باب ٽيون: ورھاڱي ۽ ھندستان جي غير جانبداريءَ ڏانهن آمريڪي رويو
ننڍي کنڊ جا مسلمان ڌارين جي تلسط کي ختم ڪرڻ ۽ ھڪجھڙائي حاصل ڪرڻ جي جذبي سان سرشار ٿي پنهنجي لاءِ ھڪ جدا ملڪ حاصل ڪرڻ لاءِ اٿي کڙا ٿيا ۽ اھي پاڪستان حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. جيتوڻيڪ ڪي اھڙا به ماڻھو آھن جيڪي ننڍي کنڊ جي ورھاڱي تي اڃا به افسوس ڪري رھيا آھن، ان جي باوجود ھيءَ حقيقت بلڪل واضح آھي ته ملڪ جي ورھاڱي کان سواءِ، تقسيم کان اڳ واري ھندستان ۾ رھندڙ ڪي به مسلمان انهن قدرن جي حفاظت ڪرڻ جي قابل نه رھن ھا، جن کي اھي اعليٰ ترين، ۽ تسلط کان آزاد دنيا لاءِ اڻٽر سمجھن ٿا.
عملي طور سڄو ھندستان قديم زماني ۾ شھنشاھ اشوڪ جي دؤر ۾ متحد ھو، ۽ بعد ۾ وري مغل سلطنت جي انتهائي عروج واري زماني ۾ ھڪ ھو، جڏھن اورنگزيب جو فرمان ننڍي کنڊ جي ھڪ ٻيءَ ڪنڊ تائين ھلندڙ ھو. ٻِي کنڊ جي ھڪ ڪنڊ کان ٻيءَ ڪنڊ تائين ھلندڙ ھو. ٻي حالتن ۾ اھو اتحاد ماڻھن جي مٿان زوريءَ مڙھيل ھو. مختلف ٻولين وارو ھندستان، ھڪٻئي سان ٽڪرائيندڙ ثقافتن جو طاقتور معجون مرڪب ھو، جن کي شھنشاھي نظامن ھڪٻئي سان ڳنڍي رکيو ھو. ھيءَ ھڪ واحد قوميت جي سرچشمي مان ڦٽي نڪرندڙ ثقافت ۽ اتحاد جو معاملو ڪو نه ھو. درحقيقت قوميت يا ھڪ وڏي قوم ھئڻ جو تصور، جيئن اسين ان کي سمجھون ٿا، گھڻو پوءِ پيدا ٿيو. انگريزن پڻ ھندستان کي اتحاد ڏنو، جيڪو انهن کان اڳ اشوڪا ۽ اورنگزيب وانگر، ملڪ جي مٿان زوريءَ مڙھيل ھو. پوئين دؤر وارو اھو اتحاد پنهنجي نوعيت جي لحاظ کان حيرت انگيز حد تائين گھڻ رنگي قسم جو ھو، ڇاڪاڻ ته ملڪ جي ڪجهه حصن تي سڌيءَ طرح حڪومت ھلائي ٿي ويئي ۽ ٻين حصن تي نواب ۽ راجائون حڪمراني ھلائي رھيا ھئا، جيڪي عھدنامن ذريعي شاھي تاج سان وابسته ھئا. ان جي باوجود، انگريزن جي حڪومت جي دؤر ۾ ئي ھندستان جي شعور ۾ قوميت جي ٻج ڦوٽھڙو کائڻ شروع ڪيو. ڏيڍ سئو سالن جي عرصي ۾ اھا توقع نه پئي ٿي سگھي ته انهيءَ ٻوٽي جون پاڙون پوريءَ طرح سان مضبوط ٿي وينديون. ان جي باوجود، برطانوي حڪومت قومي شعور ھڪ واحد ۽ ناقابل تقسيل اڪائيءَ ۾ نه، بلڪ ٻن طاقتور مختلف قومن ۾ بيدار ڪيو، جن مان ھر ھڪ وٽ پنهنجو جدا مذھب ھو، جدا ثقافت ھئي، ۽ مختلف امنگون ھيون.
ننڍي کنڊ جي برطانوي فتح کان پوءِ، انگريزن ڏيڍ صديءَ کان وڌيڪ عرصيتائين ان کي ٻين طاقتن جي حريص نگاھن کان زبردست ڪوشش سان محفوظ رکيو. فرينچن ۽ پورچوگيزن کان علاوه، جن جي قبضي ۾ تمام ٽڪرا ھئا، ننڍي کنڊ جو سڄو سامونڊي ڪنارو ٻين طاقتن لاءِ بلڪل بند ڪيو ويو. ھڪ ڇيڙي تي ھماليه جبل آسمان سان ڇوٽيون گسائي رھيا ھئا ۽ اھڙيءَ طرح ملڪ جي علحدگيءَ جي اھڙي اثرائتي ضمانت ڏئي رھيا ھئا، جھڙي مھاساگر ڏيئي رھيا ھئا، ھماليه جبلن جي ھن پار، جيڪي به روايتي ناتا قائم ھئا، تن کي فاتحن ” تاج جي انتهائي منور ھيري“ جي علحدگي کي مڪمل ڪرڻ لاءِ ٽوڙي ڇڏيو. انگريزن ھندستان کي اسرار ۽ وھم، عجيب و غريب اختلافن، مختلف مذھبن ۾ ويڙھيو سردار ۽ نوابن جي سرزمين طور ڏٺو. اھو، اڇي چمڙيءَ واري ماڻھوءَ لاءِ دنيا کي مھذب بنائڻ جي سندس مھم ۾ سڀني کان وڌيڪ ڳرو بار ھو. انگريزن قوم ٻين بيٺڪي طاقتن کي ختم ڪرڻ کان پوءِ انسان سازيءَ جي نيڪ مھم کي پوري ڪرڻ لاءِ اڪيلي سر قدم وڌايو. سنه ١٩٥٧ع واريءَ جنگ جو نتيجو، جنهن کي ” ھندستاني بغاوت“ جو نالو ڏنوويو، ماڻھن جي جذبي کي انتهائي وحشيانه نموني سان دٻائڻ جي صورت ۾نڪتو. ان جون جوابي ڪارروايون ۽ سزائون ايتريقدر ھيون، جو سامراجي برطانيه جي اختياريءَ واري پرواني ۾، ايندڙ ڪيترن ئي سالن تائين ڪنهن به عوامي بغاوت سان ڪو خلل پيدا نه ٿيو. برطانوي تلسط جي خلاف، ٻي حقيقي عوامي بغاوت، خلافت ھلچل ئي ھئي. انهيءَ اسلامي تحريڪ کي مسٽر گانڌيءَ ڏاڍي ھوشياريءَ سان ڪانگريس جي طرفان قومي آزاديءَ جومطالبو ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو. ڪيترن ئي سالن تائين گانڌيءَ جي قابل رھنمائيءَ ھيٺ ميدان ڪانگريس جي ھٿ ۾ رھيو. نيٺ، آزاديءَ لاءِ جدوجھد ۽ انڊين نئشنل ڪانگريس ھم –معنيٰ اصطلاحن جي حيثيت حاصل ڪئي. ان کان گھڻو پوءِ مسٽر محمد علي جناح، مسلم ليگ جي جھنڊي ھيٺ ننڍي کنڊ جي مسلمانن لاءِ خود اختياريءَ جي حق لاءِ ھلچل جو آغاز ڪيو. انگريز مسلمانن جي ورھاڱي واري مطالبي جا مخالف ھئا. پاڪستان جي حصول واري جدوجھد ۾ مسٽر جناح کي، جيڪو ھاڻي قائداعظم جي نالي سان سڏجڻ لڳو، انگريزن ۽ انڊين نئشنل ڪانگريس جي ٻِٽي مخالفت سان منهن ڏيڻو پيو. ”ڦوٽ وجھو ۽ حڪومت ڪريو“ جي نسخي وارو بيٺڪي دؤر، ھاڻي جديد بيٺڪن واري دور لاءِ جاءِ خالي ڪرڻ لڳو، جنهن کي ”متحد رکو ۽ حڪومت ڪريو“ جي نئين نسخي کي آزمائڻ ۽ عمل ۾ آڻڻ جي ضرورت ھئي. بدلجندڙ حالات ۽ انهن سان ٺھڪندڙ جديد بيٺڪن جي تقاضائن کي وڌيڪ تجارتي منڊين جي استحصال ڪرڻ ۽ ڪميونزم جي حد دخلين جي خلاف بچاءَ لاءِ ننڍي کنڊ جي اتحاد جي ضرورت ھئي. ھيءَ انديشو محسوس ڪيو پئي ويو ته ننڍي کنڊ کي تقسيم ڪرڻ جو مطلب ٿيندو، ” ورھاڱو ڪيو ۽ وڃايو.“ اھڙيءَ طرح ڪچي مال جي وسيع منڊين تائين پھچ ۾ رڪاوٽون پونديون، ۽ روس جي ننڍي کنڊ ۽ ھندي مھاساگر کي پنهنجي قابو ۾ رکڻ جي قديم آرزو جي خلاف انهيءَ خطه جو بچاءُ ڪمزور ٿي پوندو. انهيءَ دليل جي بنياد تي انگريزن پڇاڙيءَ تائين ورھاڱي جي خلاف ڪوشش جاري رکي.
جيڪڏھن انگريز ھندستان کي ھڪ ”متحد“ ملڪ جي صورت ۾ ڇڏي وڃن ھا، ته اڄ ننڍي کنڊ ۾ چار پنج قومي مملڪتون موجود ھجن ھا. ان وقت انگريزن لاءِ انتخاب، ھندستان کي ھڪ متحد ملڪ جي حيثيت ۾ ڇڏي وڃڻ يا ان کي ٻن ملڪن جي صورت ۾ ورھايل ڇڏي وڃڻ جي درميان نه، بلڪ ھندستان کي ٻن قومن جي حيثيت ۾ ورھائي ڇڏڻ يا ان کي ٽڪرا ٽڪرا ٿي گھٽ ۾ گھٽ چئن پنجن مملڪتن ۾ ورھائجي وڃڻ لاءِ ڇڏي وڃڻ ۾ ھو، پاڪستان جي تخليق، ھندستاني قوميت جي نمايان صورت اختيار ڪرڻ جي عمل ۾ مدد ڏني آھي. جيڪڏھن ھندستان ۾ پاڪستان جي خلاف نفرت ڦھليل نه ھجي ھا، ته ھندستان لاءِ ان جي مختلف ٻولين ڳالھائيندڙ صوبن کي ھڪٻئي کان ڇڄي ڌار ٿيڻ کان روڪڻ انتهائي دشوار ڪم ٿئي ھا. ھاڻي به صورت اھا آھي ته پاڪستان جي خلاف بغض ھئڻ جي باوجود ھندستان پنهنجي غير معمولي اتحاد کي ڏاڍي مشڪل سان ۽ مس مس قائم رکي سگھيو آھي. اھا وڏي اھميت واي ڳالهه آھي، جنهن کي انهن پرڏيھي طاقتن کي ياد رکڻ گھرجي، جيڪي پاڪستان ۽ ھندستان جي درميان اثرائتو پرچاءُ آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪن ٿيون. ”ڪميونسٽ خطري“ کي وڌيڪ اثرائتي نموني ۾ منهن ڏيڻ لاءِ ھڪ ناقابل تقسيم ننڍي کنڊ کي وجود ۾ آڻڻ بدران، ممڪن آھي ته ان جا ٽڪرا ھر طرف پکڙجي ڪن عالمي طاقتن جي مقصدن کي بربارد ڪري ڇڏين. صاف لفظن ۾ ان جومطلب ھيءُ آھي ته پاڪستان کي جذب ڪرڻ جي ڪوشش، موجوده ھندستان هيڪڙائيءَ جي انت آڻڻ جو سبب بڻجي سگھي ٿي. اھڙي انتشار مان اھي سڀ تباھڪن نتيجا نڪري سگھن ٿا، جن کان مغرب پاڪستان کي ھندستان سان ڪنفيڊريشن بنائڻ تي مجبور ڪرڻ سان بچڻ چاھي ٿو.
اھي ماڻھو جيڪي پاڪستان جي اصولي روح کي نه ٿا سمجھن ۽ جن جو قوميت جو تصور رسمي علائقائي سببن تي بيٺل آھي، تن انهيءَ جذبي کي سمجھيوئي ناھي، جنهن پاڪستان جي تحريڪ کي جنم ڏنو. اھا تحريڪ، جيڪا دراصل مساوات لاءِ ھڪ عظيم جدوجھد ھئي، جنهن ۾ مسلمانن وحدتتي آزاديءَ کي ترجيع ڏني. اھڙا ماڻھو پاڪستان جي اقتصادي ۽ دفاعي قوت برداشت، بلڪ خود ان جي وجود تي تڪڙو ڪري فتويٰ ڏيڻ جا عادي آھن. اھي ھن ملڪ تي دور کان نظر وجھندي ۽ ان جي بنيادن جي پوري ڄاڻ نه رکندي ھن فيصلي تي پھچي وڃن ٿا ته جيڪڏھن ھيءُ ھڪ ئي ۽ سڄوسارو ننڍو کنڊ رھي ھا ته انهن جي عالمي مفادن ۽ مقصدن کي سمجھڻ وڌيڪ فائديمند ثابت ٿئي ھا. اھي ھن حقيقت کي سمجھڻ ۾ ناڪام رھن ٿا ته پاڪستان جو اھوئي وجود، جيڪو ننڍي کنڊ جي ٻن ڇيڙن تي ھڪ ناقابل تقسيم قوم جي صورت ۾ ٻنهي طرفن ڏانهن توازن قائم رکيو بيٺو آھي، ڀارت جي وحدت جو باعث آھي. جيڪڏھن پاڪستان جي متوازن ساھميءَ جي انهن ٻن پڙن مان ڪو ھڪ به، ھڪ يا ٻئي طرف ڏانهن جھڪي پيو ته ھندستان جو توازن پڻ متاثر ٿيڻ کان سواءِ نه رھي سگھندو. اھڙن پرڏيھي مفادن لاءِ جيڪي ننڍي کنڊ جي ٻن قومن ۾ ورھاڱي کي شڪ و شبهي جي نظرن سان ڏسن ٿا، ھيءَ پوئين صورتحال ڪيتري قدر نه وڌيڪ ناپسنديده ثابت ٿيندي؟
پاڪستان جي مسئلن ۽ ان جي داخلي حيثيت جي تفصيلي اندازي ڪرڻ لاءِ، آزاديءَ کان اڳ ۾ ۽ آزاديءَ کان بعد ننڍي کنڊ ۾ ٿيندڙ واقعن جي ارتقا ۽ ٻنهي ملڪن ڏانهن عظيم طاقتن جي رجحان تي ٻيھر غور ڪرڻ ضروري آھي. ان لاءِ آغاز جو مناسب نقطو ننڍي کنڊ ڏانهن عظيم طاقتن جو اھو رويو آھي، جيڪو انهن ان وقت اختيار ڪيو ھو، جڏھن ھندستان ۽ پاڪستان آزاديءَ جي چانئٺ تي اچي پھتا ھئا.
جرمنيءَ کي اڳي ئي تباھه و برباد ڪيو ويو ھو ۽ فرانس پنهنجي شڪست جي بي آبروئي ۽ بيعزتيءَ ڪري فوري طور پنهنجي اڳوڻي عالمي اھميت دوباره حاصل ڪرڻ جي حيثيت ۾ نه ھئي. ھن اتحادي طاقتن جي امداد سان ڏکڻ- اوڀر ايشيا ۽ آفريقا ۾ پنهنجين بيٺڪن تي وري قبضو ڪرڻ چاھيو. چين، جپان جي ھٿان بري طرح چٻجي چڪو ھو، ان ھوندي به چيانگ ڪائي شيڪ ھندستان جي آزاديءَ ۾ دلچسپي ورتي ھئي. پر برطانيه ھن کي بري طرح سان ٺڪرائي ڇڏيو، ڇاڪاڻ ته انگريزن ھن جي ڪوشش کي سندن سلطنت جي معاملن ۾ اجائي دخل اندازي ٿي سمجھيو. جنرل سمو ۽ سندس بيگم ھندستان جو دؤرو ڪيو ۽ ھندستاني اڳواڻن سان ڳالھيون ڪيون، جنهن کان پوءَ مسٽر نهروءَ 12 فيبروري 1942ع تي قديم ھندستاني ۽ چيني تهذيبن جي قريبي ناتن ۽ واسطن جو ذڪر ڪيو ۽ ھڪ وڏي وفاق جوخاڪو پيش ڪيو، جنهن ۾ ھندستان، چين، ايران ۽ آسپاس جا ڪجهه ٻِيا ننڍا ملڪ شامل ڪيا ويا، جنهن جو مقصد انهن ملڪن جي آزاديءَ کي قائم رکڻ ۽ عالمي امن جي قيام ۾ مدد ڏيڻ ھو، مسٽر چرچل، جنرل سمو، چيانگ ڪائيشيڪ ۽ مادام چيانگ ڪائي شيڪ جي ھندستان جي دؤري جو ذڪر ھيٺين لفظن ۾ ڪيو:
”ھنن جي دوري جو مقصد جپان جي خلاف ھندستان جي راءِ عامه کي سازگار بنائڻ ھو، ۽ جپان جي شڪست جي اھميت تي، دنيا لاءِ عام طرح ھندستان ۽ چين لاءِ خاص طرح زور ڏيڻ ھو، ھندستان جي پارٽي اڳواڻن انهيءَ موقعي کي جنرل سمو جي ذريعي برطانوي حڪومت تي دٻاءُ وجھڻ لاءِ استعمال ڪيو ته اھا ڪانگريس جي مطالبن اڳيان جھڪي وڃي.
”جنگي ڪابينه، شھنشاه معظم جي حڪومت جي نمائندن ۽ ميشرس گانڌي ۽ نهرو(1) جي درميان ھڪ پرڏيھي ملڪ جي سربراھه جي، ھڪ طرح غيرجانبدار ثالث طور مداخلت ڪرڻ جي ڪوشش سان اتفاق ڪري نه ٿي سگھي.“
مسٽر چرچل، جنرل سمو کي ھن ڳالهه تي آماده ڪيو ته ” اھڙي وقت ۾ جڏھن اتحاد جي بيحد ضرورت ھئي، انهيءَ مسئلي تي زور نه ڏي.“
سوويت يونين جنگ مان ھڪ فتحمند عظيم طاقت جي حيثيت ۾ اڀري ھئي، پر ان جو ننڍي کنڊ سان عملي طور ڪو به رابطو ڪو نه ھو ۽ اتان جي سياسي صورتحال متعلق ان جي ڄاڻ اڻپوري ھئي. ان کان علاوه، ان جي وڌيڪ دلچسپي مشرقي يورپ ۽ جرمنيءَ جي مستقبل سان وابسته ھئي. ان کي ايشيا ۾ جيڪا به دلچسپي ھئي، ته اھا ايران جي اترين حصن، جپان جي علائقن ۽ چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ ۽ ڪومنٽانگ جي درميان اقتدار جي داخلي ڪشمڪش ۾ ڦاٿل چين تائين محدود ھئي. ھن جي معنيٰ اھا ناھي ته سوويت يونين کي ھندستان ۾ ڪا به دلچسپي ڪانه ھئي، بلڪ ڪي ٻيا معاملا اھڙاھئا، جيڪي پھرين توجھ جا طلبگار ھئا. پھرين ضروري ڳالهه اھا ھئي ته سرد جنگ جي آزمائش جو مقابلو ڪيو وڃي، جنهن جو مرڪزي نقطو يورپ ھو. برطانيه جنگ برابر کٽي ھئي، پر ان ۾ ھن جي طاقت گھڻي قدرگھٽجي ويئي ھئي. ڪجهه عرصي لاءِ ان مغرب جي ترجمان جي حيثيت محض تاريخي حقائق جي بنياد تي ھئي. جنگ جي خاتمي کان گھڻو اڳي اھا حقيقت ظاھر ٿي ويئي ھئي ته ھن کان پوءِ آمريڪا مغرب جي قيادت جي ذميداري سنڀاليندي ۽ برطانيه پٺتي رھجي ويندو. پھرين مھاڀاري لڙائيءَ کان به اڳيسن ١٩١٣ع ۾، برطانيه ۾ رھندڙ آمريڪي سفير مسٽر والٽر ايڇ، پيج صدر ولسن کي لکيو ھو: ”دنيا جو مستقبل اسانجو آھي....... ھي انگريز پنهنجو سرمايو خرچ ڪري رھيا آھن....... ھاڻي سوال آھي ته اسان دنيا جي قيادت جي سلسلي ۾ ڇا ڪنداسون جڏھن اھا اجھوڪي اجھو واضح طور اسان جي ھٿن ۾اچڻ واري آھي؟ ۽ اسين انگريزن ڪي جمھوريت جي انتهائي بلند فائدن لاءِ ڪھڙيءَ طرح استعمال ڪري سگھنداسون؟ (1) ”سن ١٩٢٠ع ۾ ھڪ آمريڪي ليکڪ، لڊويل ڊيني پنهنجي ڪتاب ”آمريڪا ڪانڪرس برٽن“ (آمريڪابرطانيه کي فتح ڪري ٿو ) ۾ ھن نتيجي تي پھتو: ”اسين ھڪ وقت تي برطانيه جي بيٺڪ ھئاسون، ھاڻي گھڻو وقت نه گذرندو ته اھو اسان جي بيٺڪ ھوندو. نالي ۾ نه، بلڪ درحقيقت، مشينن برطانيه کي دنيا جي مٿان طاقت عطا ڪئي ھئي. ھاڻي اڳي کان بهتر مشينون آمريڪا کي دنيا ۽ برطانيه جي مٿان طاقت ڏيئي رھيون آھن... برطانيه کي آمريڪا جي خلافھاڻي ڪھڙي طاقت آھي؟ يا سڄي دنيا جي حيثيت ئي ڪھڙي آھي؟
ٻي مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ، آمريڪا جي بالادستي ۽ فوقيت ۾ ڪنهن کي به ڪو شڪ ٿي نه پئي سگھيو. بهرحال، ڪجهه سالن تائين آمريڪا صلاح ومشوري ۽ سفارتي پيش قدمي لاءِ برطانيه جو سھارو وٺندي رھي ۽ ڪجهه مدت تائين برطانيه آمريڪا لاءِ اھو ڪردار ادا ڪيو، جيڪو ڪنهن زماني ۾يونان، روم لاءِ ادا ڪيو ھو. انهيءَ تبدليءَ واري دؤر ۾ برطانيه ھندستان ۾پنهنجي سلطنت جو ھي کاتو بند ڪري رھيو ھو. آمريڪا جو ھندستان جي صورتحال سان ڪو واضح ۽ سنئون سڌو تعلق ڪونه ھو. اھا ان جي باري ۾ معلومات ۽ مشوري لاءِ گھڻي ڀاڱي برطانيه تي آسرو رکندي آئي. اھا حقيقت آھي ته آمريڪا ھندستان کي آزاد ڏسڻ جي خواھشمند ھئي ۽ ڪن موقعن تي ته ھندستان جي آزاديءَ جو جلد اعلان ڪرڻ جي مطالبن سان برطانيه کي چيڙائي به ڇڏيندي ھئي. اھو چوڻ درست ڪونه ٿيندو ته آمريڪا ورھاڱي جي مخالف ھئي، پر اھو يقينا چئي سگھبو ته آمريڪا متحده ھندستان کي ترجيح ڏيئي رھي ھئي ۽ ان ڪري ان جي ڪانگريس جي متحده ھندستان جي مطالبي سان ھمدردي ھئي. آمريڪا، خطرن جي انهن برطانوي تخمينن سان به متفق ھئي، جيڪي ان ورھايل ھندستان جي ڪري مغرب جي مفادن کي لاحق ٿيڻ بابت لڳايا ھئا. پر آمريڪا ھندستان جي سياسي صورتحال جي تفصيلن ۽ باريڪين کان ايتري واقف ڪانه ھئي، جو اھا ورھاڱي بابت ڪوبه واضح موقف اختيار ڪري سگھي. ان جي باوجود، آمريڪا انهيءَ ملڪ جي سياسي ۽ جاگرافيائي اھميت کان خوب واقف ھئي، ۽ اھا چين ۽ ھندستان کي مغرب جي ٻن مضبوط قلعن جي حيثيت ۾ ترقي ڪندي ڏسڻ جي توقع به رکي رھي ھئي.
١٩٤٠ع واري ڏھاڪي وارن اوائلي ۽ درمياني سالن جي دوران ۾ انڊين نئشنل ڪانگريس جي اڳواڻن کي ڪيئي تجويزون پيش ڪيون ويئون ۽ نيٺ سنه١٩٤١ع جي ٢١- جولاءِ تي اعلان ڪيو ويو ته آمريڪا ۽ ھندستان جي درميان نمائندن جو تبادلو ڪيو ويندو. ڊسمبرسنه ١٩٤١ع ۾ جڏھن مسٽر چرچل واشنگٽن ويو، تڏھن مسٽر روز ويلٽ ھن سان ھندستاني مسئلي تي ڊگھيون ڳالھيون ڪيون. ان کان پوءِ سنه ١٩٤٢ع جي فيبروري مھيني جي آخر ۾، صدر روز ويلٽ، ائورل ھئريمن کي ھدايتون موڪليون ته ھو برطانيه سرڪار ۽ ھندستان سياسي اڳواڻن جي درميان ڪنهن ٺاھه تي پھچڻ جي امڪانن بابت مسٽر چرچل جو رايو معلوم ڪري. مسٽر ھئريمن جي ملاقات جي جواب ۾مسٽر چرچل ٤- مارچ سنه ١٩٤٢ع تي صدر روز ويلٽ کي لکيو:
”اسين ھن باري ۾ سنجيدگيءَ سان غور ڪري رھيا آھيون ته جنگ کان پوءِ ڊومينين اسٽيٽس جو اعلان، جنهن ۾ جيڪڏھن اھڙي خواھش ڪئي وڃي ته علحدگي جو حق به شامل ڪيو وڃي، ھن نازڪ موقعي تي ڪيو وڃي، اسانکي ڪنهن به طرح سان مسلمانن سان ناتا ٽوڙڻ نه گھرجن، جن جو تعداد ڏھه ڪروڙ ٿيندو ۽ اھي ئي اسان جي فوج جي انهن اھم عناصر کي موجود ڪري ڏين ٿا، جن تي ھلندڙ جنگ ۾ اسان کي ڀروسو ڪرڻو پوندو آھي. اسان کي سوا ٽن کان چئن ڪروڙ اڇوتن جي طرف پڻ پنهنجن فرضن جو خيال رکڻو آھي، ۽ ھندستان جي رياستن سان پنهنجن عھدنامن جو پڻ-اٽڪل اٺن ڪروڙن جي آبادي آھي-ظاھر آھي ته اسين ھندستان کي حملي ٿيڻ جي موقعي تي بدنظميءَ جو شڪار بنائڻ نه ٿا چاھيون.“(1)
بعد ۾ ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ جپان جي تيز رفتار پيش قدميءَ صدر روز ويلٽ کي مسٽر چرچل تي ھندستان جي آزاديءَ لاءِ زياده زور ڏيڻ ٿي آماده ڪيو. مسٽر چرچل آمريڪا جي دٻاءُ جو ذڪر ھنن لفظن ۾ ڪيو آھي:
”جاچان جي الھندي طرف واڌاري سان آمريڪا ھندستان جي معاملن ۾ وڌندڙ دلچسپيءَ جو سڌيءَ طرح سان اظھار ڪرڻ شروع ڪيو آھي. مھاڀاري لڙائيءَ جي جنگي حڪمت سان گڏ آمريڪين جو ڪـن اھڙن سياسي مسئلن سان پڻ واسطو پئجي رھيو ھو، جن جي باري ۾ انهن جا رايا مضبوط پر تجربو ٿورو ھو. ھاڻي جڏھن ته جپاني ھندستان جي سرحدن جي طرف وڌي رھيا ھئا، آمريڪا جي حڪومت ھندستان جي معاملن ۾ پنهنجن خيالن جو اظھار ۽ مشورن ڏيڻ جو سلسلو شروع ڪري ڇڏيو.“(1)
١١- مارچ سنه ١٩٤٢ع تي صدر روز ويلٽ ھندستان جي سوال تي مسٽر چرچل ڏانهن پنهنجا خيالات موڪلي ڏنا. ھن آمريڪي حڪومت جي ابتدائي بنيادن جو مثال ڏيندي راءِ ڏني ته:
”ھندستان ۾ ھڪ اھڙي عارضي حڪومت قائم ڪئي وڃي، جنهن جي سربراھي ھڪ ننڍي نمائنده جماعت ڪندي ھجي، جيڪا مختلف ذاتين، ڌنڌن، مذھبن ۽ علائقن تي مشتمل ھجي ۽ انهيءَ جماعت کي ڊومينين جي عارضي حڪومت تسليم ڪيو وڃي. صدر روز ويلٽ جي تجويز جو مرڪزي خيال اھو ھو ته ان کي ھڪ اھڙي اداري قائم ڪرڻ جو فرض سونپيو وڃي، جيڪوسڄي ملڪ لاءِ وڌيڪ حڪومت جي باري ۾ غور و فڪر ڪري“ (1)
٣. ھندستان ۾ ڪرپس مشن جي اچڻ جي موقعي تي صدر روز ويلٽ جنهن هندستان ۾ خصوصي نمائندي ڪرنل لوئي جانسن جنهن جو مشن جي غوروخوص سان قريبي رابطو قائم ڪيل ھو، ٢٢-اپريل تي ھڪ اخباري ملاقات ۾، ٻين ڳالھين کان علاوه ھيئن چيو:
”حملا آور کي پٺتي ڌڪي ڪڍڻ سان ئي ھندستان دنيا جي وڏين حڪومتن جي درميان پنهنجو مقام پيدا ڪرڻ جي اميد رکي سگھي ٿو. اسين، آمريڪا ۾ ھندستان ۽ چين جي صورتحال جو گھري دلچسپيءَ سان مطالعو ڪري رھيا آھيون، ڇاڪاڻ ته اسين محسوس ڪريون ٿا ته ايشيا جي تقدير ھندستانين ۽ چينن جي ھٿن ۾ آھي. انهن ٻن عظيم ايشيائي ملڪن جي آزاديءَ جي واھه ۾ باھمي اتحاد کي بجا طور گذريل صدين جو سڀني کان وڏو سياسي واقعو چئي سگھجي ٿو(1).“
انهيءَ دؤر ۾ صدر روز ويلٽ انڊين نئشنل ڪانگريس سان سڌي رابطي قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ھن مسٽر نهروءَ کي واشنگٽن جي دوره ڪرڻ جي دعوت موڪلي، پر ڪانگريس اڳواڻ ڪرپس مشن جي طرف کان سندن سڀ جا سڀ مطالبا تسليم نه ٿيڻ جي ڪري ايتريقدر ته غصي ۾ ھئا، جو مسٽر نهروءَ واشنگٽن وڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. ٢٦- اپريل سنه ١٩٤٢ع تي مسٽر گانڌيءَ ھڪ وڏي بصيرت واري ڳالهه چئي:
”جيڪڏھن انگريزن کي ھندستان کي پنهنجي قسمت تي ڇڏي وڃڻو پيو، جيئن انهن کي سينگار پور ڇڏڻي پيئي، ته اھنسا جي اصول واري ھندستان کي ڪوئي نقصان نه پھچندو. گھڻو ڪري جپاني ھندستان کي سندس قسمت تي ڇڏي ڏيندا. آمريڪي فوجن کي انگريزن سان گڏ ھليو وڃڻ گھرجي. اسان کي معلوم آھي ته آمريڪي امداد جي معنيٰ ڇا آھي. اڳتي ھلي ان جي معنيٰ، جيڪڏھن آمريڪي راڄ نه ته آمريڪي اثر ٿيندو، جنهن سان برطانوي اثر به گڏھوندو(1).“
وري، ١٧- مئي تي مسٽر گانڌيءَ لکيو ته ” آمريڪا جنگ ۾ ڦاسڻ کان بچي سگھي ھا، ۽ ھاڻي پڻ اھا ائين ڪري سگھي ٿي، بشرطيڪه اھا پاڻ کي انهيءَ نشي کان آجو ڪري، جيڪو مٿس سندس بي انتها دولت چاڙھي رکيو آھي“(1). ھڪ ھفتو پوءِ ھن اعلان ڪيو، ”ھندستان کي خدا جي ھٿن ۾ ڇڏيو، يعني جديد گفتگوءَ جي انداز ۾ ان جو مطلب کيس طوائف الملوڪي جي حوالي ڪري وڃڻ ھو، ۽ اھا طوائف الملوڪي ڪجهه مدت لاءِ خانه جنگي يا بنان روڪ ٽوڪ جي لڳندڙ ڌاڙن جي صورت اختيار ڪندي. انهن واقعن وچان، انهيءَ غير حقيقي ھندستان جي جاءِ تي ھڪ حقيقي ھندستان اڀري نروارٿيندو.“
ھتي ھن ڳالهه جو به ذڪر ڪرڻ گھرجي ته ڪيئي ماڻھو اڃا تائين ھن ڳالهه تي يقين رکن ٿا ته جڏھن ھڪ ڀيرو ھندستان جي ورھاڱي جو مطالبو تسليم ڪيو ويو ھو ته اھو بهتر ٿئي ھا، جيڪڏھن ملڪ تقسيم ڪيو وڃي ھا ۽ انهن نگران غير ملڪي عناصر کي ھٽائي ڇڏجي ھا، جيڪي اڻٽر حالات ۾ ملڪي انتظاميه، ھٿياربند فوجن، پوليس ۽ عدليه ۾ رھجي ويا ھئا. انهن پرڏيھي عناصر کي ھٽائڻ جي نتيجي ۾ شايد وڌيڪ رتوڇاڻ ٿئي ھا. پر ان مان هندستان ۽ پاڪستان جي درميان وڌيڪ صاف ۽ زياده قدرتي سرحدي ليڪ ظاھر ٿي بيھي ھا. ان جي ڪري پاڪستان جي ماڻھن جون دليون بي انصافيءَ وارين سرحدن جي فيصلن ۽ فتوائن سبب نه سڙن ھا ۽ کين اھو فريب برداشت ڪرڻو پوي ھا، جيڪو الحاق جي ھڪ دستاويز جي ذريعي ھڪ اھڙي سربراھه مملڪت جي ذريعي ڄمون ۽ ڪشمير جي ماڻھن سانڪيو ويو، جيڪو غيرملڪي ھو ۽ جنهن سڀني مسئلن جو جائزو پنهنجي ملڪ جي مفاد جي نقطه نظر کان ورتو.
ڊسمبر ١٩٦٤ع ۾ لنڊن ۾ انڊين نئشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي ملاقاتن جي موقعي تي، آمريڪا جي پرڏيھي معاملن جي قائم مقام سيڪريٽري مسٽر ڊينائچيسن لکيو:
”مون کي يقين آھي ته جيڪڏھن ھندستاني ليڊرن انهيءَ عالي ظرفيءَ جومظاھرو ڪيو، جنهن جو ھيءُ موقعو تقاضا ڪري ٿو ته اھي برطانوي ڪئبينيٽ مشن جي طرفان گذريل بهار واري موسم ۾ پيش ڪيل دستوري مسودي ۾ ڏنل انهن صاف ۽ واضح دفعات جي بنيادن تي ترقيءَ جي ميدان ۾گڏجي اڳتي وڌي سگھن ٿا، جن ۾ اھو چيو ويو آھي ته ھڪ ھندستاني وفاقي يونين قائم ڪئي وڃي، جنهن ۾ آباديءَ جي سڀني عناصر لاءِ سندن جائز سياسي ۽ اقتصادي امنگن جي حصول لاءِ ڪافي گنجائش ھجي.“(1)
ھندستان ۽ پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان ڪجهه مھينا اڳ ” ٽرومين نظريي“ جو اعلان ڪيو ويو، جنهن کان پوءِ ٢١ جون ١٩٧٤ع تي ”مارشل پلان“ ظاھر ڪيو ويو، جنهن جو مقصد مغربي يورپ جي قومن کي سوويتيونين جي خطري جي خلاف سھارو ڏيڻ ھو. آمريڪي پرڏيھي پاليسيءَ جو ھيءُ وڏو مقصد، ته ڪميونزم جي واڌ جي روڪٿام ڪئي وڃي. ھاڻي ھڪ صاف ۽ واضح صورت اختيار ڪري بيٺو ھو. ٽرومين جو اصول يونان ۽ ترڪيءَ کي سوويت يونين جي دخل اندازي ۽ داخلي ڪميونسٽ تخريبڪاريءَ جي خلاف مدد ڏيڻ لاءِ ترتيب ڏنو ويو ھو. مارشل پلان کي مغربي يورپ ۾ ڪميونزم کي روڪڻ لاءِ تخليق ڪيو ويو ھو ۽ سنه ١٩٤٩ع ۾ اتر ائٽلانٽڪ ٺاھه جي تنظيم (ناٽو) سوويت يونين جي فوجي خطرن کان اولھه يورپ کي مستحڪم ۽ مضبوط ڪرڻ لاءِ قائم ڪئي ويئي. سوويت يونين جي خلاف سخت ۽ شديد صف آرائيءَ جي انهيءَ دؤر ۾ مسٽر رچرڊ. پياسٽيبنس لکيو: ”ننڍي کنڊ جي ٻن باھمي مخالف قومن جي درميان ڪيل ورھاڱي ان جي اقتصادي ۽ سياسي فوجي وحدت کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري رکيو ۽ ان جي مختلف حصن تي حڪومت ڪرڻ جي ڪم کي گھڻو وڌيڪ مشڪل بڻائي ڇڏيو.“
ھڪ يا ٻن ليکڪن جا خيال، چاھي اھي ڪيتري قدر به مشھور و معروف ڇو نه ھجن، ڪنهن حڪومت جي پاليسي مرتب ڪري نه ٿا سگھن، پر جيڪا ڳالهه ڪنهن ترديد جي خوف کان سواءِ چئي سگھجي ٿي، سا اھا آھي ته مغربي ملڪن جا مفاد ھڪ گڏيل ھندستان جي تقاضا ڪري رھيا ھئا، ته جيئن سوويت يونين جو زياده مؤثر انداز ۾ مقابلو ڪري سگھجي ۽ اقتصادي استحصال لاءِ ويڪ وسيع منڊيون ھٿ ۾ رکي سگھجن. بهرحال، غير ملڪي ڪارستانين جي باوجود، مسلمانن جو خود اراديت جي حق لاءِ مطالبو اھڙو ناقابل مزاحمت بڻجي چڪو ھو، جو نه برطانيه ۽ نه انڊين نئشنل ڪانگريس انهيءَ پاڪستان جي قيام کي روڪي سگھي، جيڪو خوداراديءَ جي حق جو سراسر مجسمو آھي.
جنهن وقت ھندستان ۽ پاڪستان آزاد ٿيا، تنهن وقت پراڻي برطانوي سلطنت ٽٽي، ٽڪرا ٽڪرا ٿي رھي ھئي، پراڻي بيٺڪي نظام جي جاءِ، جيڪو سڌي علائقائي تسلط تي قائم ھو، ھاڻي اقتصادي ۽ مالي قبضي رکڻ جو طريقو والاري رھيو ھو، جنهن سان گڏ ھر کنڊ ۾ وڏي تعداد ۾ فوجي، سامونڊي ۽ ھوائي اڏن جا انتظام، ۽ تمام وڏي پئماني تي اسلح سازي ۽ فوجي معاھدن جا سلسلا شامل ھئا. اھو عالمي طاقتن جي قيادت جو آغاز ھو. ھندستان ۽ پاڪستان جي نين مملڪتن جو پھريون ڀيرو وڏين طاقتن جي اڻ سڃاتل جوڙجڪ ۾ آمريڪا سان واسطو پيو. انهن ٻنهي ۾ آمريڪا جي ايشيائي پاليسيءَ جو وڏو مقصد اھو ھو ته اھا ايشيا ۾ پنهنجن مفادن کي اڳتي وڌائڻ لاءِ چين ۽ ھندستان جي شرڪت حاصل ڪري. آزاديءَ کان ھڪدم پوءِ صدر ٽرومين وڏي گرمجوشيءَ سان نهروءَ کي آمريڪا جي دوري ڪرڻ جي دعوت ڏني ۽ جڏھن پنڊت نهرو اوڏانهن ويو، ته ھن جي نهايت شاندار نموني سان آجيان ڪئي ويئي. ھن جي انهيءَ دوري جي دوران، ۽ ان کان پوءِ به آمريڪي انتظاميه ڏاڍي ڪوشش ڪندي رھي ته ھندستان سان ھڪ خاص تعلق قائم ڪيو وڃي. جڏھن سنه ١٩٤٩ع ۾ ھندستان دولت مشترڪه ۾ رھڻ جو فصلو ڪيو ته ”نيويارڪ ٽائيمس“ انهيءَ فيصلي جو خيرمقدم ڪندي لکيو: ”ھيءُ فيصلو نه فقط دولت مشترڪ جي ترقيءَ لاءِ، بلڪ ڪميونسٽن جي فتوحات جي روڪٿام ڪرڻ، ۽ ائٽلانٽڪ بلاڪ کان هڪ وڌيڪ وسيع دفاعي نطام لاءِ رستو ھموار ڪرڻ واسطي پڻ ھڪ تاريخي فيصلو آھي“(1). انهيءَ سال جي سرءُ واري موسم ۾ جڏھن وزيراعظم نهروءَ آمريڪا جي ڪانگريس کي چيو ته ھندستان آزادي ۽ انصاف جي جنگ ۾ غيرجانبدار نه رھندو ته ” نيويارڪ ٽائيمس“ پسنديدگيءَ جي انداز ۾ لکيو ته ”ايشيا ۾ جمھوريت جي صف بنديءَ لاءِ واشنگٽن پنهننجون اميدون ھندستان تي، جيڪا ايشيا جي ٻي سڀني کان وڏي قوم آھي، ۽ انهيءَ ماڻھوءَ تي مرڪوزڪيون آھن، جيڪي ھندستان جي پاليسي طئي ڪري ٿو يعني وزيراعظم جواھرلال نهرو“(2)، آگسٽ ١٩٥٠ع ۾ انهيءَ ئي اخبار وري لکيو ته نهروءَ ڄڻ جمھوريت جي پڙ ۾ مائوزي تنگ جي مقابلي ۾ وزن رکي ٿو. ايشيا جي طرفداريءَ جي جدوجھد ۾ پنڊت نهروءَ جو حليف ٿيڻ، اسان جي لاءِ فوج جي ڪيترين ئي ڊويزن جي برابر آھي.“(1).
چين کي، جيڪو آمريڪا جي ايشيائي پاليسيءَ جو ٻيو ٿنڀ ھو، ڪميونسٽ انقلاب پھرين آڪٽومبر سنه ١٩٤٩ع تي ان وقت ھٽائي ڇڏيو، جڏھن مائوزي تنگ فتح حاصل ڪئي. انهيءَ واقعي جو ھندستان تي زوردار اثر ٿيو، جيڪو چين ۾ آيل تبديلين جي نتيجي ۾ عالمي سياست ۾ جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ خودمختاريءَ وارو ڪردار ادا ڪرڻ لڳو. ھندستان، چين، سوويت يونين ۽ آمريڪا جي درميان ھڪ متوازن پاليسي قائم ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳي ويو، پر آمريڪا انهيءَ جي ھيءَ تشريح ڪئي ته اھا سندس مفادن جي خلاف، چين ۽ سوويت يونين جي عالمي مقصدن جي فائدي ۾ آھي. ١٧-آڪٽوبر سن ١٩٤٩ع تي وزيراعظم نهروءَ اعلان ڪيو ته:
”ھيءَ ڳالهه اڻٽر ھئي ته ھو (ھندستان) پنهنجي پرڏيھي پاليسيءَ تي روشن خيال ذاتي مفاد جي روشنيءَ ۾ غور و فڪر ڪري، پر ھن ساڳئي وقت تي انهيءَ پاليسيءَ تي پنهنجو ھڪ اعليٰ نظرياتي رنگ به چاڙھيو آھي. اھڙي طرح ھن پنهنجن اوچن آدرشن کي قومي مفاد سان ملائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. انهيءَ پاليسيءَ جا مکيه مقصد ھي آھن ته امن جي جستجو، ڪنهن وڏي طاقت يا طاقتن جي گروھه سان گڏجي بيھڻ سان نه، پر ھڪ اخلاقي يا تڪراري مسئلي تي آزادانه غور و فڪر ۽ ڪوشش سان، ڪئي وڃي“(1).
جيتوڻيڪ ڇھين ڏھاڪي جي وچ ڌاريءَ، ھيءَ ڳالهه خاص حد تائين واضح ٿي چڪي ھئي ته ھندستان خودمختاري ۽ غير جانبداريءَ واري پرڏيھي پاليسيءَ تي ھلڻ جو پختو ارادو ڪري چڪو آھي، ان جي باوجود آمريڪا بار بار جي مايوسين ھوندي به ھندستان ۾ پنهنجو اثر و رسوخ وڌائڻ جي ڪوشش۾ برابر مصروف رھندي آئي. ڊسمبر سنه ١٩٥٠ ع ۾، آمريڪا ھندستان سان ھڪ چار نڪاتي ٺاھه تي صحيحون ڪيون ۽ آڪٽوبر سن ١٩٥١ع ۾ مسٽر چيسٽر بائولس کي انهيءَ ملڪ ڏانهن موڪليو ويو ته اھو ان جي حالتن جو اڀياس ڪري ۽ ان جي پھرين پنج ساله رٿا ۾ فراخدلانه امداد جي آڇ ڪري. سن ١٩٥١ع ۾ ھندستان ۽ آمريڪا جي وچ ۾ ھڪ باھمي دفاعي امداد جي ٺاھه تي صحيحون ڪيون ويئون، جنهن ھندستان کي انهيءَ قابل بنايو ته ھو آمريڪا کان فوجي امداد جي بدلي ۾ حليف ملڪن تي عائد ٿيندڙ ذميداريون قبول ڪرڻ کان سواءِ ئي انهيءَ قسم جي ڪجهه امداد حاصل ڪري سگھي. سن ١٩٥٢ع جي شروعات م ٻنهي ملڪن جي درميان ٢٥ ڪروڙ ڊالرن جي ھڪ ”انڊو- آمريڪن ٽيڪنيڪل فنڊ“ قائم ڪرڻ جي ٺاھه تي دستخط ٿيا، جنهن جي تحت پنجن سالن لاءِ وڌيڪ رقمون به مھيا ٿي پئي سگھيون.
آمريڪا جي انهن ھڪ طرفه ناز بردارين جو فائدو وٺندي ھندستان پنهنجي آزادانه ۽ غير جانبدارانه پرڏيھي پاليسيءَ تي سختيءَ سان قائم رھندو آيو. جپان جي امن ٺاھه جي سوال تي ھندستان جي حڪومت آمريڪا ڏانهن ھڪ يادداشت موڪلي، جنهن ۾ ان انهيءَ امن معاھدي جي تائيد ڪرڻ کان پنهنجي مجبوري ظاھر ڪئي. ٢٦- آگسٽ سن ١٩٥١ع تي، انهيءَ يادداشت جي جواب ۾، آمريڪا ھن ڳالهه تي افسوس جو اظھار ڪيو ته ھندستان انهيءَ ٺاھه ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تيار ڪونه ھو ۽ ان کي ھن ڳالهه تي ڏک ھو ته ھندستان جپان سان ھڪ جدا ٺاھه ڪرڻ جو فيصلو ڪري چڪو ھو. فيبروري سن ١٩٥٣ع ۾، جڏھن صدر آئزن هاور فارموسا جي غيرجانبداري ختم ڪرڻ جي آمريڪي پاليسيءَ جو اعلان ڪيو، تڏھن صدر راجندر پرشاد ان تي نڪته چيني ڪئي ۽ مسٽر نهروءَ ان کي قابض ملڪن جي ”فوجي ذھنيت“ قرار ڏيندي خوب ننديو.
انهيءَ وقت ڌاري، آمريڪا طرفان انهن ملڪن تي جيئن پوءِ تيئن اثر وڌو ٿيويو، جن کي انهيءَ وقت جي اصطلاح ۾ ”دفاعي گھيري“ وارن ملڪن جو نالو ڏنو ٿي ويو. خاص طور ڪوريا جي جنگ کان پوءِ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي آمريڪي پاليسيءَ تي ھڪ طرف نه صدارتي اصول ڪار تي مبني عالمي تصور ۽ ”حد اندر رکڻ“ (ڪنٽينمينٽ) جي پاليسي ڪارفرما ھئي، ته ٻئي طرف” دفاعي گھيري“ وارو تصور اثرانداز ھو، جنهن جنهن جي تحت جپان خاص طور تي آمريڪا جي پئسفڪ پاليسي جي مرڪزي سروڪار جي حيثيت سان اڀريو. چين جي ھٿن مان نڪري وڃڻ کان پوءِ، آمريڪا کي ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ پنهنجي پاليسيءَ جي اصلوڪي تصور کي، جنهن ۾ چين ۽ ھندستان انهيءَ پاليسيءَ جا ٻه اھم ٿنڀ سمجھيا ويندا ھئا، نئين سر ترتيب ڏيڻو پيو ۽ انهيءَ نئين تصور ۾، چين جي جاءِ جپان والاري.
بهرحال، پنڊت نهروءَ ھندستان کي تابعداريءَ جي انهيءَ پوزيشن ۾ وجھڻ جي ھر ڪوشش جو جوانمرديءَ سان مقابلو ڪيو، جنهن انهيءَ دور جي گھڻن ئي مشھورومعروف ھمعصر آمريڪي سياستدانن کي ڏک ڏنو. مثلاً رچرڊ. پي. اسٽيبنس لکيو ته:
”ھندستاني حڪومت طرفان ڏور اوڀر جي بحران جي باري ۾ ھن ملڪ جي تعبير قبول ڪرڻ کان جيڪو انڪار ڪيو ويو، ھن ۽ اسان جيڪميونسٽ چين جي خلاف حفاظتي پيش بندين جي جيڪا تائيد نه ڪئي ويئي. تنهن کان واشنگٽن ۾ ڪافي چڙ پيدا ٿي ۽ في الحال ايشيا جي سربراھه غير ڪميونسٽ حڪومت سان گڏجي مربوط ڪارروائيءَ جي امڪان کي ناس ڪري ڇڏيو. ھندستان جي پاليسيءَ ۾ مغرب جي طرف کان بدگماني تڪليف ده صفائي سان جھلڪي رھي آھي، جنهن ۾ گھڻو زور ايشيا جي نئين سر وجود ۾ آيل قومن جي حقن تي آھي.(1)
٢٨- آگسٽ سن ١٩٥١ ع تي، ”نيويارڪ ٽائيمس پنهنجي اداريه ۾” گم ٿيل اڳواڻ“ جي سري ھيٺ لکيو:
”جواھرلال نهرو ڏاڍي تيزيءَ سان جنگ کان پوءِ واري دور جي وڏين مايوسين مان ھڪ بڻجي رھيو آھي..... (ڪجهه سال اڳ تائين ) مغربي ملڪن لاءِ ھو ھڪ آزاد، جمھوري ۽ ڪميونزم جي خلاف ايشيا جو ھڪ منطقي حامي نظر اچي رھيو ھو، ۽ ھو جنهن ھندستان جي رھنمائي ڪري رھيو ھو، سو ظاھر طور ايشيا جي اڳوانيءَ جو اميدوار ھو...... ايشيا جي رھنمائي جي انهيءَ حيثيت کي سنڀالڻ بدران نهروءَ پنهنجين ذميدارين کان ڪناره ڪشي اختيار ڪري ھندستان جي لاتعلقيءَ جو اعلان ڪيو ۽ ان کي ھڪ آزاد ” ٽين طاقت“ جي شڪل ۾ قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن جي نتيجي ۾ ھو اسان جي دور جي ٻن فيصله ڪن تحريڪن يعني ڪميونزم، جنهن جي سربراھي رشيا ڪري ٿي ۽ جمھوريت، جنهن جي سرپرست آمريڪا آھي-جي درميان ھوا ۾ لٽڪيل رھجي ويو.“
مسٽر ريمنڊ ڪارٽيئر لکيو آھي:
”دنيا ۾ يقيناً ٻيو ڪو به اھڙو ملڪ ڪونهي، جتي آمريڪا کي ھڪ قوم جي حيثيت ۾ ھندستان کان وڌيڪ شڪ و شبهي سان ڏٺو وڃي ٿو، آمريڪيءَ کي ھڪ فرد جي حيثيت ۾ وڌيڪ ڌڪار جي نظرن سان ڏٺو وڃي ٿو. نهروءَ ايشيا جي بچاءَ کي منظم ڪرڻ جي ھر آمريڪي ڪوشش ۾ رخني وجھڻ کان ڪڏھن به بس نه ڪئي آھي.
پر ھن معاملي ۾ نهرو فقط پنهنجي عوام جي بي اعتمادي ۽ دشمنيءَ جي ترجماني ڪري ٿو(1).“
”دي يونائيٽيڊ اسٽيٽس اِن ورلڊ رليشنس“۾، نيلسن.ايم. بڪلي ۽ اوسڪر. ٽي.بارڪ، سيٽو ۾ ايشيا جي شرڪت بابت چون ٿا:
”ھن اتحاد جو وقار، ھندستان، برما، سلون ۽ انڊونيشيا جي شرڪت تي نارضامنديءَ ڪري خاص طور مجروح ٿيو. اھي ملڪ، جن تازو برطانيه ۽ نيدر لئنڊس کان آزادي حاصل ڪئي ھئي، سي سيٽو کي بيٺڪي راڄ کي قائم رکڻ جي اصلي مقصد کي لڪائي رکڻ جي ھڪ ذريعي طور شڪ جي نگاھن سان ڏسي رھيا ھئا... ھندستان ۽ آمريڪا جي ناتن تي باھمي شڪ وشبهي ۽ غلط فھمين جو ڪڪر ڇانيل ھو. وزيراعظم جواھرلال نهروءَ جوپختو ارادو ھو ته ھندستان دنيا جي معاملات ۾ مڪمل طور آزاد ڪردار اداڪري ۽ ھن پنهنجي ملڪ کي ڪميونسٽ يا ڪميونسٽ دشمن بلاڪ جوحليف بنائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو... اقوام متحده ۾ ھندستاني نمائندن تي ڪميونسٽن جي ڇاڙتن ھئڻ جو الزام لڳايو ويو. آمريڪا جي پرڏيھي معاملن واريءَ ڊپارٽمينٽ پنهنجي ايشيائي بچاءَ واري نظام جو لنگر ھندستان ۾مضبوط ڪرڻ ۾ ناڪامي حاصل ڪرڻ کان پوءِ ھندستان جي حريف، پاڪستان سان معاھدن ۽ فوجي امداد جي پروگرامن سان پاڻ کي ٻڌي ڇڏيو ۽ اھڙيءَ طرح ڀارتي آمريڪي ناتن ۾ اڳي کان وڌيڪ تلخي پيدا ٿي پيئي.(1)
رسيل.ايڇ. فائفيلڊ دعويٰ ڪري ٿو ته:
”منيلا ٺاھه جي ڳالھين وقت -١٩٥٤ع) ان سان سڌو واسطو رکندڙ طاقتن اھوئي ٿي چاھيو ته جيستائين ممڪن ٿي سگھي، زياده کان زياده ايشيائي قومون ان ۾ شامل ٿين. ھندستان، انڊونيشيا، سلون ۽ برما جي شرڪت جو خيرمقدم ڪيو وڃي ھا، پر انهن کان علحده رھڻ جو فيصلو ڪيو. در حقيقت، ھندستان۽ انڊونيشيا ۽ ڪجهه قدر گھٽ، برما ۽ سلون پڻ منيلا ڪانفرنس تي نڪته چيني ڪئي ۽ ھنن انهيءَ ڪانفرنس تي ڪشيدگيون پيدا ڪرڻ ۽ قومن کي ھڪٻئي کان جدا ڪرڻ جو الزام لڳايو(1).
ھندستان ۽ آمريڪا ۾ سندر لال پوپلاءِ ۽ فلپس ٽالبوٽ لکيو ته ”آمريڪي فوجي امداد ۽ سياسي اتحاد فقط پاڪستان جي حصي ۾ آيو ۽ ان سان گڏ، ھندستان جي حصي ۾ محض ھن ڪري نه آيو جو ھندستان اھڙي امداد ۽ تعلق کي رد ڪري ڇڏيوھو“(1)، ۽ آءٌ رچرڊ-پي –اسٽيبنس جي نظريي سان ھن طرح اختتام ڪريان ٿو، جيئن مون شروعات به ان سان ڪئي ھئي:
”جيڪڏھن آمريڪا پنهجي عالمگير فوجي حڪمت عمليءَ جي پروگرام جي وعدن تي ڪجهه گھٽ سختيءَ سان پابند رھي ھا، يا جيڪڏھن ھندستان ” سردجنگ “ جي آمريڪي نقطه، نظر سان ذره گھٽ غير ھمدردانه رويو رکي ھا، ته ھيءُ ملڪ ڪو به اھڙو قدم کڻ کان ھٻڪي ھا، جنهن سان اعتماد ۾ پيل شگاف جي مڪمل ٿيڻ جو انديشو ھو، جيڪو ايشيا جي سڀني کان وڏي جمھوريت سان وڌي رھيو ھو. بهرحال، ان وقت صورتحال جنهن ڪڙيءَ تي بيٺل ھئي، تنهن تي ھندستاني-آمريڪي تعلقات ايترا ته بگڙي چڪا ھئا، جوان مان اڪثر آمريڪين کي شڪ پيدا ٿي چڪو ھو ته آئينده ھندستانين جي احسانن جو خيال رکڻ واقعي ڪو ممڪن ھو(1).
آمريڪا طرفان ھندستان کي گھڻين ئي ترغيبن ڏيڻ جي باوجود، انهيءَ ملڪ سان وڌندڙ سرد مھري جا اثر گھڻن ئي وڏن آمريڪي آفيسرن ۽ سياسي اڳواڻن جي ڪيترن ئي بيانن ۾ ظاھر ٿيڻ لڳا. ١٢- فيبروري ١٩٥١ع تي صدر ٽرومين چيو ته:
”آءٌ مڃان ٿو ته اسان جي حڪومت ۽ ھندستان جي حڪومت جي درميان انهيءَ طريقي ڪار جي متعلق اھم سياسي اختلافات موجود آھن، جيڪي انتهائي مؤثر طريقي سان اڳرائي کي دٻائي ايشيا ۾ امن قائم ڪري سگھندا. بهرحال انهن اختلافن جي ڪري اسان کي ھندستان جي عوام جي ضرورتن ڏانهن غافل ٿيڻ نه گھرجي“(1).
ھندستان طرفان آمريڪي ترغيبن ۽ لالچن جي باوجود سرد جنگ ۾ شامل ٿيڻ کان انڪار ڪرڻ تي آمريڪا کي ننڍي کنڊ ڏانهن پنهنجي رويي ۾ تبديلي آڻڻ تي مجبور ٿيڻو پيو. سينيٽر نولئنڊ، جيڪوسنه ٥٤-١٩٥٢ جي مدت دوران آمريڪي سينيٽ ۾ اڪثريتي پارٽيءَ جو اڳواڻ ھو، تنهن جي متعلق چيو وڃي ٿو ته ھو انهيءَ خيال جو حامي ھو ته ھندستان جھڙيون غير جانبدار قومون اسان جي ساڳيءَ فوجي يا اقتصادي امداد جون مستحق ناھن، جھڙيون اسان جون سرگرم اتحادي قومون حقدار آھن، ۽ نه وري اھي ڪانفرنس جي ميز تي ساڳيءَ سطح تي ويھي سگھن ٿيون.“ آگسٽ سنه ١٩٥٣ع ۾ آمريڪي حڪومت، ڪوريا جي متعلق تجويز ڪيل ڪانفرنس ۾ ھندستان جي شموليت جي خلاف ظاھر ظھور مخالفت ڪئي. آمريڪي پرڏيھي وزير، ڊلس بين الاقوامي ميدان ۾ ھندستاني حڪومت جي ڪن ڪمن تي ناراضگيءَ جي اظھار ۾ ڪنهن به پرده داريءَ کان ڪم نه ورتو. ڪانفرنس ۾ ھندستان جي نمائندگيءَ جي مخالفت ڪندي ھن چيو ته ھندستان کي سندس غيرجانبداريءَ جي ايتري قيمت ته ضرور ادا ڪرڻ گھرجي ته ھو ھن ڪانفرنس کان ٻاھر رھي. ٤-جنوري ١٩٥٤ع جي ” يونائيٽيڊ اسٽيٽس نيوز ائنڊ ورلڊ رپورٽ، “ مطابق نائب صدر نڪسن جو رجحان ھن ڳالهه جي حمايت ڏانهن ھو ته جواھرلال نهروءَ جي ھندستان جي تصديق شده غير جانبداريءَ جي خلاف پاڪستان کي ھڪ متقابل طاقت جي حيثيت ۾ فوجي امداد ڏني وڃي.“
سرڪاري ۽ غير سرڪاري راين جي ھنن ٿورن پر معقول مثالن مان ڏسبو ته آمريڪا فقط ان وقت متبادل موقعا ڳولھڻ شروع ڪيا، جڏھن ھو انهيءَ تڪليف ڏيندڙ نتيجي تي پھتو ته ھندستان جي آزاد ۽ غير جابنداري نه پرڏيھي پاليسي پنهنجون پاڙون پختيون ڪري چڪي آھي ۽ ھو آمريڪا جي ايشيائي حڪمت عمليءَ ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ تيار ناھي. جھڙيءَ طرح چين ۾ڪميونسٽن جي فتح کان پوءِ جپان، آمريڪا جي ايشيائي پاليسيءَ جي ھڪ اھم ٿنڀ طور چين جي جاءِ والاري ھئي، تهڙيءَ طرح آمريڪا جي عالمي مقصدن جو ساٿ ڏيڻ کان انڪار ڪرڻ واري ھندستان جي جاءِ پاڪستان کي والارڻ لاءِ ڏني ويئي.
آمريڪا، ھن احساس جي باوجود ته ھندستان بي مروتي ڏيکاري رھيو آھي، ھن اميد کي سيني سان لڳائي رکندي آئي ته وقت گذرڻ سان گڏوگڏ شايد ھندستان پنهنجي نقطه نظر کي بدلائي وجھي. انهيءَ ڪري ڪا به اھڙي نامناسب ڳالهه نه ڪئي ويئي، جيڪا ان کي ناراض ڪري ھا. مئي ١٩٥٣ع ۾، ”مڊلايسٽ ڊفينس آرگنائيزيشن“ جي قيام جي تجويز جي ھندستان طرفان شديد مخالفت تي آمريڪا ۾ پيدا ٿيل ناراضگيءَ جي باوجود، مسٽر ڊلس ان کي آمريڪي امداد ڏيڻ جو سلسلو جاري رکڻ جو وعدو ڪيو ته جيئن ھندستان پنهنجي پنج ساله رٿا تي عملدرآمد ڪري سگھي. اھو واعدو ڪندي ھن اقوام متحده ۾ ھندستان جي ڪوريا ۾ جنگ بند ڪرائڻ جي ڪوشش جي تعريف ڪئي.
ھندستان ڏانهن آمريڪي حڪومت جي رويي جو خلاصو پيش ڪندي بليڪ ۽ بارڪ لکن ٿا: ”انهن باھمي اختلافن ۽ الزامن تراشين جي باوجود، نه ھندستان ۽ نه آمريڪا ڪنهن وڏي بگاڙ جي طاقت ساري پئي سگھيا، ڇاڪاڻ ته ٻنهي کي ھڪٻئي جي ضرورت ھئي. قوم جي شديد غربت جو مقابلو ڪرڻ لاءِ ھندستان اقتصادي ترقيءَ جو جيڪو حوصلو وڌائيندڙ پروگرام عمل ۾ آڻي رھيو ھو، تنهن لاءِ کيس آمريڪا جي اقتصادي امداد ۽ فني تعاون جي ضرورت ھئي. آمريڪي حڪومت پنهنجي جاءِ تي اھو سمجھي رھي ھئي ته ھندستان کي امداد ڏيڻ جو سلسلو بند ڪرڻ سان، ھڪ اھم محاذ سوويت يونين جي قبضي ۾ وڃڻ لاءِ ڇڏي ڏيڻ ھو، جو اھو ملڪ اڳيئي غير ترقي يافته ملڪن ڏانهن سازوسامان ۽ فني ڪارڪنن کي موڪلڻ ۾ وڏي دلچسپي ڏيکاري رھيو ھو، ته جيئن اھو پنهنجي سياسي اثر و رسوخ کي وڌائي سگھي(1) “.
آمريڪا، نه ته آمريڪي ھندستاني تعلقات جي انتهائي اونداھي دور ۾ ۽ نه آمريڪي پاڪ ھندستاني تعلقات جي انتهائي روشن زماني ۾، ھند و پاڪ تڪرارن ۾ پاڪستان جي ھڪ حليف ۽ اتحاديءَ جو ڪردار ادا ڪيو. ان هندستان جي طرف کان انتهائي استعمال انگيزين جو انعام ان کي ڪثير رقمن جي امداد ڏيڻ جي صورت ۾ ڏنو ۽ پاڪستان جي پنهنجن مفادن سان مڪمل ھم آھنگيءَ کي اھڙيءَ طرح سان تسليم ڪيو، جو ان جي سببن کي ٻنهي ملڪن لاءِ امداد جي سڄي سلسلي کي متعين ڪرڻ جو ڪو موقعو ئي نه ڏنو. جڏھن آمريڪا پاڪستان کي فوجي امداد ڏيڻ جو فيصلو ڪيو، تڏھن صدر آئزن هاور ھندستان کي پڻ امداد ڏيڻ لاءِ پنهنجي ملڪ جي آمادگيءَ جو اظھار ڪيو. وزيراعظم نهروءَ کي ٢٤- آگسٽ ١٩٥٤ع تي مليل ھڪ خطه ۾ صدر آئزن هاور لکيو ته:
” آءٌ توھان کي ھيءُ ذاتي پيغام ھن ڪري موڪلي رھيو آھيان، جو آءٌ چاھيان ٿو ته عام ماڻھن تائين پھچڻ کان اڳ ۾ اوھان کي ھيءُ اطلاع پھچي وڃي ته مون پاڪستان کي فوجي امداد ڏيڻ جو فيصلو ڪيوآھي، ۽ ھن ڪري به، جو آءٌ چاھيان ٿو ته اوھان کي سڌيءَ طرح سان مون وٽان معلوم ٿئي ته ھيءُ قدم ڪنهن به طرح سان انهيءَ دوستيءَ کي متاثر نه ڪندو، جيڪا اسين هندستان لاءِ محسوس ڪريون ٿا...... جيڪي ڪجهه اسين تجويز ڪريرھيان آھيون، ۽ جيڪي پاڪستان قبول ڪري رھيو آھي، تنهن جو رخ ڪنهن طرح سان ھندستان جي خلاف ناھي. آءٌ ھن ڳالهه جي کليل تصديق ڪريان ٿو ته جيڪڏھن اسان جي ڪنهن به ملڪ کي، جنهن ۾ پاڪستان پڻ شامل آھي، ڏنل فوجي امداد جو غلط استعمال ڪري ان جو رخ اڳرائيءَ لاءِ ڪنهن ئي طرف ڏانهن موڙيو ويو ته آءٌ ھن ڳالهه جو ذمون کڻان ٿو ته اقوام متحده جي اندر خواه ٻاھر، انهيءَ اڳرائيءَ کي ناڪام بنائڻ لاءِ ھڪدم موزون قدم کڻندس. مون کي يقين آھي ته پاڪستان ترڪيءَ جي وچ ۾ طئي ٿيل اشتراڪ عمل جو ٺاھه ٻنهي ملڪن جي دلين ۾ سمايل دفاعي مقصدن جو معقول دليل آھي. اسان کي ھن ڳالهه جو به يقين آھي ته ھندستان لاءِ مضبوط دفاعي صلاحيت جو ھئڻ آزاد دنيا جي مفاد ۾ آھي، ۽ اسان انهيءَ اثرائتي طريقي جا مداح آھيون، جنهن سان توھان جي حڪومت اوھان جي فوجي شعبن جو انتظام ھلايو آھي. جيڪڏھن اوھان جي حڪومت اھڙي فيصلي تي پھچي ته حالات ڪنهن اھڙي فوجي امداد جا طلبگار آھن، جيڪي اسان ٻنهي جي سلامتيءَ جي قانونن سان دائري ۾ اچي سگھن ٿا ته يقين ڪريو ته اوھانجي درخواست تي آءٌ نهايت ھمدرديءَ سان غور ڪندس. (1)
جيتوڻيڪ پاڪستان کي فوجي امداد ڏيڻ جي آمريڪي فيصلي ھندستان ۾ شڪ شبها پيدا ڪيا، ان جي باوجود مسٽر نهرو غير جانبدار رھڻ جي پاليسيءَ تي ڄميو رھيو ۽ پھرين مارچ سن ١٩٥٤ع تي ھن صدر آئزن هاور جي آڇ کي ھيٺين لفظن ۾ ٺڪرائي ڇڏيو:
توھان انهيءَ معاملي ۾ منهنجي حڪومت ۽ اسان جي عوام جي خيالن کان واقف آھيو. اھي خيال ۽ اھا پاليسي، جنهن تي اسان انتهائي محتاط غور و خوض ڪرڻ کان پوءِ ڪاربند ٿيا آھيون، تنهن جو بنياد اسان جي امن ۽ آزاديءَ کي اڳتي وڌائڻ جي خواھش تي رکيل آھي. اسين انهيءَ پاليسيءَ تي عمل ڪندارھنداسون.“(1)
انهيءَ ئي ڏينهن تي ھندستان جي وزيراعظم آمريڪا جي پاڪستان کي ڏنل فوجي امداد تي سخت نڪته چيني ڪئي. ۽ ان کي ھند و پاڪ معاملات ۾”مداخلت“ قرار ڏنو. ھن چيو ته آمريڪا ايشيا تي ” تلسط“ قائم ڪرڻ چاھي ٿي ۽ اعلان ڪيو ته ھـن کان پوءِ ھندستاني حڪمت ڪشمير ۾آمريڪي مبصرن کي غيرجابندارن طور تسليم ڪرڻ لاءِ انتهائي ناھي. جيستائين صدر آئزنهاور جي آڇ جو واسطو ھو، تنهن لاءِ ھن چيو ته ” صدر اسان کي اھڙي آڇ ڪري اسان اسان ۽ خود پاڻ سان انصاف نه ڪيو آھي. جيڪڏھن اسين پاڪستان کي خود امداد ملڻ تي اعتراض ڪريون ٿا ۽ پوءِ جيڪڏھن اسين اھائي امداد پنهنجي لاءِ قبول ڪريون ٿا ته اسين محض منافق ۽ بي اصول موقعي پرست ٿينداسين.“(1) پاڪستان ۽ آمريڪا جي درميان باھمي تحفظ ۽ تعاون جو ٺاھه ١٩- مئي سن ١٩٥٤ع تي طئي ٿيڻ کان فوراً بعد سيپٽمبر سنه ١٩٥٤ع ۾ منيلا ۾ اٺن ملڪن جي ڪانفرنس ٿي ۽ سيٽو جي قيام لاءِ ھڪ ٺاھه ڪيو ويو. جيتوڻيڪ ڪئمبوڊيا، لائوس ۽ ڏکڻ ويٽنام، جنيوا جي جنگ بندي واري ٺاھه جي لحاظ کان ھن قسم جي اتحاد ۾ شامل به ٿي پئي سگھيا، پر ان هوندي به آمريڪا انهن ملڪن کي انهيءَ علائقي ۾ شامل ڪري ڇڏيو، جنهن کي ”مسلح حملي“ کان بچائڻو ھو. ھڪ سال پوءِ، بغداد پئڪٽ وارو ٺاھه طئي ٿيو، ۽ ان کي عراق ۾ جولاءِ ١٩٥٨ع ۾ آيل فوجي انقلاب کان پوءِ سينٽو جو نالو ڏنو ويو. آمريڪا جي ”دفاعي گھيري“ ۽ ”حد اندر رکڻ “ واري پاليسيءَ جي عين مطابق، جنهن جي تقاضا ڪليدي رياستن کي اتحادي بنائڻ ۽ اتحاد کان ٻاھر رھڻ وارين رياستن کي اقتصادي امداد جي ذريعي راضي رکڻھئي، آمريڪا بغداد ٺاھه ۾ سڌيءَ طرح سان پاڻ اتحادي نه بڻي، ته جيئن ان طرح انهن غير ڪميونسٽ مملڪتن جا اھي انديشا دور ٿين، جيڪي ھن ٺاھه کي پنهنجي علائقي ۾ ” سامراجي مداخلت“ سمجھي رھيون ھيون. پاڪستان سان وري عليحده طور ”ماٽريل ڊفينس پئڪٽ سال ١٩٥٦ “ جي ذريعي قول ۽ اقرار ڪيا ويا. وري ١٩٥٩ ع جي شروعات ڌاري آمريڪا، ترڪي، ايران ۽ پاڪستان سان تعاون جي ٻه طرفن معاھدن تي صحيحون ڪيون. جن جومقصد سينٽ جي فوجي پھلوئن کي وڌيڪ مضبوط ڪرڻ ھو. مارچ ١٩٥٩ع واري پاڪستان آمريڪي تعاون جي ٻه- طرفي ٺاھه جي مھاڳ ۾، آمريڪا پاڪستان جي ”آزادي ۽ سالميت“ جي تحفظ جو اقرار ڪيو.
جيتوڻيڪ ان وقت تائين پاڪستان پوريءَ طرح سان پنهنجو رخ موڙي آمريڪي اثر جي حلقي ۾ داخل ٿي چڪو ھو، ان جي باوجود جيڪي ملحوظات آمريڪي اقتصادي امداد وارين پاليسين ۾ ھوندا ھئا، سي جيئن جو تيئن ساڳيائي رھيا. سال ٥٥-١٩٥٤ع جي مالي سال لاءِ امداد جي حصه رسيءَ لاءِ مسٽر ڊلس چيو ته سڀني کان وڏي خرچ جي اڪيلي امداد ٽيھ ڪروڙ چوھتر لک ڊالرن جي ڪل رقم مان ساڍا اٺ ڪروڙ ڊالر ھندستان لاءِ مخصوص آھي، ۽ ھن آمريڪي ڪانگريس کي تاڪيد ڪئي ته نئين دھلي ۽ واشنگٽن جي درميان خارجه پاليسيءَ تي اختلافن ھئڻ جي باوجود، اھا درخواست منظور ڪئي وڃي. پنڊت نهروءَ جي تعريف، ”ھڪ اھڙي رھنما طور جنهن پاڻ کي حڪومت جي جمھوري نظام لاءِ وقف ڪري رکيو ھو، “ ڪرڻ کان پوءِ ڊلسوري چيو:
اسان جو عقيدو آھي ته اقتصادي ترقيءَ لاءِ ھندستان جي عظيم ڪوششن جي حمايت ٿيڻ گھرجي. اسان کي ياد رکڻ گھرجي ته آزاد قومن جي درميان خيالن جي اختلاف جي گنجائش ھوندي آھي. اسان کي ھندستان جي عوام جي قومي ترقيءَ ۾ مدد ڪرڻ جي پنهنجي خواھش کي ڪنهن عارضي اختلاف کان، خواه اھو ڪيڏو ئي اھم ڇو نه ھجي، مغلوب ٿيڻ جي اجازت نه ڏيڻ گھرجي اھو تمام ضروري آھي ته اسين پنهنجي مدد کي جاري رکون ٻئي ڪنهن سبب ڪري نه، ته ھن سبب ڪري ئي سھي ته اسين انهيءَ طرح سان پنهنجو دورانديشانه ذاتي مفاد پورو ڪريون. جمھوري ادارن تان ماڻھن جوڪڏھن اعتماد ھليو ويو ته اھو اسان لاءِ وڏو المناڪ ڏينهن ھوندو.(1)
(١) مارچ سن ١٩٥٦ع تي مسٽر ڊلس نئين دھليءَ ۾ ھڪ پريس ڪانفرنس ۾چيو ته کيس ڪو سبب نظر نه ٿو اچي ته پاڪستان کي آمريڪي ھٿيارن جي فراھمي ننڍي کنڊ ۾ ھٿيارن جي ڊوڙ شروع ڪرڻ جو سبب بڻبي. ھن خاص طور تي، ٻين معاملن کان ھٽي، ھندستان کي يقين ڏياريو ته:
”ھندستان کي پنهنجي ليکي ھر طرح سان مطمئن رھڻ گھرجي ته انهن ھٿيارن کي سندس خلاف ڪنهن به اڳرائيءَ واري انداز ۾ استعمال نه ڪيوويندو. پاڪستان کي معلوم آھي ته جيڪڏھن ائين ٿيو ته آمريڪا سان ان جي سٺن ناتن جو ھڪدم خاتمو اچي ويندو ۽ ھو اھو به ڄاڻي ٿو ته جيڪڏھن ھندستان ڪنهن به اڳرائي جو شڪار ٿيو ته اقوام متحده جي چارٽر جي تحت آمريڪا ان جي مدد ڪندي.“(1)
٣١- مارچ ١٩٥٩ع تي بيروني امداد جي سلسلي ۾ صدر آئزنهاور ھڪ خصوصي پيغام ۾ اعلان ڪيو ته جيئن جيئن اسين ميزائيلي ھٿيارن جي دؤر ۾داخل ٿينداسون، تيئن تيئن اجتماعي سلامتيءَ جو مسئلو گھٽ نه، پر ھيڪاري وڌيڪ اھميت اختيار ڪندو ويندو. انهن دوست ملڪن کي جن جي سر زمين تي اھڙا ڪيئي ھٿيار نصب ڪيا ويندا، سندن فوجن ۽ انهن جي بچاءَ لاءِ آمريڪي امداد جي مسلسل خاطري درڪار رھندي. ھن چيو ته آزاد دنيا جي ٻين ميمبر ملڪن طرفان ڪي ٻه سئو پنجاھه اڏا ”اھم جنگي ھنڌن تي، جن مان اڪثر بلڪل ضروري آھن، ” آمريڪي فوجن جي استعمال لاءِ مھيا ڪيا ويا آھن. صدر اصرار سان چيو ته:
”ڊالر جي مقابلي ۾ ڊالر ڳڻيندي اسين باھمي سلامتيءَ جي پروگرام تي خرچ ڪرڻ سان، پنهنجي لاءِ معقول فوجي حيثيت حاصل ڪري چڪڻ کان پوءِ، پنهنجين فوجن تي ٻئي خرچ برداشت ڪرڻ بنسبت، گھڻي قدر وڌيڪ جنگي حفاظت خريد ڪري سگھون ٿا. “
________________________________________
(1) برٽن. جي. ھينڊرڪ، دي لائيف ائنڊ ليٽرس آف والٽر. ايڇ. پيج ١٩٢٣ ج-١، ص -١٤٤.
(1) چرچل- اڳ ۾ ذڪر ڪيل ڪتاب، ص-١٨٥.
(1) چرچل – اڳ ۾ ذڪر ڪيل ڪتاب، ص ١٨٥.
(1) ايضاً ص ١٨٩.
(1) ”ڪيسنگس ڪانٽيمپورري آرڪائيوز“ ج- ٤٤، -١٩٤٠ع- ٤٣. ص ٥٢٩٩.
(1) آر. ڪوپلنڊ. ” انڊين پالٽڪس“ ١٩٤٣ع ص ٢٩٠.
(1) آر. ڪوپلنڊ. ” انڊين پالٽڪس “ ١٩٤٣، ص-٢٩٠.
(1) آر. ڪوپلنڊ. ” انڊين پالٽڪس “ ١٩٤٣، ص-٢٩٠.
(1) ”انڊين ائنيوئل رجسٽر“۾ ١٩٤٦، ج-٢، ص-٨٨.
(1) ڪي پي ڪارونڪرن ”انڊيا اِن ورلڊ افيئرس فيبروري ١٩٥٠- ڊسمبر ١٩٣٥ “، ١٩٥٨-ص-٢٨٣.
(2) ايضاً.
(1) ايضاً.
(1) ڪارونڪرن، اڳي بيان ڪيل عنوان، ص-٣٩-٢٣٨.
(1) ”دي يونائيٽيڊ اسٽيٽس اِن ورلڊ افيئرس ١٩٥٠-١٩٥١”ص-٣١٥.
(1) ريمنڊ ڪارٽيئر”واءِ ڊز دي ورلڊ ھيٽ ائميريڪا“ رابرٽ گولڊوِن ۾ ايڊيٽر ”ريڊنگز اِن ائميريڪن فارين پاليسي“ نيويارڪ ١٩٥٩ع، ص ٥٩٨.
(1) ايضاً ١٩٦٠-ص٥٠-٧٤٩.
(1) ”سائوٿ ايسٽ ايشيا اِن يو. ايس پاليسي“١٩٦٣ص-١٢١
(1) ايضاً ١٩٥٩ص-٧٠.
(1) ” دي يو”ايس ان ورلڊ افيئرس اِن ١٩٥٢“-١٩٥٤ ص ١٣-٣١٢
(1) ڪيسنگس” ڪانٽيمپورري آرڪائيوز” جلد٨، ٢-١٩٥٠ ص ٣٨، ١٥٥
(1) دي يو. ايس ان اٽس ورلڊ رليشنس ١٩٦٠، ص -٧٥٠
(1) ”ڪيسنگس ڪانٽيمپورري آرڪائيوز “ ج-٩، ٤-١٩٥٢، ص ٦١- ١٣٤.
(1) ايضاً ص ٦٢- ١٣٤.
(1) ”ڪيسنگس ڪانٽيمپورري آرڪائيوز “ ص ٦٢- ١٣٤.