن واشنگٽن لاءِ ھندستاني سفير مسٽر ايم. سي. چاڳلا اتان کان پنهنجي وطن واپس اچڻ واري رات جو چيو.
جڏھن آءٌ ھت آيو ھيس، تڏھن غير جانبداريءَ تي شڪ ۽ شبهي جو اظھار ڪيو ويندو ھو. اڄ ان جو احترام ڪيو پيو وڃي. آمريڪا جي پاليسيءَ ۾ ايڏو ته ڦيرو اچي ويو آھي، جو اڄ اھا چاھي ٿي ته آفريڪا ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ غيرجانبدار مملڪتون ھجن... ۽ اھي اقتصادي مدد وٺن. جيڪا ڳالهه اسين ڪنهن عرصي کان تجويز ڪندا رھيا آھيون... يعني سماجي انصاف لاءِ ۽ نه ڪن رجعت پسند حڪومتن کي ٽيڪ ڏيڻ لاءِ، ڊگھيءَ مدت وارا قرض-- اھاڳالهه ھن وقت ھتي، گھٽ ۾ گھٽ وائيٽ ھائوس جي طرفان قبول ڪئي ويئي آھي، جيئن ان جو صدر ڪينيڊيءَ جي تجويزن مان مظاھرو ٿي رھيو آھي.“
صدر ڪينيڊي ۽ ھن جي ڪن صلاحڪارن کان علاوه، اتي ڪيئي سرڪرده ڊيموڪريٽ پڻ ھئا، جن ھندستان جي حق ۾ وڏي جوش و خروش سان سندن راءِ جو اظھار ڪيو. مثال طور مسٽر چيسٽر بائولس چيو ته ”سنئين سڌي حساب موجب پڻ ھيءَ ھڪ وڏي غلطي آھي ته اٺن ڪروڙ پاڪستانين کي راضي رکڻ لاءِ، جيڪي ٻن اھڙن حصن ۾ ورھايل آھن، جن جي وچ ۾ ھڪ ھزار ميل ڊگھو ھندستاني علائقو حائل آھي، ڇٽيھن ڪروڙ ھندستانين کي پاڻ کان بيگانو بڻايو وڃي.“ سينيٽر فلبرائيٽ چيو ته ” پاڪستان کي ملندڙ آمريڪي فوجي امداد حد کان وڌيڪ گھڻي آھي ۽ اھا پاليسي، ھندستان کي پاڪستان طرفان انديشن ھئڻ جي پيش نظر، سندس مالي ذريعا اقتصادي ترقيءَ کان ھٽائي ٻئي رخ ۾ سيڙائڻ تي مجبور ڪريو ڇڏي.“
ننڍي کنڊ ۾ حالتن جي انهيءَ بدلجندڙ رخ ھندستان لاءِ نه فقط پراڻن جذبات کي نئين سر دکائڻ شروع ڪيو، ساڳئي وقت ملڪ جي ورھاڱي خلاف سڃاتل تعصبن کي پڻ ٻيھر اڀاريو. اھڙا آواز وري ٻڌڻ ۾ اچڻ لڳا، جيڪي مذھبي بنيادن تي ملڪ جي ورھاڱي کي دقيانوسي چئي، ھڪ اھڙي ملڪ جي سڄي وجود تي ئي اعتراض ڪرڻ لڳا، جنهن جا ٻه حصا ھڪ ھزار ميلن جي دشمن علائقي ذريعي ھڪٻئي کان دور بيٺل ھئا. مسٽر چيسٽر بائولس جي انهيءَ سرد حساب تي، جيڪو آدمشماريءَ جي انگن ۽ ڊيگھھ ۽ ويڪر جي بنياد تي پنهنجن نتيجن تي پھتو ھو، نئين سر تحقيق ۽ جاچ شروع ڪئي ويئي. نهروءَ جون مشڪلات پيدا ڪندڙ پاليسيون ۽ سندس غير جانبداريءَ مان پيدا ٿيل تلخيون وساريون ويئون، ۽ ان سان گڏ انهن وفادارين کي پڻ فراموش ڪيو ويو، جن سان پاڪستان پاڻ کي آمريڪي مفاد سان وابسته ڪري رکيو ھو. بيشڪ پاڪستان کي ڪافي مقدار ۾ اقتصادي ۽ فوجي امداد ڏني ويئي، پر اھا ھڪ معقول جوابي عيوض کان سواءِ ڪانه ھئي. پاڪستان، ھندستان جي خلاف پنهنجي قطعي سلامتيءَ لاءِ ضمانت حاصل ڪرڻ کان سواءِ ئي، ڪميونسٽ ملڪن جي خلاف پنهنجي دفاعي ذميوارين کي ڇڪي تاڻي وسيع ڪرڻ جي ذمه داري قبول ڪئي ھئي. ان طرح ھن سوويت يونين جي دشمني خريد ڪئي، جيڪا پاڪستان جي خلاف افغانستان ۽ ھندستان جي کليل پٺڀرائي ڪري رھي ھئي. معاھدن سان وابستگيءَ، اقوام متحده ۾ پاڪستان جي شبيھه کي خراب ڪيو، پاڙيسري اسلامي عرب ملڪن سان سندس تعلقات ۾ ڪشيدگي پيدا ڪئي ۽ ان کي ايشيا ۽ آفريڪا جي ملڪن جي برادريءَ ۾ اڪيلو ڪري بيھاريو. ننڍي کنڊ ۽ ھماليه جي سرحدن وٽ حالات ۾ آيل تبديلين ھڪ ئي ڌڪ سان آمريڪا جي ھن ذھن مان پاڪستان جيخدمتن ۽ ھندستان جي دشمنين کي ميساري ڇڏيو.
٦- جون سن ١٩٦١ع تي ڪنسورشيم ھندستان لاءِ ڪل ٻن اربن ۽ ويھن ڪروڙ ڊالرن جي امداد منظور ڪئي، جنهن مان اڪيلي آمريڪا ھڪ ارب پنجيتاليھه ڪروڙ ڊالرن ڏيڻ جو واعدو ڪيو، يعني اڌ کان وڌيڪ رقم-٩ جونسن ١٩٦١ع تي ”ٽائيم “ مئگزين جي مطابق آمريڪا جي ھندستان کي امداد ڏيڻ جي شوق، ڪنسورشيم جي باقي ٻين امداد ڏيندڙ ملڪن کي حيرت ۾ وجھي ڇڏيو. ان جي برعڪس، پاڪستان جي ساڍن چورانوي ڪروڙ ڊالرن جي نسبتاً معمولي ضرورت ۾ انهيءَ ساڳئي ڪنسورشيم ڪاٽ ڪوٽ ڪئي. انسان گڏ اھو پڻ ٻڌو ويو ته ”باھمي سلامتيءَ جي قانون “ ۾ غيرجانبدار ملڪن جي امداد لاءِ مناسب قاعدن شامل ٿيڻ کان پوءِ ھندستان کي فوجي امداد پڻ ڏني ويندي. آمريڪا جي بچاءَ کاتي جي سيڪريٽري مئڪنمارا لاءِ چيو ويو ته ھن سينيٽ جي پرڏيھي تعلقات واري ڪاميٽيءَ آڏو بيان ڏيندي چيو ته باھمي سلامتيءَ واري قانون مان اھي چار ئي شرط ڪڍيا ويندا، جيڪي امداد حاصل ڪرڻ واري ملڪ کي ”ڪميونسٽ بلاڪ“ جي خلاف آزاد دنيا جو سياسي ۽ فوجي حليف بنجڻ جو پابند ڪن ٿا، ڇاڪاڻ ته اھي شرط نين آزاد ٿيل مملڪتن کي ضروري فوجي امداد ڏيڻ جي سلسلي ۾ موزون ڪين آھن. “ ان کان علاوه ھن دعوي ٰ ڪئي ته ھندستان پنهنجي پاڙيسريءَ جي مقابلي ۾ پنهنجين قابل انتظامي ۽ سياسي روايتن جي قوت سان وڌيڪ استحڪام حاصل ڪيو آھي ۽ ھن ھيءَ تجويز پيش ڪئي ته ھندستان جي معاملي ۾ ”سڪيورٽي ائڪٽ “ جا چارئي شرط ختم ڪيا وڃن. ھڪ طئي ٿيل پاليسيءَ کان اھڙو انحراف، امداد جي انهيءَ نئين فلسفه جي علامت ھو، جيڪوخاص طرح سان ھندستان جي ضرورتن کي سامھون رکي ٺاھيو ويو ھو. انهن واقعن صدر ڪينيڊي ۽ صدر ايوب خان جي درميان ھڪ ملاقات ضرورري ڪري ڇڏي ۽ صدر ايوب خان جولاءِ سن ١٩٦١ع ۾ پاڪستان ۽ آمريڪا جي درميان اعتماد وارن تعلقات کي بحال ڪرڻ لاءِ نئين سر ڪوشش ڪرڻخاطر آمريڪا ويو. جنهن محتاط انداز ۾ پاڪستان کي امداد جي آڇ ڪئي ويئي، تنهن کي صدر ايوب خان ٩-جولاءِ سن ١٩٦١ع تي لنڊن ۾ ھڪ ٽيليويزن انٽرويو ۾ ھن طرح بيان ڪيو:
”ھاڻي، ھندستان جي معاملي ۾ آمريڪا ٻين امداد ڏيندڙ ملڪن کي به پنهنجي برابر امداد ڏيڻ تي راضي ڪرڻ لاءِ خاص ڪوشش ڪئي. آمريڪا، پنهنجي معمول کان ھٽي اھڙي وقت ھندستان لاءِ پنهنجي طرفان ھڪ ارب ڊالرن جو عطيو مخصوص ڪيو، جڏھن ته اڃا ھندستان پنهنجي رٿا جي تشڪيل به پوري نه ڪئي ھئي.
”اسان جي معاملي ۾ ھر قسم جا اعتراض ڪيا ويا. انهن مان ڪي حقيقي ھئا، پر ڪي منهنجي خيال ۾، مصنوعي ۽ بي حقيقت ھئا- مطلب ته اھڙي قسم جون ڳالھيون ڪيون ويئون، جيڪي ڪنهن ملاقاتيءَ کي ٽارڻ لاءِ ڪيون وينديون آھن. صورتحال کي سمجھڻ جي ڪنهن به حقيقي ڪوشش جيڪا به علامت نظر نه آئي ۽ منهنجي خيال ۾ آمريڪا ڪا خاص ڪوشش ڪانه ڪئي. جيڪڏھن آمريڪا ٻين امداد ڏيندڙ ملڪن کان اھا توقع رکي پئي سگھي ته اھي سندس امدادي ڪوششش جي برابري ڪن، ته کيس انهن ملڪن کي اھو پڻ ٻڌائڻ گھربو ھو ته ھيءُ (اسان جو) مطالبو پڻ ٿيندو ۽ آمريڪا انهن کان اھا توقع رکي ٿي ته اھي ھيءَ، ھوءَ يا ڪا ٻي ڳالهه ڪندا.
” آءٌ فقط اھو چوان ٿو ته آمريڪا ھن معاملي ۾ ڪا خاص ڪوشش نه ڪئي. پر اچو ته اھا اميد ڪريون ته ٻئي ڀيري ان جو ھن سلسلي ۾ عمل بهتر ھوندو.“(1)
ٻنهي صدرن جي درميان ٿيل مذاڪرات جو نتيجو، جھڙيءَ طرح سان سندن گڏيل پڌرنامي ۽ ميٽنگ کان پوءِ صدر ايوب خان جي بيان مان ظاھر آھي، مختصر طور ھيٺئين نموني ۾ بيان ڪري سگھجي ٿو:
(١) آمريڪا سان پاڪستان جو اتحاد وڌيڪ مضبوط ٿي ويو ۽ صدر ايوب خان جي ذھن ۾ جيڪي شڪ شبها پيدا ٿيا ھئا، سي دور ٿي ويا.
(٢) صدر ڪينيڊي ھن ڳالهه تي رضامند ٿي ويو ته ھو ڪشمير جي سوال تي پنڊت نهروءَ سان ڳالھيون ڪندو ۽ انهيءَ مسئلي جي پرامن ۽ منصفانه حل جي ضرورت کي، ھن جي ذھن نشين ڪندو.
(٣) پاڪستان کي اھا خاطري ڏني ويئي ته ان جا فوجي مسئلا دشوار نه بنايا ويندا ۽ جيڪڏھن ۽ جڏھن به ھن علائقي کي ھٿيارن جي امداد ڏني ويندي، تڏھن پاڪستان سان مشورو ڪيو ويندو. کيس وڌيڪ ھيءَ خاطري پڻ ڏني ويئي ته انهيءَ علائقي ۾ ان وقت تائين فوجي امداد نه ڏني ويندي، جيسين ان لاءِ ڪافي جواز موجود نه ھوندو.
(٤) آمريڪا ھندستان کي ڪي به ھٿيار فروخت نه ڪري رھي آھي.
(٥) اقتصادي امداد لاءِ پاڪستان جون سڀ ضرورتون پوريون ڪيون وينديون.
(٦) سم ۽ ڪلر جي مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ آمريڪا پاڪستان کي مالي ۽ فني امداد مھيا ڪندي.
صدر ايوب خان سڌريل تعلقات تي اطمينان جو اظھار ڪيو، پر جيئن بعد وارن واقعن مان ظاھر ٿيو، صدر ڪينيڊيءَ پاڪستان لاءِ گنجائش خاص طور ھن ڪري رکي ھئي، جو ١٩٥٩ع وارو چين ۽ ھندستان وارو ٽڪراءُ اڃا اڳتي ته وڌيو ھو. ھن ڳالهه جون قياس آرايون ٿي رھيون ھيون ته انهن ٻنهي جا اختلاف وڌي ويندا يا حل ٿي ويندا. سن ١٩٦١ ع ۾، صدر ايوب خان جي آمريڪا واري دوري جي دوران ھن ڳالهه جو پوريءَ طرح اندازو نه لڳايو ويو ھو ته ھندستان ۽ چين جا اختلاف ڪيتري قدر گھرا ٿي چڪا آھن. ھڪ وڏي ٽڪراءَ ۽ باھمي صلح صفائيءَ، ٻنهي ڳالھين جو امڪان ھو. انهيءَ موقعي تي ھيءَ ڳالهه مصلحت کان بعيد ھئي ته ھندستان جي مواقفت، ۽ پاڪستان جي مفاد خلاف ھڪٻئي جي پٺيان اھڙا قدم کنيا وڃن، جو پاڪستان ناراض ٿي ماڳھين مخالف بڻجي وڃي. ننڍي کنڊ ۾ مستقبل جي غيريقيني ڪيفيت ھن امر جي تقاضا ڪري رھي ھئي ته گھٽ ۾ گھٽ عارضي طور، ٿوري عرصي لاءِ ئي سھين، موجوده حالات کي برقرار رکيو وڃي. وقت خودئي ظاھر ڪندو ته ھندستان ۽ چين جي درميان اختلافات ڪيتري قدر گھرا آھن. انهيءَ وچ ۾ ڪولمبو پلان جون طاقتون، ھڪ اھڙي تنازعي جو ٻنهي ڌرين کي قبول پوڻ جھڙو حل تلاش ڪري رھيون ھيون، جيڪو ڪنهنڌارئي حملي جو نه، بلڪ ھڪ تعزيري مھم جو نتيجو ھو.
وقت گذاريءَ جي اھا مدت مختصر ٿيڻي ھئي. ساڳئي سال جي نومبر مھيني جي دوران، جڏھن نهرو واشنگٽن جي دوري تي ويل ھو، صدر ڪينيڊيءَ ھن کي ابراھام لنڪن ۽ روزويلٽ سان تشبيھه ڏني. گڏيل پڌرنامي ۾ ڪشمير جو ڪو ذڪر نه ڪيو ويو، حالانڪ ان ۾ برلن، ائٽمي تجربن تي بندش، ھٿيارن کي عام ۽ مڪمل طور گھٽائڻ ۽ ڪانگو وغيره جھڙن مختلف بينالاقوامي مسئلن تي بحث ڪيل ھو. ھيءَ ڳالهه، ته اھو دورو گوا تي ھندستان جي حملي کان ٿوروئي عرصو اڳي ٿيو، وڏيءَ اھميت جي حامل آھي. ائينمعلوم ٿي رھيو آھي ته صدر ڪينيڊيءَ سان ملاقات ڪرڻ کان پوءِ، پنڊتنهروءَ ھن ڳالهه جو اندازو لڳائي ڇڏيو ھو ته جيتوڻيڪ پورچوگال ”نيٽو“عھدنامي جو ھڪ ميمبر ملڪ آھي، ان جي باوجود آمريڪا ھندستان جي راھ ۾ رڪاوٽ نه وجھندي. ھندستان جي گوا تي قبضي ڪرڻ تي جڏھن آمريڪا ۾ ڪسينجر کي جنوري ١٩٦٩ع ۾ خاص طور ھن لاءِ ھندستان موڪليو ويو ته ھندستانين کي نئين سر خاطري ڏي ته آمريڪا ھندستان جي خلاف ڪنهن به قسم جي ڪارروائي ڪرڻ جو ارادو نه ٿي رکي. ٦-جنوريءَ تي ڊاڪٽر ڪسينجر ھندستان ۾ اعلان ڪيو ته ” اسين گوا جي ڪري ھندستان سان سلامتي ڪائونسل ۾ ڪشمير جو مسئلو پيش ٿيڻ وقت پنهنجوساڙ نه پاڙينداسين.“ چيو وڃي ٿو ته چين ۽ پاڪستان جي تعلقات جو ذڪرڪندي ڊاڪٽر ڪسينجر چيو ته ”جيڪڏھن پاڪستان اھڙوئي بيوقوف آھي، جو چين سان اتحاد جو ٺاھه ڪري ٿو ته پوءِ ھڪ طاقتور ۽ خودمختار ھندستان کان سواءِ ايشيا ڪيتريءَ دير تائين زنده رھي سگھندي ؟“ ھن هندستانين سان اھو به واعدو ڪيو ته آمريڪا چين جي طرف حملي ٿيڻ جي صورت ۾ ھندستان کي مدد ڏيندي ڇاڪاڻ ته اھا چين کي ھن ڳالهه جي اجازت نه ٿي ڏيئي سگھي ته ھو ھندستان کي تباھه ڪري. جيسين پورچوگال جي نيٽو ۾ شامل ھئڻ جو سوال ھو، ته چيو وڃي ٿو ته ڊاڪٽر ڪسينجر چيو ته ھن پورچوگال کي انهيءَ معاھدي ۾ شامل ڪرڻ جي قدم کي ڪڏھن به دانشمندانه قدم نه سمجھيو ھو. ھن جي بيان مطابق، پورچوگال نيٽو جو ميمبر ھن ڪري بنيو ھو، جو ان وقت آمريڪا کي ” پيڪٽائيٽس“ (معاھدن ) جي بيماري لڳي ويئي ھئي. ھن ١٥- جنوريءَ تي ڪلڪتي ۾ تقرير ڪندي پاڪستان ۽ چين جي باھمي تعلقات جو ذڪر ڪيو ۽ چيو ته کيس يقين نه ٿواچي سگھي ته پاڪستان چين سان بچاءَ جو ڪو ٺاھه ڪري سگھي ٿو. بيان ڪيو وڃي ٿو ته ھن وڌيڪ چيو ته ” منهنجي لاءِ ھيءَ ڳالهه ناقابل يقين آھي ته پاڪستان، ھندستان جي خلاف ڪنهن به قسم جي اڳرائيءَ جوحوصلو رکي ٿو.“ ھن وڌيڪ چيو ته ”جيتوڻيڪ پاڪستان ڪميونسٽ چين کي تسليم ڪيو آھي، تڏھن به پاڪستان جي آمريڪا سان فوجي ٺاھه ھئڻ ڪري، ڪميونسٽ چين سان پڻ ساڳئي وقت تي اھڙي ئي ٺاھه ڪرڻ ۾ تضاد ٿيندو.“ ھن وضاحت ڪندي چيو ته ”چين ۽ پاڪستان اتحاد کي ناروا سمجھڻ جو ھڪ سبب اھو به آھي ته پاڪستان جو آمريڪا سان اتحاد ھو، ۽ ھيءَ ڳالهه ھندستان ۽ پاڪستان ٻنهي جي مفاد جي منافي آھي ته اھي ڪنهن جھڳڙي کي نبيرڻ لاءِ ڪميونزم کي ننڍي کنڊ ۾ آڻين.“ انهيءَ ئي تقرير ۾اڳتي ھلي ھن چيو ته پاڪستان جي چين سان اتحاد جو اصل ڪوئي به امڪان ان جي ”سودي بازيءَ“ جي قوت کي وڌائڻ خاطر به ڪونهي.“ آمريڪا جي امداد جي مقصدن جي تشريح ڪندي ڊاڪٽر ڪسيجنر چيو ته آمريڪا جا ٻه مقصد آھن: ڪميونزم جي روڪٿام، ۽ ھڪ آزاد ۽ خوشحال معاشري جي تعمير. انهيءَ معاملي ۾ ھن اعلان ڪيو ته جيڪڏھن ھندستان پنهنجي علائقي مان چين کي ڀڄائڻ لاءِ طاقت استعمال ڪئي ته آمريڪا ھندستان جي انهيءَ سلسلي جي ڪارروائيءَ سان ”انتهائي ھمدرديءَ“ جو اظھار ڪندي.صدر ڪينيڊيءَ جي خاص سفير جي انهن اھم اعلانن کان علاوه سيڪريٽري آف اسٽيٽ، ڊين رسڪ ٧- جنوريءَ تي بيان ڏنو ته گوا ۾ ھندستان جي ڪارروائي ڪري آمريڪا جي ھندستان لاءِ امداد جي ارادي تي ڪو به اثرنه ٿو پوي.
ھندستان جي ھٿان گوا جي فتح لاءِ انهيءَ سازباز نه، ته ھمت افزائيءَ ھندستاني ليڊرن جو حوصلو اڃا به وڌائي ڇڏيو ۽ ڪانگريس جي صدر مسٽر سنجيوا ريڊيءَ ٤- جنوريءَ تي اعلان ڪيو ته ”ھندستان پڪو ارادو ڪيو آھي ته ھو جلد ئي پاڪستاني ۽ چيني اڳرائي کان پنهنجا علائقا خالي ڪرائيندو.“ ھن اھو به چيو ته: ”ڪشمير ۾ جنگبنديءَ کي ڪشمير جي مسئلي جي مستقل حل طور تسليم ڪري نه ٿو سگھجي. سڄو ملڪ ڪشمير جي ٽئين حصي کي، جيڪو پاڪستان جي غير قانوني قبضي ۾ آھي، آزاد ڪرائڻ لاءِ حڪومت جي پٺيان آھي. “
آڪٽوبر سن ١٩٦٢ع جي چين ۽ ھندستان جي سرحدي ٽڪراءَ، ھندستان لاءِ آمريڪا جي مڪمل حمايت متعلق سڀ شڪ شبها ختم ڪري ڇڏيا. ھاڻي اھوفيصلو ڪيو ويو ته پاڪستان سان بگاڙ جو خطرو کڻي به ھندستان جي مدد ڪرڻ گھرجي. ھي اھڙو موقعو ھو، جنهن لاءِ آمريڪا ننڍي کنڊ جي ورھاڱي کان وٺي منتظر ھئي. سندس اھو آرزو مندانه خواب ھاڻي حقيقت جو روپ اختيار ڪري رھيو ھو.
لداخ ۽ نيفا ۾ ھندستاني فوج جي ڀاڄ آمريڪا ۾ فوري رد عمل پيدا ڪيو. پاڪستان سان صلاح مشوري جي تڪليف گوارا ڪرڻ کان سواءِ ئي، آمريڪا پنهنجن مغربي اتحادين کي ھندستان جي فوجي امداد ڪرڻ لاءِ حرڪت ۾ آندو. انهيءَ وچ ۾ چين جنگبنديءَ جو ھڪ طرفو اعلان ڪري پنهنجون فوجون پٺتي ھٽايون. پر پنڊت نهروءَ مغرب ۽ خاص طور تي آمريڪا طرفان سندس امداد لاءِ فوري ۽ پرجوش صداءِ لبيڪ کان حوصلو ڪري ڊسمبرسن ١٩٦٢ع ۾ اعلان ڪيو ته ھندستان پنهنجي تياري جاري رکندو، خواه ھندستان پنهنجي فوجي تياري جاري رکندو، خواه ھندستاني-چيني جڳھڙا نبري به وڃن. ھن زور ڏيئي ھيءَ ڳالهه چئي ته ھندستان پنهنجن دشمنن کي پنهنجين سرحدن کان ماري ڀڄائڻ جي ھرممڪن ڪوشش ڪندو. ١٠-ڊسمبر تي ائويريل ھئريمن چيو ته چيني- ھندستاني ڇڪتاڻ ڪافي عرصي تائين ھلندي رھندي. انڪري آمريڪا کي ھندستان جي فوجي امداد جاري رکڻ گھرجي. ھن سوويت يونين سان ھندستان جي تعلقات تي پسنديدگيءَ جو اظھار ڪندي چيو ته سوويت يونين اھو واضح ڪري ڇڏيو آھي ته جيڪڏھن ھندستان آمريڪا يا برطانيه کان فوجي يا ٻئي قسم جي امداد حاصل ڪري ٿو ته کيس انهيءَ تي ڪو به اعتراض ڪونهي.
انهيءَ مھيني ۾ نهروءَ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان تاريخي ناتن جو ذڪر ڪندي اعلان ڪيو ته ”اسان جي آخري منزل ڪنفيڊريشن آھي، جيتوڻيڪ اسان جڏھن به اھا ڳالهه ڪريون ٿا ته پاڪستان جا ماڻھو وحشت ۾ اچي وڃن ٿا ۽ سمجھن ٿا ته اسين کين ڳڙڪائي وينداسون.“ ان سان گڏو گڏ، ھن هيءَ ڳالهه به زور ڏيئي چئي ته ” جيستائين اسان جي چين سان جنگ جاري آھي، تيستائين پاڪستان سان تفصيلي ۽ مڪمل ٺاھ جون ڳالھيون ممڪن ناھن.“ ٢٨- ڊسمبر تي پاڪستان ۽ چين سرحدي ٺاھه تي صحيحون ڪرڻ لاءِ رضامند ٿيا. ھندستان ۾ آمريڪي سفير، مسٽر گالبريٿ انهيءَ خبر تي ھيئن چوندي تبصرو ڪيو ته ” پاڪستان کي اھو سمجھڻ گھرجي ته آمريڪي امداد جو مقصد، ڪميونسٽ اڳرائيءَ جي خطري جو مقابلو ڪرڻ جي ڪوشش آھي.“
حالات جي انهيءَ رخ دوران، صدر ڪينيڊي ۽ برطانوي وزيراعظم مئڪملن جي درميان ناسائو ۾ ھڪ ملاقات ٿي ۽ ھو ٻيئي ھندستان کي ھٿيارن جي اھڙي کيپ فراھم ڪرڻ جي رٿا تي متفق ٿيا، جنهن جي قيمت ٻارھن ڪروڙ ڊالر ھئي ۽ جنهن جو اڌ حصو دولت مشترڪ کي ڏيڻو ھو. آمريڪي فوجي امداد کي سياسي سھاري سان مضبوط ڪرڻ لاءِ مسٽر گالبريٿ ھندستان جي پرڏيھي معاملن جي سيڪريٽريءَ کي ٢٧- ڊسمبر تي اطلاع ڏنو ته ”چين جي خلاف لڙڻ لاءِ ڏنل فوجي امداد، ڪشمير جي ٺاھه جي شرط سان ڳنڍيل ناھي. آمريڪا، ھندستان کي اھڙي، وقت، جڏھن ته ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ڪشمير جي مسئلي تي ڳالھيون ھلي اڃا پوريون نه ٿيون ھيون. انهيءَ قسم جي خاطري ڏياري پاڪستان ۽ ھندستان جي درميان ڪنهن به ٺاھه جي امڪانن کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو ۽ ا ھڙيءَ طرح ھن خود پنهنجي عمل سان، پاڪستان ۽ چين جي درميان قريبي تعلقات کي اڳتي وڌائي ڇڏيو. ڪشمير جي معاملي ۾، ھندستان جو رويو کيس ھڪٻئي جي پٺيان ملندڙانهن تسلين جي ڪري جيئن پوءِ تيئن منفي رنگ اختيار ڪندو ويو، جيڪي آمريڪي حڪومت ھندستان کي ڏيندي رھي ته ڪشمير ۽ ڄمونءَ جي تڪرارجي فيصلي جو ھندستان لاءِ آمريڪي اقتصادي ۽ فوجي امداد سان ڪو به واسطو ڪونهي. انهن خاطرين ھن حقيقت سان گڏجي ته چين ۽ ھندستان جو سڌو سنئون ٽڪراءَ ختم ٿي چڪو ھو، ھندستان کي ھيڪاري وڌيڪ انتها پسند بڻائي ڇڏيو ۽ ڪشمير جي متعلق ڳالھين جو خاتمو ٿي ويو. مسٽر گالبريٿ جي يقين دھانين جي سيڪريٽري آف اسٽيٽ، ڊين رسڪ وڌيڪ پٺڀرائي ڪئي ۽ مسٽر گالبريٿ انهن کي ھڪ دفعو وري دھرايو. مسٽر رسڪ، مارچ ١٩٦٣ع ۾ بيان ڏنو ته ” جيتوڻيڪ آمريڪا جي حڪومت کي ھن باري ۾يقين آھي ته ”سڄي ننڍي کنڊ جي سلامتيءَ لاءِ تمام ضروري آھي ته ھندستان ۽ پاڪستان پنهنجا جڳھڙا پنهنجي وچ ۾ پاڻ طئي ڪن... پر آءٌ پنهنجي امداد جي مقصد کي لفظ مشروط سان ڪنهن به طرح منسوب ڪرڻ نه ٿو چاھيان.“ مسٽر گالبريٿ اپريل ١٩٦٣ع ۾ وري بيان ڏنو ته ”ھندستان کي ڏنل آمريڪي امداد ڪشمير جي تڪرار جي فيصلي سان وابسته ناھي.“ پنڊت نهروءَ به ٧-اپريل تي لوڪ سڀا ۾ انهيءَ ڳالهه جي تصديق ڪئي ته مسٽرڊنڪن ۽ مسٽر رسڪ، ٻنهي کيس يقين ڏياريو ھو ته برطانيه ۽ آمريڪا ھندستان جي فوجي امداد جي سوال کي ڪشمير جي تڪرار جي فيصلي سان نه ٿا ڳنڍين.
انهيءَ قسم جي رويي کان، نه فقط ڪشمير جي مسئلي جو نبيرو جوکم ۾پئجي ويو، پر پاڪستان جي علاقائي سالميت لاءِ پڻ خطرو پيدا ٿي پيو. آمريڪا ھميشه انهن خطرن کان بي پرواھه رھي، جن جي طرف پاڪستان سندس ڌيان ڇڪائيندو رھيو ھو ۽ ھوءَ اھوئي خيال ڪندي رھي ته پاڪستان پنهنجي سالميت لاءِ کيس ھندستان طرفان درپيش خطري کي وڌائي پيش ڪري رھيوآھي.
آمريڪا، پاڪستان جي قيمت تي ھندستان ۾ پنهنجو اثر رسوخ وڌائڻ تي بس نه ڪئي، پر ان پاڪستان طرفان پنهنجي سلامتي ۽ علاقائي سالميت لاءِ ڪيل جوابي ڪوششن تي ناراضگيءَ جو اظھار پڻ ڪيو. پاڪستان، چين سان تعلقات کي بهتر بنائڻ جي جيڪا ڪوشش ڪئي، تنهن کي آمريڪا ۾ غلط رنگ ۾ پيش ڪيو ويو ۽ ان جي خلاف تنقيد ڪئي ويئي. ھن حالت ۾ بنان ڪنهن ھٻڪ جي، ٻن نمونن جا معيار استعمال ٿيڻ لڳا. بدليل بين الاقوامي حالتن ۾ آمريڪا کي وابستگي ۽ عدم وابستگي (الائين مينٽ ائنڊ نان الائينمينٽ) جي معاملن ۾ پنهنجو اڳوڻو موقف بدلائڻو پيو، پر پاڪستان جي طرفان ان جي مطابق ڪنهن به تبديليءَ کي گوارا نه ڪيو ويو. ٢٥- جولاءِ سن ١٩٦٣ع تي ”واشنگٽن ايوننگ اسٽار“ چيو ته:
”پاڪستان جي خطرن کي ھتي بنان ڪنهن احترام ۽ عزت جي، سمجھيو وڃي ٿو، ۽ انهن کي ڪنهن به صورت ۾ انهيءَ پريشان حال علائقي جي سلامتيءَ لاءِ آمريڪا جي رٿائن تي اثر انداز ٿيڻ جي اجازت ڏئي نه ٿي سگھجي. جيڪڏھن پاڪستان چين سان تعاون ڪرڻ خاطر آمريڪا سان پنهنجن ناتن ۽ واسطن ۾ ڪا گھٽتائي ڪئي ته ان کي تمام جلد پنهنجي انهيءَ فيصلي تي پڇتائڻ جو موقعو ملي ويندو.“(1)
ھندستان ۾ مقرر ٿيل نئين آمريڪي سفير مسٽر چيسٽر بائولس ھندستان جي حمايت ڪرڻ جو ھڪ ٻيو وعدو ان وقت ڪيو، جڏھن مئي ١٩٦٣ع ۾ ھن اھو بيان ڏنو ته آمريڪا ھندستان کي چين جي خلاف پنهنجي فوجي طاقت وڌائڻ لاءِ مدد ڏيڻ جي ڏاڍي خواھشمند آھي. ھاڻي فقط انهيءَ ڳالهه جو تعين ڪرڻو آھي ته ھندستان ڪيتري فوجي امداد جذب ڪري سگھندو. “ ھندستان جي صدر جي آمريڪا واري دوري جي اختتام تي، صدر ڪينيڊيءَ ۽ ھندستان جي صدر طرفان جيڪو گڏيل پڌرنامون جاري ڪيو ويو، تنهن ۾ چيو ويو ھو ته ”ٻنهي جا ملڪ ھن باھمي دفاعي فڪر منديءَ ۾ برابر جا شريڪ آھن ته ننڍي کنڊ جي خلاف چين جي اڳرائيءَ وارن ارادن کي ناڪام بنايو وڃي. ٻيئي صدر نه فقط ايشيا، بلڪ سڄي دنيا جي امن ۽ سڪون لاءِ ھندستان جي آزادي ۽ خودمختياري ۽ ان جي علاقائي سالميت جي سلامتيءَ جي شديد اھميت کي تسليم ڪن ٿا.“ ٣٠-جولاءِ تي صدر ڪينيڊيءَ ۽ وزيراعظم مئڪملن، برچگروو ۾ فيصلو ڪيو ته ھندستان جي ھوائي فوج کي آواز کان وڌيڪ تيزرفتار لڙاڪو بمبارن سان مانوس ڪرڻ لاءِ آمريڪا ۽ دولت مشترڪه طرفان ھوائي ڇٽي مھيا ڪئي وڃي ۽ ان جي قوت مدافعت کي ڪميونسٽ چين جي نئين حملي جي خطري جي خلاف وڌائڻ لاءِ وڌيڪ فوجي امداد ڏيڻ جون تدبيرون اختيار ڪيون وڃن. ان کان ٿوروئي پوءِ خبر ملي ته آمريڪا ھندستان کي، بمبئي جي ويجھو تاراپور وٽ ائٽمي طاقت جي ھڪ اھڙي اسٽيشن جي تعمير لاءِ اٺن ڪروڙ ڊالرن جي پرڏيھي مٽاسٽا واري ناڻي جي آڇ ڪئي آھي، جنهن جو شمار دنيا جي سڀني کان وڏين ائٽمي اسٽيشنن مان ھڪ اسٽيشن طور ٿيڻ گھرجي.
انهن گھڻين ڪاررواين کان، جيڪي پاڪستان جي سلامتيءَ تي اثرانداز ٿي رھيون ھيون، آمريڪا بي نيازي ۽ بي پرواھي ڏيکاريندي، چين ۽ پاڪستان جي درميان وڌندڙ تعلقات تي پنهنجي عدم اطمينانيءَ جو اظھار ڪرڻ جاري رکيو. پاڪستان ۽ چين جي درميان جولاءِ سن ١٩٦٣ ع ۾ طئي ٿيل ھوائي ٺاھه تي تبصرو ڪندي اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ جي ھڪ پريس آفيسر بيان ڏنو ته ”انهيءَ ھوائي رابطي جو، ننڍي کنڊ جي سلامتي ۽ استحڪام کي مضبوط بنائڻ جي ڪوششن تي، جن کي ڪميونسٽ چين روڪڻ چاھي ٿو، غلط اثر پئجي سگھي ٿو.“ ھن کان پوءِ جنرل ليوشس ڪلي طرفان سينيٽ جي پرڏيھي تعلقات واري ڪاميٽيءَ آڏو شاھدي ڏيندي ھيئن چيو ويو، ته کيس اھو يقين نه ٿو اچي ته آمريڪا، پاڪستان کي سندس پاڙيسريءَ سان اسان جي روش ۽ سلوڪ جي طريقه ڪار کي متعين ڪرڻ جي اجازت ڏئي سگھي ٿي.“ آمريڪا، اھو فيصلو ڪري ته ننڍي کنڊ جي ملڪن جي درميان نفاق قطعي ھو، پاڪستان جي خطرن کي نظر انداز ڪري ھندستان کي ڊگھي عرصي لاءِ فوجي امداد ڏيڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو. انهيءَ صورتحال پاڪستان لاءِ ھيٺيان متبادل رستا کليل ڇڏيا:
١- ھو پنهنجي علائقي مان آمريڪي اڏن کي ختم ڪري ۽ ساڳئي وقت تي ٻه-طرفن فوجي معاھدن، ميٽو ۽ سيٽو کان علحدگي اختيار ڪري. ساڳئي وقت تي ھو سوويت يونين سان ھٿيارن جي فراھميءَ لاءِ ڊگھي عرصي جي ٺاھه ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ۽ چين جي عوامي جمھوريه سان سلامتيءَ جو ٺاھه به ڪري پئي سگھيو.
٢- ھو انهن تدبيرن کي اختيار ڪرڻ جو فيصلو ڪري پئي سگھيو، پر انهن کي عملي جامو آمريڪا جي مخالف ڪارروائيءَ جي جواب ۾ آھستي آھستي ئي پھرائي ٿي سگھيو.
٣- سياسي وابستگيءَ ۾ ظاھر ڪو ڦيرو آڻڻ کان سواءِ، خفيه طور چين سان ٺاھه ڪري ٿي سگھيو.
٤- ھو پنهنجين موجوده وابستگين کي برقرار رکندي، چين ۽ روس سان سياسي تعلقات کي وڌائڻ کان پرھيز ڪري پئي سگھيو.
٥- ڪنهن به مقرره پاليسيءَ تي گامزن رھڻ کان سواءِ ھو ھڪ موقعه پرست جو ڪردار ادا ڪري سگھي ھا، ۽ جيڏانهن به ھوا جو رخ ڦرندو ڏسي ھا، تيڏانهن پنهنجي سياسي ٻيڙيءَ جو سڙھ ڦيرائيندو رھي ھا.
ھتي آءٌ حڪومت پاڪستان لاءِ کليل انهن رستن جي خوبين ۽ خامين متعلق ڪجهه به چوڻ نه ٿو چاھيان.
________________________________________
(1) ”ڪيسنگس ڪانٽيمپورري آرڪائيوز “ جلد-٩، ٥٤-١٩٥٢، ص-١٣٧٤٤.
(1) ايضاً جلد-١٠، ٥٦-١٥٥ع، ص-١٤٨١٤.
(1) ”يونائيٽيڊ اسٽيٽس اِن ورلڊ افيئرس “ ١٩٦٠، ص-٢٨٢.
(1) ”يونائيٽيڊ اسٽسٽس اِن ورلڊ افيئرس“، ١٩٦٠، ص-٢٨٣، ٢٨٤ ۽ ٢٩٧.
(1) جان. ايف. ڪينيڊي، ” دي اسٽرئٽيجي آف پيس “ ١٩٦٠، ص-٨- ١٥٧.
(1) جان. ايف. ڪينيڊي، ” دي اسٽرئٽيجي آف پيس “ ١٩٦٠، ص-٢١٩.
(1) جان. ايف. ڪينيڊي، ” اسٽرئٽيجي آف پيس“، ص- ١٥٤.
(1) جان. ايف. ڪينيڊي، ” دي اسٽر ئٽيجي آف پيس، “ ١٩٦٠، ص-١٤٢-١٤٣.
(1) جان. ايف ” ڪينيڊي ” دي اسٽرئٽيجي آف پيس “ ص- ١٢٢.
(1) جان. ايف. ڪينيڊي، “دي اسٽرئٽيجي آف پيس“، ص- 8 ۽ 9.
(1) ڊان ڪراچي –ايڊيٽوريل ٢٤- فيبروري ١٩٦١ع.
(1) فيلڊ مارشل محمد ايوب خان – ” اسپيچز ائنڊ اسٽيٽ مينٽس“ ج-چوٿون، جولاءِ ١٩٦١، ص- ٦.
(1) ڊان ڪراچي، ادايو ٨-جون ١٩٦٣.