باب نائون: ھند و پاڪستان جنگ ۽ ان جا مثال
پاڪستان لاءِ ان کان سواءِ ٻيو ڪوئي چارو ڪونهي ته ھو انهيءَ خارجي مداخلت جو، جيڪا ان جي قومي مفاد جي خلاف آھي، مقابلو ڪري ۽ ننڍي کنڊ ۾ پنهنجن جائز حقن جي ڀرم رکڻ لاءِ پنهنجي جدوجھد جاري رکي. ان جي ڪاميابي يا ناڪاميابيءَ جو دارومدار ھڪ طرف ھندستان سان سندس سڌيءَ طرح ٻه ِ- طرفن تعلقاتن تي، ۽ ٻئي طرف آمريڪا سان تعلقات، ۽ وري ٻنهي سان مشترڪه تعلقات تي رھندو، پر اھا ڪاميابي يا ناڪاميابي ھن انداز تي پڻ رھندي، جنهن سان ھو پنهنجيون بين الاقوامي ذميواريون پوريون ڪري ٿو ۽ پنهنجي عام خارجه پاليسيءَ کي ھلائي ٿو.
جيتوڻيڪ پاڪستان لاءِ سڀني کان وڏي آزمائش ھندستان جي طرف کان اچي ٿي ۽ بين الاقوامي دٻاءُ جو سڀني کان وڏو بار آمريڪا جي طرفان پوي ٿو، ان جي باوجود انهيءَ معاملي ۾ باقي ٻيءَ دنيا کي نظرانداز ڪري ڇڏڻ غلط ٿيندو، جھڙيءَ طرح اھو ضروري ھو ته پاڪستان سان آمريڪا جي تعلقات جي ارتقا جي جاچ ڪئي وڃي ته جيئن انهيءَ ملڪ جي حاليه ڪارگذارين جي صحيح تشريح ڪري سگھجي، جيڪي پاڪستان تي اثر انداز آھن، تهڙيءَ طرح پاڪستان لاءِ پڻ اھو اوتروئي ضروري آھي ته ھو دنيا جي آزمائش سان پوريءَ طرح مقابلو ڪري سگھڻ لاءِ دنيا، ايشيا ۽ ننڍي کنڊ جي حوالھ سان دنيا ۾ پنهنجي مقام کي متعين ۽ واضح ڪري سگھي.
پاڪستان تي ھيءَ ھڪ اخلاقي ذميواري آھي ته ھو سامراجيت جي خاتمي جي حمايت ڪري ۽ ھڪ وڌيڪ منصفانه اقتصادي ۽ سماجي بين الاقوامي نظام لاءِ ڪوشان رھي. آفريشيائي، اتحاد، آزاديءَ جي حق ۾ ھڪ مضبوط قوت آھي ۽ آفريشيائي قومن جي ھڪ ميمبر ھئڻ جي حيثيت ۾ پاڪستان لاءِ آفريشيائي تحريڪ جي منڍ ۾ ھئڻ ضروري آھي. پاڪستان کان بلڪل بجا طور تي اھو مطالبو ڪري سگھبو ته ھو انهن ٻنهي کنڊن جي عوام جي امنگن سان پنهنجي مطابقت کي جاري رکندو اچي. اسان وانگر ايشيا ۽ آفريڪا جا اڪثر حصا صدين تائين غلاميءَ ۾ جڪڙيل رھيا آھن. ھڪ نئين آزاد ٿيل ملڪ جي حيثيت ۾ اسان جو اھو لازمي فرض آھي ته اسان سياسي آزاديءَ ۽ اقتصادي ترقيءَ جي رفتار کي تيز ڪريون. اسان ٻين جي منصفانه مقصدن جي طرفداري ڪرڻ کان ھٻڪي، ھيءَ اميد نه ٿا ڪري سگھون ته اھي اسان جي حقي واجبي ۽ منصفانه مقصدن جي حمايت ڪندا. اسين فقط ان وقت پنهنجي وقار ۾ اضافي ۽ پنهنجن مقصدن لاءِ پٺڀرائيءَ ۾ واڌاري جي اميد ڪري سگھون ٿا، جڏھن اسين گڏيل جدوجھد ۾ حصو وٺي، رفاقت ۽ مساوات جي جذبن سان پنهنجو اثر و رسوخ استعمال ڪرڻ لاءِ تيار ھونداسون. آفريشيائي استحڪام نه ته ڪا ڏند ڪٿا آھي، ۽ نه ڪو نظرياتي فلسفو آھي، پر اھو اسان جي انفرادي ترقي ۽ اجتماعي تحفظ، بنهي لاءِ ھڪ لازمي شرط آھي. دنيا جون ترقي پذير قومون، جن جي وڏي اڪثريت آفريڪا ۽ ايشيا ۾ واقع آھي، دنيا جي مزدور طبقي تي مشتمل آھن. جيتوڻيڪ انفرادي طور اھي اھڙيون ئي ڪمزور ۽ مفلس ٿي سگھن ٿيون، جھڙو ھڪ مزدور يا ڪڙمي، پر سڀ گڏجي اھي اوترائي مضبوط آھن، جھڙا ھڪ اجتماعي تحريڪ جا محنتي عوام.
ھن وقت تائين پاڪستان، ايشيا ۽ آفريڪا جي امنگن سان پنهنجي وابستگي ڏيکارڻ ۾ ڪامياب رھيو آھي ۽ آفريشيائي ملڪن لاءِ اسان جي حمايت اسان لاءِ نمايان طور فائديمند رھي آھي. يورپ وانگر، ايشيا ۽ آفريڪا ۾ به ڪي اھم رياستون آھن، جن تي پاڪستان کي خاص توجھ ڏيڻ گھرجي. آفريڪا م ان کي مسلم رياستن ۽ دولت مشترڪه جي ميمبر ملڪن کان علاوه، فرينچ ٻولي ڳالھائڻ وارن ملڪن سان بهتر تعلقات قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي ۽ ايشيا ۾ اسان کي پنهنجي توجھه پنهنجن پاڙيسري ملڪن، جپان ڪئمبوڊيا ۽ ويٽ نام جي بهادر قوم تي مرڪوز ڪرڻ گھرجي، جيڪا اسان جي خاص ھمدرديءَ جي حقدار آھي.
جپان پنهنجي انتهائي ترقي يافته معيشيت جي ڪري ايشيا جو سڀني کان وڌيڪ خوشحال ملڪ آھي. اولھه جرمنيءَ وانگر ان تي به ھن وقت آمريڪا جو گھڻو اثر آھي. چين جي خلاف آمريڪا جي عظيم منصوبي جي لحاظ کان ھي ملڪ ڪيترن ئي سببن ڪري ايشيا جو عظيم ترين ملڪ آھي. ٻي مھاڀاري لڙائي کان پوءِ ڪيترن ئي سالن تائين جپانين بين الاقوامي معاملن ۾ ڏاڍو گھٽ حصو ورتو، پر ھاڻي اھي ايشيائي ۽ عالمي معاملن ۾ روزانه وڌندڙ اثر وجھي رھيا آھن. ان جي باوجود ايندڙ گھڻي عرصي تائين جپانين جي مفادن جو آمريڪي مفادن کان منحرف ٿيڻ جو امڪان گھٽ آھي. ان جو ھڪ مثال اھو آھي ته جپان پاڪستان انٽرنئشنل ايئرلائينس کي ڪئنٽن ۽ شھانگائيءَ وارن پروازن کي ٽوڪيو تائين توسيع ڏيڻ جي اجازت نه ڏني. اسان کي انهن قسمن جي مسئلن سان نڀائڻ ۽ تحمل جي عادت سکڻ گھرجي، ڇاڪاڻ ته اسان جي لاءِ جپان سان پنهجن اقتصادي ۽ ثقافتي تعلقات کي بهتر بنائڻ ضروري آھي ۽ انهيءَ وچ ۾ اسان کي جيستائين جپانين جي حمايت حاصل نه ٿي ٿئي، تيستائين کيس انهن معاملن ۾ جيڪي اسان جي لاءِ اھم آھن، غيرجانبدار رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي.
پاڪستان جي ھڪ اھم بنيادي ذمه داري اھا آھي ته ھو پنهنجي روايتي خارجه پاليسيءَ جي مطابق، جيڪا ملڪ جي آئين ۽ نظريي جي عائد ڪيل ذميدارين جي آڌارتي تشڪيل ڏنل آھي، مسلم قومن ۾ رفاقت جي جذبي جي پرورش ڪري. مراقش کان انڊونيشيا تائين ڦھليل مسلم ملڪن سان اسان جا ڪيئي ناتا ۽ لاڳاپا مشترڪه آھن، ۽ آزاديءَ کان به اڳي، ننڍي کنڊ جامسلمان اسلامي مقصدن لاءِ جيتري به امداد ڏيئي پئي سگھيا، سا ڏيندا ھئا. استحڪام جي اھا تحريڪ ھڪ اھڙو عنصر آھي، جنهن کي وڏيون ۽ عالمي طاقتون پنهنجي پاليسين جي تشڪيل ۾ نظرانداز ڪري نه ٿيون سگھن. جيتوڻيڪ پاڪستان جي حڪمت عملي ھميشه کان وٺي مسلم ملڪن سان امڪان جي حد اندر دوستانه تعلقات وڌائڻ جي رھي آھي، ان جي باوجود ان کي ڪن موقعن تي دشواريون به درپيش آيون آھن. جيڪي ناڪاميون به ٿيون آھن، تن مان ڪن لاءِ ذمه داري ته اسان جي بين الاقوامي معاملن ۾ تجربي جي ڪميءَ ۽ ڪجهه وچ اوڀر جي بار بار رونما ٿيندڙ جنگين تي آھي.
وچ اوڀر جا روايتي مسئلا ھميشه تمام وڏا نظر ايندا آھن، پر انهن کي سن1967ع واري عرب اسرائيل جنگ کان رونما ٿيل مسئلن پٺتي ڪري ڇڏيو آھي. انهيءَ مختصر تصادم، گھٽ ۾ گھٽ عارضي طور انهيءَ علائقي جو نقشو ئي بدلائي ڇڏيو آھي ۽ طاقت جي توازن ۾ به انقلابي تبديلي آڻي ڇڏي آھي. انهيءَ مان عربن کي بيحد نقصان پھتو آھي، پر ٿي سگھي ٿو ته شڪست جو ڏنگ، سندن اڳواڻن کي وري ٻيھر جمع ٿيڻ ۽ انهن نقصانن جي تلافي ڪرڻ ۽ ساڻن ٿيل زياديتن جي علاج ڪرڻ جو موقعو مھيا ڪري وجھي. عربن جا داخلي اختلاف ۽ جڳھڙا، جيڪي جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ پيچيده ٿيندا پئي ويا، تن کي شايد ھاڻي نبيرڻ جو موقعو ملي وڃي. عرب رياستن ۾ دشمنيءَ جي مختلف سببن مان وڏي کان وڏو سبب انهن جي متضاد سماجي نظامن جي درميان اختلاف آھي، پر جيڪڏھن سرمايه داري ۽ ڪميونزم جا نظام باھمي بقا جي اصول تي ھڪٻئي سان گڏو گڏ رھي سگھن ٿا، ته پوءِ عرب قدامت پسندي ۽ عرب اشتراڪيت جي درميان ھڪ قابل عمل رواداريءَ جو قيام، انساني ڪوشش جي پھچ کان ٻِاھر ٿيڻ نه گھرجي، خصوصا جڏھن اسلام، ٻولي ۽ جاگرافي سندن درميان وابستگي جون مستقل ڪڙيون آھن. جنگ جي داغن ۽ شڪست جي نتيجن جي اصلاح جي ضرورت کان انهيءَ نيبهھ جي طريقي جي تحريڪ ٿيڻ گھرجي، جيڪو عرب اشتراڪي ۽ روايتي حڪومتن جي درميان نهايت ضروري آھي. جيئن ته متحده عرب جمھوريه، عرب دنيا ۽ آفريڪا ۾ ھڪ خاص مقرر رکي ٿي انڪري ۽ ڪن وڌيڪ واضح سببن جي آڌار تي پڻ پاڪستان کي ان سان گھاٽا تعلقات قائم ڪرڻ گھرجن. ضروري ناھي ته اھا ڳالهه سعودي عرب ۽ ٻين ملڪن سان پاڪستان جي دوستانه تعلقات جي منافي ٿئي. يمن ۾ ڇڙيل جنگ عربن جي باھمي تعلقات کي خراب ڪري ڇڏيو آھي ۽ ان جو جلد خاتمو ٿيڻ گھرجي، ته جيئن عرب اتحاد اسرائيلي خطري جي مقابلي ڪرڻ لائق بنجي. جيڪڏھن عرب فوجون ايڏي وڏي تعداد ۾ يمن ۾ رڌل نه ھجن ھا، ته گذريل جنگ ۾ انهن کي اسرائيل جي خلاف بهتر طريقي سان استعمال ڪري سگھجي ھا.
يمن ۾ انهيءَ لاحاصل جنگ جو الميو ھيءُ آھي ته لڙائيءَ جي خاتمي جو ھڪ عھدنامون، جنهن کي ”جده وارو معاھده“ سڏجي ٿو، متحده عرب جمھوريه ۽ سعودي عرب جي درميان اڳيئي ھڪ سال کان به وڌيڪ عرصو گذري ويو آھي، ان جي باوود ان تي عملدرآمد لاءِ ٿوري به ڪوشش نه ڪئي ويئي آھي. جيڪڏھن دوست ملڪ انهيءَ معاھده تي عملدر آمد لاءِ زور ڏين، جيڪو انهن ملڪن جي درميان اڳيئي رضاڪارانه طور طئي ڪيو ويو آھي، ته ان کي ڪنهن طرح سان به دخل درمعقولات نه ٿو چئي سگھجي. جيڪڏھن يمن ۾ جنگ ختم نه ٿي ۽ جيڪڏھن عدن ۽ پسگردائي ۾ بدنظمي وڌيڪ شدت اختيار ڪري ويئي ته اھو پر خطر علائقو شديد جنگ و جدل جو آکاڙو بنجي سگھي ٿو، جنهن ۾ نه فقط مسلمان رياستون ھڪ ڊگھي تنازعي ۾ اٽڪي پونديون، پر عظيم طاقتون پڻ مداخلت لاءِ ڇڪجي اينديون. عرب رياستن کي انهيءَ ڳالهه ٻڌائڻ جي ضرورت ناھي ته عظيم طاقتن کي مداخلت جي دعوت ڏيڻ جو مطلب ڇا ٿيندو آھي. عرب اسرائيلي جنگ کان اڳي به انهيءَ علائقي ۾ عظيم طاقتن جي مداخلت انهن لاءِ لاتعداد مشڪلاتون پيدا ڪيون ھيون. وڏين ۽ عظيم طاقتن جي خلاف مقابلي جا ڪيئي طريقا آھن، جن مان ھڪ ھيءُ آھي ته انهن حالتن کي ختم ڪيو وڃي، جيڪي انهن جي مداخلت کي ڪشش ڪرڻ جا سبب ٿين ٿيون. عظيم طاقتن جي مداخلت کي ختم ڪرڻ لاءِ، عرب رياستن کي ايراني نار واري علائقي جي مسئلن تي نئين سر غور ڪري علاقائي ڪشيدگين کي ختم ڪرڻو پوندو. ضرورت ھن ڳالهه جي آھي ته ھن علائقي جي غريب عوام جي بي انداز دولت کي لٽ مار کان بچايو وڃي. ھن وقت نار وارن علائقن جي عرب شيخن جي وفاق تي غور ھلي رھيو آھي ته جيئن اجتماعي استحصال ۾ آساني ٿئي. آزاديءَ جي برڪت خلا پيدا نه ڪندي آھي، بلڪ ھڪ آزاد قوم پنهنجن حقن جي بهترين نگھبان ھوندي آھي. ”سياسي خلا“ جو نظريو، جديد سامراجيت جي پيداوار آھي ۽ برطانيه جي روانگي ڪوبه اھڙو خلا پيدا نه ڪندي. ايراني نار جي ماڻھن کي سندن مسئلا ھڪ حقيقي طور آزاد ۽ خودمختار قوم وانگر حل ڪرڻا پوندا، جن ۾ سامراجيت جي پٺيان ڇڏيل تعصبن واري ڪج- فھمي شامل نه ھجي. پاڪستان کي شورش جي اھڙن طاقتور علائقن تي چوڪسيءَ واري نظر رکڻي پوندي، ڇاڪاڻ ته حالات ڪنهن به وقت ان کي ٻن متضاد فيصلن مان ڪنهن به ھڪ جو انتخاب ڪرڻ تي مجبور ڪري سگھن ٿا، جن جو ڪو تسلي بخش نتيجو نڪري نه ٿو سگھي. ان کي ڪشيدگيءَ گھٽائڻ لاءِ ڪم ڪرڻ گھرجي ۽ کيس پنهنجي برادرانه اسلامي رياستن جي درميان پرامن باھمي بقا جي لاءِ وس آھر ھر ممڪن ڪوشش ڪرڻ گھرجي.
عربن جا اندروني جڳھڙا، يمن ۾ تصادم ۽ عرب دنيا ۾ ترقي پسند ۽ قدامت پسند حڪومتن جي درميان رقابتون، سڀ جون 1067ع جي وچ اوڀر واريءَ جنگ جي آڏو ھيچ ٿي چڪيون آھن. ٻي مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ واري زماني ۾ ٻيو ڪو به واقعو ھن کان وڌيڪ علاقائي ڦير گھير جو سبب نه بنيو آھي. ان عالمي طاقتن جي درميان خوف جي توازن جي وجود جي مقصد کي مشڪوڪ بڻائي ڇڏيو آھي، ۽ باھمي بقا واري نظريي تي چين جي نڪته چينيءَ کي تقويت ڏني آھي.
انهن واقعن تي غور ڪرڻ لاءِ، اھم ڳالهه ھيءَ آھي ته مختلف واقعن جي ڀيٽ ڪئي وڃي ۽ انهن مان حاصل ٿيندڙ سبق پرايا وڃن. پاڪستان جي خلاف اڳرائي شروع ڪرڻ کان اڳ ۾، ھندستان طرفان پاڪستان جي علاقائي سالميت جي خلاف دست درازيءَ جي مقابلي ڪرڻ لاءِ سندس عزم ۽ حوصلي جي آزمائش ڪرڻ لاءِ ڪڇ جي رڻ ۾ جنگي ڪارروائي شروع ڪئي ويئي. اھڙيءَ طرح اسرائيل طرفان نومبر 1966ع ۾ اڳرائي جي رستي تي گامزن ٿيڻ کان اڳ ۾، پھريائين اردن ۽ پوءِ شام جي خلاف آزمائشي ڪارروايون ڪيون ويئون ھيون. وزيراعظم شاستري ۽ اسرائيلي وزيراعظم ليوي ايشڪول پنهنجي اڳرائيءَ جي نشانن بنجڻ وارن کي ڌمڪائڻ لاءِ ھيئن چئي بلڪل ساڳيائي لفظ استعمال ڪيا ته ھو حملي لاءِ جاءِ ۽ وقت جو انتخاب پاڻ ڪندا. ھندي –پاڪستاني جنگ ۽ عرب رياستن ۽ اسرائيل جي درميان تصادم ۾، علائقن جي غاصبن طرفان اڳرائي ڪئي ويئي. ان جي باوجود ڪن مغربي طاقتن اڳرائيءَ جو نشانو ٿيندڙ ملڪن جي خلاف، جنگي اقدامات ڪرڻ لاءِ نڪته چيني ڪئي، ۽ ھنن کان ھيءَ ڳالهه وسري ويئي ته اقوام متحده جو چارٽر خود-مدافعت جو حق ڏئي ٿو ۽ عام بين الاقوامي قانون، ”جائز جنگ“ جي طئي ٿيل اصول جي تحت آزاديءَ جي جنگين جوٽڻ جي اجازت ڏئي ٿو. جھڙيءَ طرح پاڪستان، ڄمون ۽ ڪشمير ۾ آزاديءَ جي جنگ لڙڻ وارن جي فوري امداد لاءِ نه پھتو ھو، بلڪل ساڳيءَ طرح عرب رياستون پڻ عقبه جي نار کي بند ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي ڪارروائيءَ کي ان جي منطفي نتيجي تائين پھچائي نه سگھيون جنهن جو بين الاقوامي قانون جي تحت کين حق حاصل ھو. نه پاڪستان ۽ عرب رياستن پنهنجي حق جي واضح استعمال جي تڪميل ڪئي ۽ ان جو نتيجو اھو نڪتو ته سڀني جو نقصان ٿيو. ٻنهي حالتن ۾ ”آءٌ “ڪرڻ جو موقعو غاصبن لاءِ ڇڏيو ويو، جن پنهنجي پوري طاقت سان پھريون وار ڪري ڀرپور فائدو ورتو. ھندي- پاڪستاني جنگ ۾ پاڪستان جي ھوائي، فوج، آسمانن تي غلبو حاصل ڪيو ۽ انهيءَ فوقيت جو جنگ جي نتيجي تي اثر پيو. وچ اوڀر واري جنگ ۾ اسرائيل اچانڪ حملو ڪري، فضا ۾ فيصلو ڪندڙ برتري حاصل ڪري وڌي. ٻنهي جنگين ۾ اڳرائي ڪندڙن جنگبنديءَ جي معاھدن کي ٽوڙيو ۽ جنگ بند ٿيڻ جي اعلان کان پوءِ جنگي اھميت جي جاين تي قبضو ڄمايو. ٻنهي حالتن ۾ عالمي طاقتن طرفان فقط تعزيرن جي ڌمڪي ڏني ويئي. ھندو پاڪستان جنگ کان پوءِ، ھندستانين ڪشمير ۾ نسل ڪشي جي ڪارروائي ڪئي ۽ مسلمانن کي ماري ڪٽي ۽ سندن گھرن کان ڀڄائي انهن ھنڌن تي ھندو ڊوگرن کي آباد ڪيو. ساڳيءَ طرح يھودين ھاڻي انهن علائقن کان، جن تي اھي قابض ٿي ويا آھن، مقامي عربن کي ڀڄائڻ شروع ڪيو آھي ۽ ٻين ملڪن ۾ رھندڙ يھودين کي انهن ملڪن ۾ سڪونت ترڪ ڪري، نون علائقن ۾ اچي آباد ٿيڻ جي دعوت ڏني آھي.
عظيم طاقتن جي روين ان کان به وڌيڪ مشابهت ڏيکاري. آمريڪا ھندي- پاڪستاني جنگ جي دوران پنهنجي غير جانبداريءَ جو اعلان ڪيو، پر ان جو نتيجو پاڪستان لاءِ مشڪلات جي صورت ۾ نڪتو. اھڙيءَ طرح عرب- اسرائيلي جنگ ۾ ان پنهنجي غيرجانبداريءَ جو اعلان ڪيو، پر اسرائيل سان ھمدردي ڪئي. عوامي جمھوريه چين طرفان ھندستان کي الٽيميٽم ملڻ بعد آمريڪي ۽ برطانوي طاقتن پاڪستان کي خوفناڪ نتيجن جي ڌمڪي ڏني ۽ اسرائيلي حملي کان ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ قاھره ۾ آمريڪي سفير صدر ناصر کي خبردار ڪيو. ٻنهي جنگين ۾ آمريڪا ۽ سوويت يونين طرفان اقوام متحده ۾ تعاون ڪيو ويو ۽ جنگبنديءَ جو مطالبو ڪيو ويو. سلامتي ڪائونسل جي سايھ ھيٺ رھي آمريڪا ۽ سوويت يونين ٻنهي گڏجي ھڪ اھڙو ٺھراءُ تيار ڪيو، جنهن کان جنگ ته بند ٿئي، پر تنازعن جي حقيقتن کي متعين ڪرڻ لاءِ ڪجهه به نه ٿيو.
انهيءَ باھمي تعاون جي اثر تي بحث ڪندي سينيٽر فلبرائيٽ پوي ٿو:
”سيپٽمبر1965ع ۾ ھندستان ۽ پاڪستان جي جنگ ۾ فائر بندي ڪرائڻ ۾ سوويت- آمريڪي تعاون، ھڪ اھڙي فائديمند اشتراڪ جو مثال آھي، جنهن کي ويٽ نام جي جنگ وڌيڪ مشڪل بنائيندي وڃي ٿي- اھو تعاون- يا ”متوازيت“ (پئر للزم)، جيئن ان کي سڏيو ويو آھي- ان ڪري ممڪن ٿيو جو ڪشمير جي لڙائي ٻي عالمي جنگ کان پوءِ واري زماني جي انهن چند لڙاين مان ھڪ ۽ شايد اھم ترين به آھي، جن سان روس ۽ آمريڪا جا ھڪجھڙائي مقصد وابسته ھئا- ھڪ اھڙي جنگبندي، جنهن مان نه ته پاڪستان جي ۽ نه وري ھندستان جي ڪا گھٽتائي ھئي، ۽ چين کي روڪي رکڻ جو تاثر به قائم ٿئي. آمريڪا ۽ سوويت روس جي دلچسپيءَ جو نتيجو اھو ٿيو جو انهن اقوام متحده جي سلامتي ڪائونسل جي جنگبنديءَ جو ٺھراءُ مڃائڻ لاءِ ڌرين تي فيصله ڪن اثر وڌو.“
وچ اوڀر تي ٺھرائن مرتب ڪرڻ لاءِ اقوام متحده جي پڙدي پٺيان عالمي طاقتن جو گڏجي ڪم ڪرڻ انهيءَ سلوڪ جي ياد تازي ڪرائي ٿو، جيڪو ڪشمير سان ويھھ سال اڳي جنگ جي شروعات واري ڏينهن کان وٺي سيپٽمبر1965ع تائين جڏھن سلامتي ڪائونسل ھڪ دفعو ٻيھر جنگبنديءَ جو مطالبو ڪيو، روا رکيو ويو ھو. اھوئي ساڳيو داستان ھاڻي، بنان ڪنهن ڦيرڦار جي، وري لکجي رھيو آھي. انهيءَ ساڳئي شخص، گنريارنگ کي ڪاغذن جي انهيءَ ٿيھلي سان وچ اوڀر جي گادين وارن شھرن ڏانهن روانو ڪيو ويو آھي، جنهن طريقي سان ھن کي ڏھن کان به ڪجهه سال اڳي ھندستان ۽ پاڪستان جي سفر تي موڪليو ويو ھو. ٻنهي حالتن ۾ اقوام متحده جي سيڪريٽري جنرل کي جنگبنديءَ جي وڪالت ڪرڻ لاءِ موڪليو ويو ۽ عظيم طاقتن اقوام متحده کي سندن حڪمت عملين ۾ ھم آھنگي پيدا ڪرڻ لاءِ سھاري طور استعمال ڪيو. ٻنهي جنگين ۾ ھڪ ڀيرو جڏھن وڏين طاقتن جي درميان ڳالهه طئي ٿي ويئي، تڏھن سلامتي ڪائونسل طرفان جنگبنديءَ جو مطالبو ڪيو ويو ۽ تعزيري اقدامات جي ڌمڪي ڏني ويئي. ٻنهي جنگين ۾ سوويت يونين جي اھا مرضي ڪانه ھئي ته لڙائي عظيم طاقتن جي درميان تصادم ۾ تبديل ٿي وڃي ۽ انڪري اھا ھر قيمت تي لڙائي بند ڪرائڻ جي فڪر ۾ ھئي. عرب اسرائيلي جنگ ۾، سوويت يونين ھڪ مذبذب پوزيشن اختيار ڪئي، جھڙيءَ طرح ان ھندي- پاڪستاني جنگ ۾ ڪئي ھئي، ۽ آخري طور ان ٻنهي موقعن تي آمريڪا سان مشترڪه مرضي مسلط ڪرڻ خاطر اشتراڪ ڪيو.
امن جي ڳولا ۾ فرانس ٻنهي لڙاين ۾ محض جنگبندي تائين نه، پر ان کان پوءِ تائين به حالتن جو مشاھدو ڪري تعريف لائق ڪردار ادا ڪيو، پر برطانيه ٻنهي حالتن ۾ آمريڪا جو ساٿ ڏنو. ھندستان ۽ پاڪستان جي جنگ ۾، جيئن چيو ويو ھو، تيئن ھاڻي پڻ اشارن ۾ ائين چيو پئي ويو ته اسرائيلي فوجن جي واپسيءَ جي متعلق اقوام متحده جو ٺھراءُ فقط آمريڪا، سوويت يونين ۽ انگريزن جي اشتراڪ سان مؤثر ٿي سگھي ٿو ۽ ھيءُ پڻ، ته جيڪڏھن اقوام متحده صلح ڪرائڻ ۾ ناڪام ٿئي ته چين کان سواءِ باقي چئن وڏين طاقتن کي وچ اوڀر ۾ امن قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي. چين ٻنهي جنگين ۾ اڳرائيءَ جو نشانو بنيل ملڪن جي مڪمل حمايت ۾ سامھون آيو، جيئن ”ٽينءَ دنيا“ جون باقي گھڻيون قومون پڻ حمايت ۾ آيون. ھندستان ۽ پاڪستان جي جنگ جي خاتمي کان ھڪدم پوءِ آمريڪا طرفان ھندستان ۽ پاڪستان کي مشترڪه اقتصادي رٿائن ۾، اشتراڪ عمل تي راضي ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وجھڻ شروع ڪيو ويو. وچ اوڀر جي جنگ جي ميدان مان بارود جي بوءِ اچڻ اڃا مشڪل سان ئي بند ٿي آھي ته آمريڪا جي طرفان عرب رياستن ۽ اسرائيل جي درميان اقتصادي تعاون جي آڏين ترڇين تجويزن جو سلسلو شروع ٿي ويو آھي. ھندستان ۽ پاڪستان جي باري ۾ جيئن ڪيو ويو، تيئن ھتي پڻ دريائن جي پاڻيءَ ۾ ڀائيواريءَ جي فائدن جا راڳ آلاپڻ شروع ڪيا ويا آھن. اپريل 1967ع ۾ آمريڪا پنهنجي حڪمت عمليءَ تي نظرثاني ڪرڻ بعد پاڪستان ۽ ھندستان جي امداد بند ڪرڻ ڇڏي ھئي. ھاڻي آمريڪي ايوان نمائندگان جي پرڏيھي معاملن واري ڪاميٽيءَ جي متعلق خبر آئي آھي ته اھا وچ اوڀر ۾ آمريڪي امداد جو مطالعو ڪرڻ لاءِ ماتحت ڪاميٽيون قائم ڪرڻ تي غور ڪري رھي آھي، ۽ اھو تجويز ڪيو ويو آھي ته عظيم طاقتن وچ اوڀر ۾ ھٿيارن کي محدود ڪرائڻ لاءِ اشتراڪ عمل ڪن. ٻنهي معاملن ۾ آمريڪا واسطيدار ڌرين ۾ ھڪ ”ھمه اگير“ ٺاھه تي زور ڏيئي رھي آھي. ٻنهي حالتن ۾ شايد سڀني کان وڌيڪ قابل ذڪر ھڪجھڙائي ويٽ نام جي جنگ جو اونداھو پاڇو ھو، جنهن تضاد طور جتي ٻنهي جنگين کي شروع ڪرڻ جو موقعو فراھم ڪيو، اتي انهن کي جلد ختم ڪرڻ جي مجبوري پڻ مھيا ڪئي.
ٻنهي صورتن جي درميان جيڪي اختلافي نڪته آھن، سي پڻ ھن لحاظ کان گھٽ دلچسپ ناھن ته اھي بين الاقوامي صورتحال جي پيچيده حقيقتن اڃا به وڌيڪ واضح مثال پيش ڪن ٿا. پاڪستان ۽ عرب جا رياستن جي صورتحال جي درميان سڀني کان وڌيڪ واضح ۽ نمايان اختلاف اھو معلوم ٿئي ٿو ته جتي چين صاف صاف ۽ غير مشروط لفظن ۾ اسان جي حمايت ڪئي ۽ قريبي پاڙيسري ھئڻ ڪري ھو پنهنجي الٽيميٽم تي عمل ڪري پئي سگھيو، اتي سوويت يونين جي عرب دنيا لاءِ امداد جنگ جي انتهائي نازڪ حالت ۾ مايوس ڪندڙ ثابت ٿي. فوجي لحاظ کان، جنگبنديءَ کان ٿوروئي اڳي پاڪستان جي حالت بهتر ھئي، جڏھن ته عرب اسرائيلي جنگ ۾، اسرائيلي پنهنجا مقصد حاصل ڪري جنگبنديءَ تي ٺاھه ٿيڻ جي وقت تائين اڳتي وڌندا رھيا.
واقعات کي جيڪڏھن صحيح نموني ۾ قابو ۾ رکيو وڃي، ۽ جيڪڏھن موقعن جو مناسب استعمال ڪيو وڃي ته اھي برطانيه جي ”سئيز کان اوڀر“ واري ڪردار کي ختم ڪري ڇڏيندا. آمريڪا پنهنجين ڪاميابين جي باوجود، وچ اوڀر ۾ پنهنجي ڊگھي مدت واري پوزيشن کي نقصان پھچايو آھي. سوويت يونين جي وقار کي پڻ ڌڪ لڳو آھي ۽ جيڪڏھن ڀاري فوجي امداد ۽ واضح حمايت جي ٻين اقدامن سان گڏ ان ڪو نئون شاندار مظاھرو نه ڪيو ته عرب دنيا ۾ ان جي وقار جي فوري بحاليءَ جا امڪان گھٽ آھن. چيو وڃي ٿو ته ڪيوبا طرفان سوويت يونين تي ”شرمناڪ آڻ“ مڃڻ جو الزام لڳايو ويو. سوويت وقار کي لڳل ڌڪ جي اصلاح ڪرڻ لاءِ اسرائيل سان سفارتي تعلقات ٽوڙيا ويا، روسي وزيراعظم جنرل اسيمبليءَ ۾ ويو ۽ صدر پوڊ گورني قاھره، دمشق ۽ بغداد ويو، پر جيستائين سوويت يونين اسرائيل کي مقبوضھ علائقن تان دستبردار ٿيڻ لاءِ مجبور ڪرڻ ۾ ڪامياب نه ٿي ٿئي ۽ عالمي قيادت لاءِ پنهنجي دعوي ٰ کي ٻيھر مڃائڻ لاءِ ٻيا مناسب اقدامات نه ٿي ڪري. تيسين ان جو وقار آسانيءَ سان بحال ٿي نه ٿو سگھي. عرب- اسرائيل جنگ ڏانهن اختيار ڪيل سوويت رويي تي عرب ملڪن ۾ نااميدي رونما ٿي. روسي مصلحت جو سبب ھي بيان ڪيو ويو آھي ته ان جي مداخلت جو نتيجو ٽين عالمي جنگ جي صورت ۾ ظاھر ٿئي ھا، ۽ جيڪڏھن اھڙي جنگ ڇڙي ھا ته اھا سوويت يونين جي تباھي تائين محدود نه رھي ھا. جيڪڏھن انگريز ۽ آمريڪا جون طاقتون اسرائيل سان ڪيل وعدن کي پوري ڪرڻ لاءِ جنگ جي نتيجن جي مقابلي ڪرڻ لاءِ تيار ھيون يا گھٽ ۾ گھٽ جيڪڏھن انهن اھو رعب ڄمايو ته پوءِ سوويت يونين جي طرز عمل کي صرف انهيءَ سمجھاڻيءَ جي بنياد تي قبول نه ٿو ڪري سگھجي ته عرب رياستن جي حق ۾ ان جي مداخلت کان ھڪ وڏي جنگ ڇڙي پوي ھا. انهيءَ سلسلي ۾ حق جي ڳالهه ته اھا آھي ته جيڪڏھن سوويت يونين، ھڪ کان پوءِ ٻئي مصلحت آميز سودي چڪائڻ جو عمل جاري رکيو ته ان کي انقلابي مقصدن جي ميدان ۾ پنهنجي رھنمائي جي دعوي ٰ کان دست بردار ٿيڻو پوندو. ھاڻي وڌيڪ تصفيه لاءِ گنجائش ٿوري رھي آھي. روس کي يا ته مظلوم ماڻھن جي منصفانه مقصدن جي محافظ طور پنهنجي ساک کي ٻيھر بحال ڪرڻو پوندو، خواه انهيءَ ذميداريءَ کي پوري ڪرڻ لاءِ کيس جنگ جو خطرو ئي ڇو نه کڻڻو پوي، يا ان کي بين الاقوامي معاملن ۾ پنهنجي غالب حيثيت کان دستبردار ٿيڻو پوندو.
اسٽالن جي جنگجوئي واري ۽ غير مفاھمانه رويي کان وٺي خروشچيف جي ”ڪئمپ ڊيوڊ “ جي جذبي تائين ۽ ھاڻي وزيراعظم ڪوسيجن جي ”گلاسبرو“ جي چوٽيءَ وارين گڏجاڻين تائين، جن کي صدر جانسن اڳيئي ”ھالي-بش“ جو جذبو سڏڻ لڳو آھي، ڊگھو مفاصلو طئي ڪرڻو پيو آھي. جيڪڏھن ”ھالي بش“ جو رستو، ھڪ اھڙيءَ راھه ڏانهن واپسيءَ جي بدران، جيڪا سوويت يونين کي اقتدار جي چوٽيءَ تائين وٺي آئي ھئي، فقط ڪئمپ ڊيوڊ جي جذبي کان اڳتي جو سفر آھي ته پوءِ ان جي معني ٰ بين الاقوامي معاملن ۾ سوويت يونين غير معمولي اختيار جي خاتمي جي آھي. مستقبل قريب ٻڌائيندو ته ” ھالي بُش“ ڪئمپ ڊيوڊ کان شروع ٿيڻ واري سفر جي تسلسل جو نالو آھي يا انهن بنيادي مسئلن تي، جيڪي ”ٽين دنيا“ کي درپيش آھن، سوويت يونين جي نظرياتي ذميوارين جي مطابق سخت ۽ غير لچڪدار موقف جي طرف ابتي ڊوڙ آھي.
چين، ھن وقت مظلوم ماڻھن ۽ سندن منصفانه مقصد جي ھڪ غير اختلافي رھنما جي حيثيت ۾ اڀري چڪو آھي، ۽ اھو ايشيا ۽ آفريڪا ۾ انهيءَ مقام کي دوباره حاصل ڪرڻ جي زبردست ڪوشش ڪندو، جيڪو اھو ٻي آفرو ايشيائي ڪانفرنس منعقد ڪرائڻ ۾ ناڪامي ۽ انڊونيشيا ۽ گھانا ۾ کاڌل شڪستن کان پوءِ وڃائي ويٺو ھو. ننڍي کنڊ ۾ آمريڪا جي وڌندڙ اثر و رسوخ جي ظھور طور، ھندستان اسرائيل سان وڌيڪ صلح پسندانه رويو اختيار ڪرڻ لاءِ سبب ڳولي ڪڍندو. صدر ناصر ۽ ٻين عرب اڳواڻن کي سندن پاليسين جي وسيع پئماني تي نئين سر تشخيص ڪرڻي پوندي. کين صحيح طور اندازو لڳائڻو پوندو ته ڪھڙيون ڳالھيون اڳ ۾ ڪرڻ گھرجن ۽ ڪھڙيون پوءِ، کين تصادم جي نڪات ۾ ڪمي آڻڻي پوندي ۽ ھن باري ۾ فيصلو ڪرڻو پوندو ته ٻنهي مان وڌيڪ خطرناڪ ڪھڙو آھي: اسرائيل يا خود عربن جون پاڻ ۾ ھلندڙ رقابتون. کين سڀ تعصب ترڪ ڪري، يمن ۽ ايراني نار جي مسئلن تي نظرثاني ڪرڻي پوندي، ۽ ترقي پسند ۽ قدامت پسند حڪومتن جي درميان ھڪ جٽادار ۽ قابل عمل تصفيه ڪرڻو پوندو. گويا، عام فھم لفظن ۾ ڳالھائيندي ائين کڻي چئجي ته متحده عرب جمھوريه کي ايندڙ ڪجهه وقت لاءِ، خود پنهنجو پاڻ ڏانهن وڌيڪ ڏسڻو پوندو. سڀني کان وڌيڪ اھم ڳالهه اھا آھي ته ايران ۽ متحده عرب جمھوريه جي درميان ميلاپ ڪرائڻ لاءِ سچيون ڪوششون ڪرڻيون پونديون.