باب ڇهون: پاڪستان کي ھندستان جي قيادت جي حلقي ۾آڻڻ جي آمريڪي حڪمت عملي
موجوده حالتن جي امڪاني نتيجن جي وضاحت لاءِ اڳين بابن ۾ پاڪستان ۽ آمريڪا جي باھمي تعلقات جي تاريخ جو خاڪو پيش ڪيو ويو آھي. ھاڻي اھو وقت اچي ويو آھي. جڏھن اسان آزادي حاصل ڪرڻ جي ٻن ڏھاڪن کان پوءِ، واقعن طرف زياده باقاعدگيءَ سان توجھ ڏيون ۽ مسئلن جي طرف جوشيلي ۽ اڇاتري عارضي رد عمل جي پراڻي عادت کي ڇڏي ڏيون.
ظاھري طور، 12- اپريل سنه1965 ع واري فيصلي جو مقصد ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھٿيارن گڏ ڪرڻ جي ڊوڙ تي بندش وجھڻ ۽ انهن جي درميان ھڪ وڌيڪ جنگ کي روڪڻ ھو. انهيءَ سان اھو مقصد پڻ منسوب ڪيو ويو ته دفاعي خرچ جي رقمن کي زرعي ۽ صنعتي ترقيءَ طرف موڙيو وڃي. بهرحال، پھريائين ته ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھٿيارن جو ” توازن“ ئي جنگ جي امڪان کي گھٽائي سگھي ٿو. انهيءَ حقيقت جي تصديق اسان کي گذريل ويھن سال جي تجربي مان ٿئي ٿي. ننڍي کنڊ کان ٻاھر، ۽ تمام وڏي پئماني تي، سوويت يونين ۽ آمريڪا جي درميان ھٿيارن جو جيڪو توازن موجود آھي، سو کين جنگ طرف نه، بلڪ مفاھمت جي طرف وٺي آيو آھي. عام طور تي جنگ ڪرڻ جي ترغيب ته ان وقت ٿيندي آھي، جڏھن فوجي عدم توازن ھوندو آھي. ڪجهه عرصي کان پوءِ آمريڪي فيصلي جو اثر، ھڪ اھڙي صورتحال پيدا ڪندو، جنهن ۾ پاڪستان کي ضرب لڳائڻ لاءِ ھندستان مضبوط پوزيشن ۾ ھوندو. انهيءَ ڪري ھيءَ ڳالهه ڪا لازمي نه ٿي ٿئي ته ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھٿيارن جي ڊوڙ، خود بخود کين جنگ جي طرف ڇڪي آڻيندي. ھيءُ پڻ دليل ڏنو ويو آھي ته ھٿياربند فوجن کي گھٽائڻ ذريعي به ھٿيارن جو توازن حاصل ڪري سگھجي ٿو. اھو خيال ڪيتريقدر خطرناڪ ۽ ناقابل ِ عمل آھي، سو اڳتي ھلي ثابت ڪيو ويندو. فقط چوڪسيءَ ۽ تياريءَ سان ئي جنگ کي روڪي سگھجي ٿو. نه فوجن جي ٻه- طرفي ڪمي ۽ نه ھندستان جي حق ۾ ڪا برتري، جنگ جي مصيبت کي ٽاري سگھي ٿي. اڃا به وڌيڪ واضح ھي مغالطو آھي ته آمريڪا جو فيصلو ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان جنگ کي روڪڻ لاءِ ڪيو ويو ھو. ھٿيارن جي ڊوڙ کان قطع نظر پڻ، ھندستان ۽ پاڪستان مستقل طور باھمي دشمنيءَ يا شديد مقابلي جي حالت ۾ مبتلا رھيا آھن، فقط ڇڪتاڻ جي درجي ۾ فرق رھيو آھي. اِنهن جا تعلقات ڪڏھن به معمول تي نه آيا آھن، نه وري انهيءَ وقت تائين معمول تي اچي سگھن ٿا، جيسين اھي بنيادي جڳھڙا نٿا نبيريا وڃن، جيڪي ورھاڱي جي وقت کان وٺي اندرئي اندر دکندا رھيا آھن. آمريڪا ھميشه انهيءَ ڀڙڪي اٿڻ واري صورتحال کان باخبر رھي آھي، پر ان جي باوجود ھن پاڪستان سان باھمي دفاعي ٺاھ ڪيا آھن، ۽ سيٽو ۽ سينٽو ۾ پاڪستان جي شموليت جو خير مقدم ڪيو آھي. درحقيقت، آمريڪا ته انهيءَ حد تائين به ويئي، جو ان پاڪستان کي اھو يقين ڏياريو ته ھندستان جي طرفان اڳرائيءَ جي صورت ۾ اھا پاڪستان جي مدد ڪندي. آزاديءَ واري وقت کان وٺي، ھندستان ۽ پاڪستان پنهنجين ھٿياربند فوجن کي مضبوط ڪرڻ شروع ڪيو ۽ آمريڪا ئي ھٿيارن جي انهيءَ ڊوڙ ۾ وڏي مدد گار رھي. اسان جي انتهائي ڪشيدگين جي دوران، آمريڪائي ھٿيارن پھچائڻ جو سڀني کان وڏو ذريعو بني رھي. سن1954ع ۾، دفاعي معاھدن جي طئي ٿيڻ کان پوءِ آمريڪا پاڪستان کي فوجي سازو سامان مھيا ڪرڻ شروع ڪيو، جيڪا ڳالهه ھندستان کي سخت ناگوار گذري. سن 1962ع ۾ چيني- ھندستاني ٽڪراءَ کان پوءِ، آمريڪا ھندستان کي فوجي امداد ڏيڻ شروع ڪئي ۽ ھن انهيءَ سلسلي ۾ پاڪستان جي ھنن احتجاجن کي نظر انداز ڪري ڇڏيو ته اھا امداد ھندستان کي اڳرائي ڪرڻ لاءِ آماده ڪندي. سن 1967ع جي تصادم کان پوءِ، وچ اوڀر ۾ ھٿيارن جي آمدورفت تي تبصرو ڪندي، جيمس ريسٽن طرفان سندس معقول راءِ جو اظھار ھن طرح ڪيو ويو:
”انتظاميه ھڪ ئي وقت تي سڀني قسمن جي ملڪن ۾ جديد توڙي قديم ھٿيارن جي ذخيره اندوزي خلاف تقريرون به ڪري رھي آھي، ۽ مستقل مزاجيءَ سان وڌيڪ ۽ اڃا وڌيڪ ھٿيارن سان جھاز ڀري موڪلي به رھي آھي. دراصل، آمريڪا ھن وقت دنيا جي ٻين سڀني ملڪن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ملڪن ڏانهن وڌيڪ ھٿيار موڪلي ٿي.
”حقيقتون ڇرڪائيندڙ آھن:1949ع کان وٺي جون 1966ع تائين، فقط ھڪ آمريڪي حڪومت ( خانگي ھٿيارن وڪڻندڙن جو شمار نه ڪندي) 16-ارب10- ڪروڙ ڊالرن جا ھٿيار ٻين ملڪن کي فروخت ڪيا ۽ 30ارب ۽ 20ڪروڙ ڊالرن جا ھٿيار مفت ڏنا. 46-ارب 30- ڪروڙ ڊالرن جي اھا رقم، ساڳئي عرصي ۾ ٻين ملڪن کي آمريڪا جي طرفان ڏنل انهيءَ اقتصادي امداد ۽ قرضن جي رقم کان 4-ارب ڊالر وڌيڪ آھي، جيڪا 1948ع جي وچ کان وٺي ڏني ويئي آھي ۽ جنهن ۾ نمايان طور ڪامياب ٿيل ” مارشل پلان(1) پڻ شامل آھي.“
آمريڪا ھنن دليلن جي بنياد تي ھٿيار ڏيڻ بند نه ٿي ڪري سگھي ته انهيءَ جي نتيجي ۾ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھٿيارن جي ڊوڙ شروع ٿي ويندي، نه وري ڪنهن سنجيدگيءَ سان اھا حجت پيش ڪري سگھجي ٿي ته پاڪستان لاءِ فوجي امداد بند ڪرڻ جو فيصلو، جنگ جي تدارڪ يا جنگ جي طرف وٺي وڃڻ واري ھٿيارن جي ڊوڙ جي پيش بنديءَ خاطر ڪيو ويوآھي.
ترڪي ۽ يونان آمريڪا کان ھٿيارن جي تمام وڏي امداد حاصل ڪن ٿا، ۽ اھي ھڪ کان وڌيڪ ڀيرو قبرص جي مسئلي تي جنگ جي ڪناري تائين به پھچي چڪا آھن. ان ھوندي به آمريڪا انهن ٻن ملڪن منجھان ڪنهن به ھڪ جي فوجي امداد معطل نه ڪئي آھي. اھو فرق ھن ڪري روا رکيو ويو آھي، جو ھاڻي سرد جنگ جو مرڪز يورپ کان ايشيا ڏانهن منتقل ٿي چڪو آھي، جتي ڪميونزم جي خلاف جدوجھد جي معني ٰھاڻي، دراصل عوامي جمھوريه چين جي خلاف جدوجھد ٿي ويئي آھي.
ھن ڳالهه تي پڻ سنجيدگيءَ سان دليل ڏيئي نٿو سگھجي ته فوجي امداد ھن ڪري بند ڪئي ويئي آھي جو دفاعي خرچن کي اقتصادي ترقيءَ جي طرف ھن نيڪ مقصد سان منتقل ڪيو وڃي ته ھندستان ۽ پاڪستان کي وڌيڪ آسودو بنايو وڃي. شروعات کان وٺي ئي ھندستان ۽ پاڪستان پنهنجي آمدنيءَ جي ذريعن جو ھڪ وڏو حصو بچاءَ تي خرچ ڪندا رھيا آھن، پوءِ به ڪيترن ئي سالن تائين آمريڪا ٻنهي ملڪن کي سياسي يا اقتصادي شرطن کان سواءِ ئي فراھم ڪندي رھي آھي. پاڪستان ۽ ھندستان اوچتوئي اوچتو ته غريب نه ٿي ويا آھن. ڏڪار ۽ غربت ڪي نوان ۽ عجيب آثار به نه آھن، جو انهن آمريڪي ضمير کي ھن لاءِ بيدار ڪري، دفاعي خرچن ۾ ڪمي آڻڻ طرف مائل ڪيو ته جيئن اھا رقم ڪنهن ٻئي مقصد لاءِ خرچ ڪئي وڃي. جيڪڏھن آمريڪي حڪومت سچ پچ اھو محسوس ڪيو ھجي ھا ته پاڪستان جي اقتصادي خوشحاليءَ کي سندس علاقائي سالميت تي ترجيح حاصل آھي ته اھا ٻن اھڙن غريب ملڪن کي، جيڪي تاريخي اعتبار کان ھڪٻئي جا حريف آھن، ايڏي ڊگھي عرصي لاءِ ايڏي ڀاري مقدار ۾ فوجي امداد ھرگز نه ڏئي ھا. ٻي مھاڀاري لڙائيءَ جي خاتمي کان پوءِ ھر ھنڌ جي قومن ڏٺو آھي ته اقتصادي ڪمزوري، غير ملڪي مداخلت لاءِ دروازا کولي ڇڏي ٿي. جيڪڏھن ھندستان ۽ پاڪستان اقتصادي طور خود ڪفيل ھجن ھا ته انهن جي سر زمين تي ڪنهن غالب ٻاھرين طاقت جي موجودگي ممڪن نه ٿئي ھا. اھڙيءَ طرح اھي اسباب، جيڪي غير ملڪي مداخلت کي ڪشش ڪن ٿا، سي انهن طاقتن لاءِ اڻ وڻندڙ ٿي نٿا سگھن، جيڪي ٻين رياستن جي معاملن ۾ پنهنجو اثر و رسوخ وڌائڻ چاھينديون آھن. اھڙين طاقتن جي مفادن ۽ سندن طرفان بيمارين کي دور ڪرڻ جي ڪوششن ۾ ابتدائي ٿضاد ٿيندو، جيڪي مداخلت کي دعوت ڏين ٿيون ۽ جيڪي غير ملڪي اثر و رسوخ کي وڌائڻ جون ذميواري ھونديون آھن.
اھڙين طاقتن جي مفادن ۽ سندن طرفان بيمارين کي دور ڪرڻ جي ڪوششن ۾ ابتدائي تضاد ٿيندو، جيڪي مداخلت کي دعوت ڏين ٿيون ۽ جيڪي غير ملڪي اثر و رسوخ کي وڌائڻ جون ذميواريون ھونديون آھن.
پوءِ ڀلا ڪھڙي چيز آمريڪا جي تاريخي حيثيت ۾ اھڙي وڏي تبديلي پيدا ڪئي آھي؟ ننڍي کنڊ ۾ ڪو به اھڙو نمايان نئون عنصر موجود ڪونهي، جيڪو انهيءَ تبديليءَ جو باعث ھجي. آمريڪا جي پنهنجي فوجي امداد سان وارد ٿيڻ کان ڪيئي سال اڳي ئي ھندستان ۽ پاڪستان 1948ع ۾ جنگ ۾ مشغو، ل ھئا. انهن جي درميان ھٿيارن جي ڊوڙ، انهيءَ وقت کان اڳي شروع ٿي چڪي ھئي، جڏھن آمريڪا جي مداخلت ان کي وڌيڪ تيز ڪري ڇڏيو ۽ انهن ملڪن ۾ افلاس ته انهيءَ وقت کان گھڻو اڳي موجود ھو، جڏھن آمريڪا انهن جي دفاعي خرچن جي رخ بدلائڻ جي ڪوشش، انهن جي معاشي بيمارين جي علاج خاطر ڪئي. سڀ پراڻيون حالتون اڳي وانگر ئي قائم رھيون. البت، نوان عناصر ننڍي کنڊ کان ٻاھر اڀريا آھن ۽ انهن جي انهيءَ ظھور ننڍي کنڊ جي انهن مسئلن کي، جيڪي اڳي ئي موجود ھئا، ھڪ مبالغھ آميز رنگ ڏيئي ڇڏيو آھي ۽ انهن جي باري ۾ ھڪ نئين اھميت جو احساس پيدا ڪيو آھي. اھي خارجي عناصر، جن جي ڪري واشنگٽن ۾ ھڪ عام نئين تشخيص وجود ۾ آئي آھي. سي ويٽ نام جي جنگ ۽ ايشيا ۾ چين جي وڌندڙ طاقت آھن. انهيءَ صورتحال کي گرفت ۾ رکڻ ضروري آھي، ۽ ھندستان ۽ پاڪستان جي تعاون کان سواءِ اثرائتي انداز ۾ ائين ڪرڻ ممڪن ناھي.
اھي عناصر سن 1954ع ۾ موجود نه ھئا ۽ 1962ع ۾ انهن جي اھا اھميت ڪانه ھئي، جيڪا اڄ آھي. پر ماضي قريب جي حالتن ڪري گھڻائي فيصلا ضروري ٿي پيا آھن، جن ۾ اھو فيصلو پڻ شامل آھي، جنهن جو 12- اپريل سن1967ع تي اعلان ڪيو ويو ھو. اھو چوڻ صحيح ناھي ته آمريڪا ھن ننڍي کنڊ کان بيزاريءَ جي حالت ۾ دستبردار ٿيڻ چاھي ٿي. ڪنهن به ٻئي ملڪ طرفان ھنن ٻن ملڪن (پاڪستان ۽ ھندستان) ۾ پنهنجو اثر و رسوخ وڌائڻ لاءِ ايتريون شديد ڪوششون نه ڪيون ويئون آھن، پوءِ به آمريڪا ھڪ اھڙو فيصلو ڪيو آھي، جيڪو سطحي طور تي ھن علائقي کان، جيڪو وڏين طاقتن ۽ ترقي پذير ملڪن جي درميان ميلاپ ۽ تعلق جو سڀني کان وڌيڪ حساس علائقو آھي، سندس ڪناره ڪش ٿيڻ جو تاثر ڏئي ٿو. ڇا، ھيءُ دليل ڏيئي سگھجي ٿو ته آمريڪا جي نظر ۾ صورتحال ايتريقدر مايوس ڪندڙ آھي، جو ان ۾ وڌيڪ سرمائي جي سيڙپ بيڪار ٿيندي؟ ڇا، اھا ڳالهه سمجھه ۾ اچي سگھي ٿي ته دنيا جي سڀني کان وڏي طاقت سٺ ڪروڙ انسانن ۽ جنگي اھميت جي ھڪ ننڍي کنڊ کي اوچتوئي اوچتو پنهنجي کاتي مان ڪڍي ڇڏيندي؟انهيءَ قسم جي دستبرداري بحث کان خارج آھي، خصوصا اھڙي وقت ۾، جڏھن آمريڪا وڏي وضاحت سان چئي ڇڏيو آھي ته اھا ڪميونزم لاءِ ڪوبه خال نه ڇڏيندي. آمريڪا جو بنيادي مقصد
اڃا تائين اھوئي آھي ته اھا ھـِن ننڍي کنڊ ۾ پنهنجو اثر و رسوخ وڌائي ۽ ان کي ايشيا ۾ ”آزاد دنيا“ جومضبوط قلعو بنائي.
اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ جي ھندستان ۽ پاڪستان کي فوجي امداد بند ڪرڻ جي فيصلي جي
اعلان کان فقط اٺ ڏينهن اڳي آمريڪا جي سيڪريٽري آف اسٽيٽ مسٽر ڊين رسڪ پاڪستان ۽ ھندستان کي اپيل ڪئي ھئي ته ”اھي ننڍي کنڊ ۾ حقيقي تعاون لاءِ ڪوئي رستوڳولين“، ۽ ھن ايوان نمائندگان جي خارجه معاملات جي ڪاميٽيءَ کي اھوبه ٻڌايو ھو ته ” اھڙو تعاون آزاد دنيا جي طاقت لاءِ ھڪ مضبوط پشت پناھ بنجي پوندو“.
گھڻو وقت نه گذريو ته ھڪ آمريڪي صدر چيو ھو ته جيڪڏھن ننڍو کنڊڪميونزم جي قبضي ۾ ھليو ويو ته ايشيا کي قبضي ۾ رکڻ ممڪن نه رھندو. جيڪڏھن آمريڪا سڄيءَ دنيا ۾ جنگ جي باھه ڦھلجڻ جو خطرو فقط ھن ڪري سـِر تي کڻڻ لاءِ تيار آھي ته ويٽ فام ۾ ڪميونزم جي خلاف پنهنجو محاذ قائم رکي ته ڇا، ھيءَ ڳالهه امڪان جي حد ۾ آھي ته ھوءَ ننڍي کنڊ مان نڪري ويندي ۽ اھڙيءَ طرح ايشيا ۾ ھميشه لاءِ پنهنجي حيثيت کي ختم ڪندي؟ ھيءَ ڳالهه صاف طور سمجھڻ گھرجي ته فوجي امداد جي خاتمي جو اعلان، پٺتي ھٽڻ جو اعلان نه، ان جي برعڪس اھو طاقت جو کليو کلايو مظاھرو آھي، ۽ ان جي چنبي ۾ آيل ملڪن لاءِ ھڪ الٽيميٽم ! ماضيءَ ۾ آمريڪا ھيءُ موقف اختيار ڪندي ھئي ته اھا ھندستان ۽ پاڪستان تي سندن باھمي جھڳھڙن جي نبيري ڪرڻ لاءِ پنهنجو اثر استعمال ڪرڻ کان قاصر آھي، خاص طور سان ھن ڪري، جو ان جي طرفان امداد جو مطلب ڪنهن ملڪ تي دٻاءُ وجھڻ نه ھو. انڪري ھوءَ دباءُ وجھڻ جي پنهنجي قوت کي استعمال ڪرڻ کان پرھيزڪندي رھي. ھڪ ملڪ ۾ سندس طاقتور ۽ ٻئي ملڪ ۾ ان جي مقابلي ۾ ذرهڪمزور موجودگي، تعزيري اقدامات جي تقاضائن کي پورو نه پئي ڪريسگھي. ان جي باوجود وقت گذرڻ سان گڏو گڏ، ٻنهي ملڪن ۾ آمريڪا جوعمل دخل گھرو ٿي ويو آھي، ۽ ھاڻي آمريڪا محسوس ڪري ٿي ته پھريون دفعو سندس اثر و رسوخ ايترو زياده ٿي ويو آھي، جو اھا ھڪ ئي وقت تي ٻنهي ملڪن تي دٻاءُ وجھڻ جي ھمت ڪري کين ملائڻ جي ڪوشش ڪري سگھي ٿي.
1962 ع جي چيني– ھندي تصادم ۽ ان جي نتيجي طور ھندستان جي وقار ۾ آيل زوال کان پوءِ آمريڪا طرفان اتي آھستي آھستي وڏي اثر و رسوخواري حيثيت اختيار ڪئي ويئي آھي. ھندستان کي خوراڪ جي انهن ھڪ ڪروڙ ٽنن کانسواءِ، جيڪي آمريڪا ان کي ھر سال موڪليندي آھي، ۽ جيڪي فقط آمريڪا ئي موڪلي سگھي ٿي، ناقابل برداشت تڪليفن جومقابلو ڪرڻو پوندو. جيڪڏھن گذريل قرضن ۽ انهن جي وياج جي ادائگيءَ جي مسئلن کي نظرانداز ڪيو وڃي، ۽ ھندستان جي اندروني خلفشار جو پڻ خيال نه رکيو وڃي، تڏھن به آمريڪا وٽ ھن جي موجوده محتاجي ۽ پاڪستان جي دستور موجب آمريڪا تي انحصار، انهيءَ ملڪ کي ھي باور ڪرائڻ لاءِ ڪافي آھن ته ان جي موجوده فائديمند حيثيت جو ھميشه لاءِ برقرار رھڻ قرين قياس ناھي. ٻنهي ملڪن کي ملڻ واري امداد، اڄ کان اڳي ڪڏھن به وڌيڪ ڪانه ٿي آھي، ۽ ان جي نتيجي ۾ انهن جي محتاجي به، ھن کان وڌيڪ اڳي ڪڏھن به ڪانه ٿي آھي، ۽ آمريڪا ننڍي کنڊ ۾ تعلقات جون ڪجهه فوري تبديليون چاھي ٿي. عالمي توڙي علاقائي، ڊگھي عرصي لاءِ فوري، مطلب ته ھر خيال کان، پاڪستان ۽ ھندستان کي ايشيا ۽ ٻين ملڪن ۾ آمريڪي مقصدن جي حصول خاطر نيٺ گڏ ڪيو وڃي. ھاڻي وقت آھي ته گذريل ٻن ڏھاڪن جي عظيم سرمايه ڪارين جو نفعو وصول ڪيو وڃي.“
سوويت يونين پڻ ھندستان ۽ پاڪستان جي باھمي جھڳڙي جو نبيرو چاھي ٿي، پر ان جا اسباب مختلف آھن. ھڪ حد تائين ته ٻنهي عالمي طاقتن جا مفاد ھڪجھڙا ۽ ساڳيا آھن. 12-اپريل 1967ع تي واشنگٽن ۾ جاري ڪيل بيان ۾ اعلان ڪيو ويو آھي ته آمريڪا جي ھندستان ۽ پاڪستان جي فوجي امداد بند ڪرڻ جي فيصلي تي، ٻين ملڪن کان علاوه سوويت يونين سان پڻ مشورو ڪري ان کي باخبر ڪيو ويو ھو. جيڪڏھن ٻيئي عالمي طاقتون ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھڪ فيصلي کي زبردستيءَ مڃائڻ تي پاڻ ۾ رضامند آھن ته پوءِ ان جي معني ٰ اھا آھي ته پاڪستان کي وڌيڪ قربانيون ڏيڻيون پونديون، ۽ ان کي عوامي جمھوريه چين سان دوستيءَ جي رستي تي وڌيڪ دليريءَ سان ھلڻو پوندو. ان جي باوجود سوويت يونين جو عمل آمريڪا سان باھمي رضامنديءَ جو نه ٿيو، ۽ جيڪڏھن اھو قبول ڪرائڻ تي زور ڏيڻ ۾ تعاون نه ڪري ته اھريءَ صورت ۾ پاڪستان لاءِ پنهنجي غير جانبداريءَ کي قائم رکڻ ۾ گھٽ مشڪل پيش ايندو.
روس، آمريڪا ۽ چين جي اثر کي روڪڻ لاءِ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان امن چاھي ٿو. آمريڪا انهن ٻنهي ملڪن جي درميان ھن ڪري امن چاھي ٿي ته ھو ان جي ذريعي سوويت اثر و رسوخ کي ننڍي کنڊ ۾ ڦھلجڻ کان روڪي، ھندستان ۽ پاڪستان کي مشترڪه طور مقابلي ۾ کڙو ڪري. اھو آھي اھم ترين فرق، ۽ جيڪڏھن چين ۽ روس جا اختلاف ايتريقدر گھرا نه ٿي وڃن ھا، ته اھو فيصله ڪن ٿئي ھا. سوويت يونين جي طرف کان ھن ڳالهه جو گھٽ امڪان آھي ته اھا پاڪستان تي آمريڪا جھڙي شدت سان ھندستان جي مقابلي ۾ گھٽ حيثيت قبول ڪرڻ لاءِ زور ڏي، ۽ چين سان کلم کلا دشمنيءَ جو رويو اختيار ڪري. ان جي برعڪس آمريڪا کي ھن ۾ دلچسپي ٿيندي ته پاڪستان ھندستان سان تعاون ڪري ان طرح ھو انهيءَ طرف کان چين جي چوڌاري وڌل گھيري کي مڪمل ڪري. ھند و پاڪستان جو ننڍو کنڊ ئي ھڪ اھڙو خال رھجي ويو آھي، جنهن کي پر ڪرڻ باقي آھي. فقط وقت ئي ڏيکاريندو ته سوويت يونين آمريڪا سان پنهنجي مشترڪه مفاد جي ھڪ حصي جي تڪميل لاءِ ڪيستائين تعاون ڪرڻ لاءِ تيار آھي. ٿي سگھي ٿو ته سوويت يونين جو موقف ڪجهه عرصي تائين آمريڪا جي موقف جي قريب رھي، پر ھن ڳالهه جو امڪان گھٽ آھي ته مفاد جي قريب غير معين مدت تائين باقي رھي. ھاڻي، سوويت يونين لاءِ يقينا اھو وقت اچي ويو آھي ته اھا پنهنجي عالمي ڪردار جو نئين سر تعين ڪري، ۽ انهن شڪن ۽ شبهن کي دور ڪري. جيڪي ان آمريڪا جي ڳالھين ۾ اچي ھڪ جي پٺيان ٻي سودي بازيءَ ۾ ڦاسي پيدا ڪيا آھن. بهرحال، مستقبل ۾ سوويت يونين سان زياده فائديمند تعقات طئي ڪرڻ لاءِ پاڪستان وٽ داءُ پيچ لڙائڻ جي ڪافي گنجائش آھي. پر جيڪڏھن وقت ۽ موقعو ھٿن مان نڪرڻ ڏنو ويو ته دير مدار سان ڪيل اقدامات بي معني ٰ رھجي ويندا، ۽ اھو پاڪستان جي سياست لاءِ ھڪ تمام وڏو الميو ٿيندو.
آمريڪا جو موقف وڌيڪ واضح آھي. اھا جنهن ڳالهه جي ڪڍ آھي، سا ڳالهه ان جي بلند ترين عالمي مفاد جي عين مطابق آھي ۽ انهيءَ حد تائين اھا سمجھڻ لائق آھي. ھيءَ حقيقت، ته پاڪستان کي ان جي تمام وڏي قيمت ادا ڪرڻي پوي ٿي، سا فقط پاڪستان جي عوام سان تعلق رکي ٿي. بهتر ائين ٿيندو ته اسين احتجاجن جي طوفان کڙي ڪرڻ بدران، جيڪو قومي مقصد جو ڪو به فائدو ڪرڻ کان سواءِ دٻجي وڃي ٿو، انهيءَ وڏي آزمائش جو غير جذباتي انداز ۾ مقابلو ڪريون. آمريڪا سان پاڪستان جي تعلقات جي دوران ۾ ھيءُ ڪو پھريون بحران ناھي. انهيءَ قسم جو طر ز ِ عمل ڪافي عرصي کان وٺي خاصو واضح رھيو آھي. آمريڪا طرفان ڪيل ھرنئون عمل، متعين مقصدن لاءِ ڪيو ويو آھي. ھر بحران جي پٺيان گوڙ شور وارن اخباري تبصرن ۽ بيانن جو طوفان کڙو ڪيو ويو آھي. جن کي بعد ۾ حفاظت سان دفترن ۾ داخل ڪيو ويو آھي. انهيءَ کي ”خوش ڪريو– ٺونشو ھڻو“ قسم جو طريقو چئي سگھجي ٿو، ۽ اھو ھڪ اھڙو طريقو آھي، جنهن سان پاڪستاني رھنمائن کي منجھائي، اتان جي عوام جي عزت کي مڪمل سودي بازيءَ جي خلاف ڪمزور ڪيو وڃي ٿو.
پاڪستان کي عالمي گروه بنديءَ طرف ڌڪي وڃڻ لاءِ قدم کنيو وڃي ٿو، جنهن جي خلاف وڏي واڪي وارا، پر غير مؤثر احتجاج بلند ڪيا وڃن ٿا. پوءِ پاڪستان س جي سرڪاري ترجمان کي سندن ڪم تي واپس وڃي ويھڻ لاءِ آماده ڪرڻ واسطي، پاڪستاني حڪومت جي آڏو ھڪ ”اقتصادي گجر “ لوڏائي وڃي ٿي( سبز باغ ڏيکاريا وڃن ٿا). انهن ترغيبن ڪيئي شڪليون اختيار ڪيون آھن، مثلا ” پي. ايل. 48“ جي تحت خوراڪ جي فراھمي، جنهن جا شرط آمريڪا جي سياسي ضرورتن مطابق بدلبا رھن ٿا، رٿائن ۽ شين جي صورت ۾ امداد، جن جو تعين عالمي بئنڪ جي تحت قائم ٿيندڙ ڪنسوريشم جي ششماھي اجلاس ۾ علحده ۾ علحده مشترڪه، ٻنهي نمونن سان ڪيو وڃي ٿو. ڪنسوريشم کان ٻاھر رٿابنديءَ جي امداد جو طريقو، جنهن کي سنڌو ماٿريءَ جي معاھدي ۾ سم ۽ ڪلر جي رٿائن جي سلسلي ۾ استعمال ڪيو ويو آھي، پاڪستاني رپئي لاءِ سھاري، ۽ ڳوٺاڻي ترقي يا انهيءَ قسم جي ٻين رٿائن لاءِ ڪائونٽر پارٽ سرمايه جو استعال. پوءِ مناسب وقت گذري وڃڻ کان پوءِ ھڪ ٻيو ٺونشو لڳي ٿو، جنهن تي احتجاج شروع ڪيا وڃن ٿا ۽ انهن تي وري ڪي ٻيون اقتصادي ملمون رکي کين ٿڌو ڪيو وڃي ٿو، ۽ اھڙيءَ طرح سان قافلو پنهنجي منزل ِ مقصود طرف ھلندو رھي ٿو. انهيءَ قسم جي ڪارروائي نومبر 1959 ع ۾ ان وقت شروع ڪئي ويئي، جڏھن ھندستان ۽ چين جي درميان لداخ جي مٿانهن پٽن جي چوٽين تي سرحدي جھڙپ ٿي ھئي. موجوده صورتحال، بدليل حالتن جو محض ھڪ اڻٽر نتيجو آھي. نين حالتن ننڍي کنڊ ۾ آمريڪا جي مقصدن ۾ تبديلي آندي آھي ۽ انهيءَ ڪري پاڪستان کي ھڪ کان پوءِ ٻيو بحران ڏسڻو پيو آھي.
آمريڪا جي رويي ۾ تبديلي اچڻ سان، غير جانبداري ۽ علحدگي، جن کي ڊلس ڪنهن زماني ۾ غير اخلاقي سڏي انهن جي مذمت ڪئي ھئي، تن کي ھاڻي عزت جي نگاھن سان ڏسڻ شروع ڪيو ويو. دنيا کي ھندستان جي اھميت، سندس علائقي جي وسعت، ۽ ان جي تمام وڏي آدمشماريءَ جي اھميت ياد ڏياري ويئي. ان کي ايشيا ۾ جمھوريت جي نمائشي مثال طور پيش ڪرڻ لاءِ ڪيئي اھم سبب ھئا. سن 1961ع ۾ غير منسلڪ ھندستان کي منسلڪ پاڪستان کي ترجيح ڏيندي، ان لاءِ غير متناسب انداز ۾ اقتصادي امداد مقرر ڪئي ويئي. پر پاڪستان سوويت يونين ۽ چين سان رابطو قائم ڪري پنهنجي نقصان جي تلافي ڪانه ڪئي. انهن ڏينهن ۾ روس جو جواب شايد اسان جي حال جي موافق ھجي ھا، ڇاڪاڻ ته چين ۽ روس جي درميان اختلافات اڃا منظر عام تي نه آيا ھئا، ۽ روس ۽ آمريڪا جي درميان وقتي ٺاھه جي تشڪيل اڃا پوري نه ٿي ھئي، پر پاڪستان فقط فرسوده ڪاغذي پروپئگنڊا سان ئي پنهنجو رد عمل ڏيکاريو، جنهن کي جلد ئي ڪجهه اقتصادي امداد غلامانه انداز ۾ قبول ڪرائي، خاموش ڪيو ويو. ان کان پوءِ ٻيو ڏکوئيندڙ ٺونشو 1962ع واري چيني- ھندستاني سرحدي تنازعي جي دوران لڳو، جڏھن آمريڪا موقعو وٺي پاڪستان سان ڪيل پنهنجن وعدن جي خلاف ھندستان کي تمام گھڻي فوجي امداد پھچائي. ان کان پوءِ وري ھڪ اھڙو ڊگھيءَ مدت وارو فوجي امداد جو معاھدو غير منسلڪ ۽ غير جانبدار ھندستان سان ڪيو ويو، جنهن مان منسلڪ پاڪستان کي خطرو لاحق ٿيو ۽ جنهن مان اڳواڻن وعدن جي ڀڃڪڙي ٿي رھي ھئي. مختصر اھو ته ننڍي کنڊ ۾ ھٿيارن جي جنوني ڊوڙ جي شروعات ۽ ھمت افزائي آمريڪا جي ھٿان ٿي.
پوءِ، سن 1965ع ۾ ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان جنگ ڇِـِڙي. جيڪڏھن اسان انهيءَ جنگ مان ڪافي سبق نه سکيو، ته پاڪستان ۽ آمريڪا جي تعلقات جو موجوده بحران پڻ غالبا اسان لاءِ زياده سبق آموز نه ٿيندو. چين، جنهن جي خلاف سيٽو جي تنظيم خاص طور کڙي ڪئي ويئي ھئي، تنهن سيٽو جي اتحادي تنظيم جي ھڪ ميمبر ملڪ، پاڪستان لاءِ ھمدرديءَ ۽ امداد جو مظاھرو ڪيو. پاڪستان جي پرڏيھي پاليسيءَ جي الميھ جا ڪيئي طنزيھ نظارا ۽ رخ آھن. ھيءُ ملڪ پنهنجي معاھدي جي بخين اڊڙڻ بعد، پنهنجي قومي سلامتيءَ ۽ علاقائي سالميت جي تحفظ لاءِ نوان رستا ڳولڻ تي مجبور ٿيو. ڇا، اھو ممڪن ھو ته آمريڪا سان مصنوعي بنيادن تي خصوصي تعلق دوباره قائم ڪرڻ سان، جيئن ڊسمبر 1965ع ۾ ڪوشش ڪئي ويئي ھئي، اھو مقصد حاصل ٿي سگھي ھا؟ معروضي لحاظن ھن وقت تائين اھڙي رقيق ميلاپ لاءِ ٿيندڙ ھر ڪوشش کي ناڪام بنايو آھي. قومي سلامتيءَ لاءِ ڳولا مختلف نمونن سان ۽ ڪن ٻين پاسن ۾ ٿيڻ گھرجي. آمريڪا جو رويو ان وقت تائين سخت ئي ٿيندو ويندو. جيسين پاڪستان سندس شرط شروط قبول نه ڪندو يا ھڪ ليڪ ڪڍي، ”ھن ھنڌ تائين، ۽ ھن کان اڳتي نه“ نه چوندو. آمريڪا جي ” راضي ڪريو- ٺونشو ھڻو“ واري حڪمت عمليءَ جو تازه ترين نمونو، تربيلا بند لاءِ ڪيل وعدو آھي، جيڪو پاڪستان کي تسلي ڏيڻ لاءِ ڏنو ويو ھو.ان کان پوءِ اھو اڻٽر ٺونشو 12- اپريل 1967ع تي لڳو، جڏھن پاڪستان جي فوجي امداد بند ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو. ھن ڳالهه جو فيصلو، ته ڇا پاڪستان آمريڪا سان سندس تعلقات جي موجوده رخ کي موڙي سگھي ٿو يا نه، فقط ان وقت معلوم ٿي سگھندو، جڏھن مزاحمت ڪئي ويندي. پاڪستان جي قومي مفادن جو تحفظ ضرور ٿيڻ گھرجي، خواه ائين ڪرڻ، آمريڪا جي نارضامنديءَ جي قيمت ادا ڪرڻ سان ئي ممڪن ٿئي. ھن جو ھروڀرو ڪو اھو مطلب ناھي ته پاڪستان کي مادي طور آمريڪا جي طاقت خلاف صف آرا ٿيڻو پوندو، پر اھو ته اسان کي انهيءَ حقيقت کي پوري عزم سان سفارتي، سياسي ۽ اقتصادي ذريعن سان واضح ڪرڻ گھرجي ته اسان کيس پنهنجن قومي مفادن جي آھستي آھستي ڪترڻ جي اجازت ھرگز نه ڏينداسون. انهيءَ قسم جي موقف لاءِ اسان کي داخلي ردو بدل ۽ قربانين جي ضرورت پوندي، پر آمريڪا سان ھروڀرو ڪنهن دير- ڇڪتاڻ جي ضرورت ڪانه پوندي. ھڪ ئي مھل گذري ويندڙ بحران، ھڪٻئي جي پٺيان ايندڙ گھڻن بحرانن کان بهتر آھي، جن ۾ ڪجهه ساھي کڻڻ جا درمياني وقفا ته برابر ھجن، پر جيڪي (بحران ) بعد ۾ اھڙين اڻٽر ھنگامي حالتن طرف گھلي وڃن، جتان پاڪستان لاءِ سندس وقار جي دوباره بحالي ان جي وس کان ٻاھر ٿي وڃي.
دٻاءُ، ھڪ ناشائستو لفظ آھي. انهيءَ لفظ کي سفارتي ٻوليءَ ۾ استعمال ڪرڻ بداخلاقي سمجھيو ويندو آھي. ان جو مطلب اھو ناھي ته ڪو قومن ماضيءَ ۾ دٻاءُ استعمال ئي نه ڪيو آھي. مادي تلسط واري زماني ۾، جبر ۽ زور ۽ زبردستيءَ کي نهايت بيھودي طريقي سان استعمال ڪيو ويندو ھو. اسان جي ھن نئين بيٺڪي زماني ۾ جبر ۽ زور ۽ زبردستيءَ جا طريقا وڌيڪ شائسته ۽ شاندار آھن، ۽ انهن جي دريافت ۾ ھندستان ۽ پاڪستان اڪيلا نه رھيا آھن. ڪي ملڪ، عالمي طاقتن جي سياسي اڳواڻيءَ جي سامھون جھڪڻ جي خلاف جدوجھد ۾ ڪامياب ٿيا آھن، ۽ ڪي نه. اسين، پاڪستان وارا فقط پنهنجي ئي صورتحال سان دلچسپي رکون ٿا. فوجي شعبي ۾ اسان جو مڪمل، ۽ اقتصاديات ۽ خوراڪ جي ضرورتن ۾ خاصو انحصار، آمريڪا تي رھيو آھي. سنڌو ماٿريءَ واري معاھده تي عمل در آمد کي به نظر ھيٺ رکڻ ضروري آھي. پاڪستان تي دٻاءَ جي شدت، ھندستان تي دٻاءَ جي مقابلي ۾ محض ھن سبب ڪري گھڻي زياده ھوندي، جو پاڪستان کان ٿيندڙ مطالبي جي سطح گھڻي قدر وڌيڪ اوچي آھي. دٻاءُ انهيءَ وقت تائين وڌندو ويندو. جيستائين اسين مزاحمت نه ڪريون يا وري نيازمنديءَ ۾ ڪنڌ جھڪايون. جيڪڏھن اسين ڀڳاسون ته اسان کي مرڻ گھڙيءَ تائين ڀڄندو ئي رھڻو پوندو. ھندستان تي پڻ دٻاءُ وڌندا رھندا، پر انهن جي شدت گھٽ ھوندي، جيئن فوجي امداد کي روڪڻ جي صورت ۾ ھن کان اڳي ڏٺو ويو آھي. ھيءُ فيصلو مڪمل طور پاڪستان جي خلاف رھيو.اھڙيءَ طرح ھڪ ئي وقت ۾ پاڪستان تي شديد دٻاءَ ۽ ھندستان تي معتدل دٻاءُ وڌو ويندو، ۽ ھاڻي جڏھن ته وچ اوڀر ۾ جنگ آمريڪي حليف جي فتح سان ختم ٿي آھي، تڏھن آمريڪا پاڪستان ۽ ھندستان تي اڃا به وڌيڪ دٻاءُ وجھندي. ٿوري وقفي کان پوءِ، جڏھن وچ اوڀر ۾ سياسي صورتحال وڌيڪ صاف تي ويندي ۽ جنرل اسيمبلي ھڪ وڌيڪ ٺھراءَ کي دفتر داخل ڪري چڪندي، تڏھن آمريڪا پنهنجن عالمي مقصدن خاطر، پنهنجو سڄو سارو ڌيان ڦيرائي ننڍي کنڊ طرف ڪندي.
سن 1958 ع ۾ آمريڪا، ھندستان تي دٻاءُ وجھڻ جي پوزيشن ۾ ڪانه ھئي، پر اھا صورتحال ھاڻي بدلجي چڪي آھي. ھندستان ۾ ڦھليل عام بدنظمي ۽ ڏڪار جي ڏڪائيندڙ حالتن مان ابتدائي دخل اندازين لاءِ فائدو ورتو ويو آھي. پاڪستان وانگر اتي به دٻاءُ اڳ ۾ اقتصادي ۽ مالي دائرن ۾ وڌو ويو ۽ ائين ھن ڪري ڪيو ويو ته جيئن ھندستان جي رد عمل جي آزمائش ڪئي وڃي. يعني ھي ڏٺو وڃي ته ڇا، پاڪستان وانگر ھندستان پڻ ھڪٻئي جي پٺيان پوندڙ دٻاءَ کان درجي بدرجي مغلوب ٿي ويندو يا نه، جنهن جي نتيجي ۾ آخرڪار سڄيءَ طاقت جو مظاھرو ڪرڻو پوندو. پاڪستان وانگر ھندستان جي حالت ۾ پڻ شروعات ھڪ نيڪ نيت مدد گار جي صورت ۾ ڪئي ويئي. مالي حڪمت عملين بابت مشورا ڏنا ويا، جن جي نتيجي ۾ ھندستاني رپئي جي قيمت ۾ ڪمي ڪرڻي پيئي. انهيءَ ڪاميابيءَ کان خوش ٿي آمريڪا قدم وڌائي ھندستان جي زرعي ۽ صنعتي پاليسين ۾ دخل اندازي شروع ڪئي. ھندستاني حڪومت کي مشورو ڏنو ويو ته نجي صنعتڪارن کي رعايتون ڏنيون وڃن، ته جيئن آزاد ڪاروبار جي تاڃي ۽ پيٽي ۾ مضبوطي پيدا ٿئي. ھندستان جي حڪومت، جيڪا وڌندڙ مشڪلاتن ۽ ڏڪار جي ڀوت جي ڊپ ۾ مبتلا ھئي، تنهن اھا شڪست به کڻي مڃي. انهن نتيجن آمريڪا جي ھمت ايتريقدر وڌائي ڇڏي، جو اھا ھاڻي کلي ميدان ۾ آئي ۽ ٻنهي ملڪن جي فوجي امداد ھن مقصد سان بند ڪئي ته اھا انهن ٻنهي کي ھڪ زياده وسيع ٺاھه قبول ڪرڻ تي مجبور ڪري سگھي. ويھن سالن جي سخت محنت ۽ ڪوششن کان پوءِ حالتن ملي آمريڪا کي ھندستان ۽ پاڪستان ۾ ھڪ غالب حيثيت عطا ڪري وڌي. اھا ويھن سالن جي سفارتي ثابت قدمي ۽ اورچائيءَ جي ھڪ نمايان فتح آھي. آمريڪا کي ننڍي کنڊ جي سٺ ڪروڙ انسانن مٿان تسلط حاصل ھئڻ لاءِ خوش ٿيڻ جو ھر ھڪ سبب آھي، ڇاڪاڻ ته ٻي مھاڀاري لڙائي کان اڳي ان کي اتي ڪو به اثر و رسوخ ڪو نه ھو. ايڏي ساري صبر آزما محنت کان پوءِ ھاڻي ان لاءِ فصل ڪاٽڻ جو وقت اچي ويو آھي، ۽ 12- اپريل سن 1967ع تي، آمريڪا طرفان سندس بي انتها سرمايه ڪاريءَ جي پھرين قسط جي ادائگيءَ لاءِ مطالبو ڪيو ويو.
ننڍي کنڊ مان پٺتي ھٽڻ جي اعلان جي برعڪس، آمريڪا جي انهيءَ فيصلي مان اڳتي وڌايل ھڪ طاقتور ۽ اھڙي سوچيل سمجھيل قدم جو مطلب وٺڻ گھرجي، جنهن جو مقصد پاڪستان ۽ ھندستان کان پنهنجا شرط مڃائڻ آھي. ننڍي کنڊ جي تاريخ انهيءَ وقت کان وٺي، يورپي طاقتن جي مداخلت جي مثالن سان ڀري پيئي آھي، جڏھن انگريزن ۽ فرينچن پھرئين ڀيري ھن ننڍي کنڊ جي ڪنارن تي قدم رکيا ۽ ڪن ھنڌن تي آباد ٿيڻ لاءِ حق حاصل ڪيا. آمريڪا انهيءَ تاريخي معلومات کان مدد وٺي، سامراجيت جي اثر جي آزمايل طريقي کي دھرايو آھي. آمريڪين کي اڄڪلھه جيڪي اقتصاددي رعايتون ۽ فوجي سھولتون ڏنل آھن، تن مان ڪلائيو جي ديوانيءَ جي تمثيل ملي ٿي. ڪلڪتي، مدراس، پانڊيچري ۽ ٻين ھنڌن تي آبادين جي قيام جي، جتان کان يورپي طاقتن پنهجو اثر ورسوخ وڌايو ھو، ھڪ جديد مساوي صورت موجود آھي. اھو چئي سگھجي ٿو ته ننڍي کنڊ ۾ آمريڪي اثر و رسوخ جي توسيع انهن رعايتن کان ڪجهه مختلف آھي، جيڪي يورپ جي تجارتي قومن کي ڏنيون ويئون ھيون، ۽ درحقيقيت ڪي فرق آھن به؛، پرامن تجارتي بستين کان گھٽ خطرو ڇو ڏسي؟ جيڪڏھن اھي پرامن تجارتي بستيون فتوحات لاءِ سرحدي مورچا بنجي ويئون ھيون، ته فوجي اڏا ڪھڙي اعتبار کان گھٽ خطرناڪ آھن؟ ھر فوجي رعايت، جيڪا ڪنهن ايشيائي ملڪ جي طرفان ڏني وڃي ٿي، سا انهيءَ ملڪ لاءِ خطري جو سرچشمو آھي. اھي خطرا اھڙا ته سنگين آھن، جو فرانس ناٽو کي اطلاع ڏيئي پنهنجي علاقي ۾ قائم ٿيل سڀني فوجي اڏن کي ختم ڪرائي ڇڏيو. ھندستان ۽ پاڪستان بنگال جي ديوانيءَ جي مساوي رعايتون، جيڪي مغل شھنشاھه طرفان ڪلائيو کي عطا ڪيون ويئون ھيون، غير ملڪي اقتصادي ۽ فوجي امداد حاصل ڪرڻ لاءِ اڳيئي ڏيئي چڪا آھن. ائين پيو نظر اچي ته اسان ٻنهي مان ڪنهن ھڪ ملڪ به، پنهنجي انهيءَ نامبارڪ ماضيءَ مان ڪوئي سبق حاصل نه ڪيو آھي، جنهن جي ڪري اسان جي عوام کي ذري گھٽ ٻن سئو سالن تائين مغلوب رھڻو پيو.
آءٌ انهيءَ ڳالهه کي دھرايان ٿو ته آمريڪا اھو دور رس نتيجن جو حامل قدم ھن ڪري نه کنيو آھي، جو ان کي ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان ھڪ وڌيڪ جنگ ڇڙڻ جو ڊپ آھي، يا ھن ڪري جو اھا سندن ھٿيارن جي ڊوڙ کي روڪڻ چاھي ٿي. يا ھن ڪري جو اھا ڀاري فوجي خرچن کي اقتصادي ترقيءَ لاءِ موڙڻ چاھي ٿي. آمريڪي حڪومت طرفان سرڪاري طور ڏنل سببن جو مطلب، سندس فيصلي کي شرافت جو جامو پھرائڻ آھي، پر نيڪ نيتيءَ جي پيش منظر پٺيان اصلي مقصد ھيٺئين طرح آھن:
(1) آمريڪا کي اڄ ھندستان ۽ پاڪستان ۾ جيڪو اثر حاصل آھي، سو پنهنجي عروج تي آھي، ۽ ان کي يقين آھي ته اھا ٻنهي ملڪن کي ھڪ ئي وقت تي سندس عالمي مفاد جي موافق ٺاھه ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري سگھي ٿي.
(2) آمريڪا چاھي ٿي ته ان طرح جو سٽاءُ جلد وجود ۾ اچي، ڇو ته ان کي ويٽ نام ۾، جتي اھا سمجھي ٿي ته ھوءَ ايشيا کنڊ ۾ پنهنجي مستقبل لاءِ ھڪ فيصله ڪن جدوجھد ۾ مصروف آھي، روزانو وڌندڙ مشڪلات جو مقابلو ڪرڻو پوي ٿو.
(3) ھوءَ سوويت يونين ۽ پنهنجي درميان في الحال پيدا ٿيل مفاھمت جي ڪري ھن خيال جي آھي ته ھيءُ وقت مناسب آھي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ مفاھمت ننڍي کنڊ ۾ ھڪ مشترڪه دلچسپيءَ جو علائقو متعين ڪري ڇڏيو آھي ۽ آمريڪا کي اميد آھي ته روس صورتحال جو ناجائزو استحصال ڪرڻ کان باز رھندو.
(4) آمريڪا جو خيال آھي ته چين في الحال پنهنجن داخلي مسئلن ۾ ايتريقدر ڦاٿل آھي، ۽ ان کي ايڏيون گھڻيون ناڪاميون نصيب ٿيون آھن، جو ھو ڪو دليرانه جوابي قدم نه کڻندو.
(5) ھندستان ۽ پاڪستان جون داخلي مشڪلاتون خصوصا اھي جيڪي اقتصادي ۽ خوراڪ جي فراھميءَ متعلق آھن، ٻنهي ملڪن تي مختلف قسمن جي دٻاءُ وجھڻ لاءِ ساز گار آھن.
(6) آمريڪا، ھندستان ۽ پاڪستان ٻنهي تي وڌل دٻاءُ جي رد عمل جي حڪمت ِ عملين کي وڌيڪ تيزيءَ سان حاصل ڪرڻ خاطر، اھا نئين ۽ وڌيڪ سخت دٻاءُ وجھڻ جو سوچيل سمجھيل خطرو کڻي سگھي ٿي.
اھو پڇڻ مناسب آھي ته جڏھن آمريڪا وٽ اقتصادي دٻاءُ وجھڻ جا ڪيئي ذريعا به ھئا، ته پوءِ ان فوجي ميدان ۾ جبر کان ڪم وٺڻ ڇا لاءِ پسند ڪيو؟ ھن ڳالهه کان انڪار نه ٿو ڪري سگھجي ته فوجي امداد کي بند ڪرڻ جي اعلان کان اڳي انهن طريقن سان ڪجهه نه ڪجهه دٻاءُ وڌو ويو ھو. دراصل، انهيءَ فيصلي ڪرڻ کان اڳ ۾ ڪيئي دٻاءُ خفيه طريقن سان استعمال ڪيا ويا ھئا. آمريڪا اھي معاھدا رد ڪري ڇڏيا، جن جي تحت ھندستان ۽ پاڪستان کي ڊگھي عرصي جي سخاوت واري بنياد تي خوراڪ ملندي ۽ اھڙا نوان معاھدا طئي ڪيا، جن جا شرط شروط سخت ھئا، ۽ جن جي تحت اقتصادي امداد جي فراھمي ٽڪرن ٽڪرن جي بنياد تي ڪئي ويندي رھي. جنهن جي ڪري غير يقيني حالت جي دٻاءُ اقتصادي صورتحال تي عام طرح خراب اثر وڌو. بهرحال، اقتصادي بندشن جو اھو ساڳيو اثر نه پوندو آھي، ڇاڪاڻ ته ان طرح سان قوم جي سلامتي خطري ۾ پئجي ويندي آھي. اقتصادي مشڪلاتن تي عام طور داخلي ڦيرن گھيرن ڪرڻ سان قابو حاصل ڪري سگھبو آھي. ھن حالت ۾ ڊگھي عرصي جو اقتصادي دٻاءُ پاڪستان کان وڌيڪ ھندستان لاءِ مشڪلاتون پيدا ڪري ھا، جڏھن ته ھن وقت وڌيڪ پاڪستان تي دٻاءُ وجھڻو آھي، ڇاڪاڻ ته ان کان وڏيءَ حد تائين، ھندستان جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ تقاضا ڪئي وڃي ٿي. ڪنهن قوم جي خوراڪ جي فراھميءَ تي وڌل دٻاءُ، طاقتور ھٿيار ٿي سگھي ٿو، پر ان جو کلم، کلا استعمال ڏڪار جھڙيون حالتون پيدا ڪرڻ سان، آمريڪا جي صورت کي بگاڙي رکي ھا. ڇاڪاڻ ته اھو ھڪ اھڙو عظيم مسيحي ملڪ آھي، جيڪو پنهنجين انسانيت نواز روايتن لاءِ مشھور و معروف آھي. ان کان علاوه، جيڪڏھن خوراڪ روڪي وڃي ھا ته ان طرح سان پاڪستان جي ڀيٽ ۾ ھندستان کي وڌيڪ ضرر پھچي ھا، ۽ مٿي بيان ڪيل سبب ڪري، وڌيڪ دٻاءُ پاڪستان تي وجھڻ ضروري ھو.
فوجي امداد کي روڪڻ جي ظاھري صورت اخلاقي قدم جي ھوندي آھي ۽ اھو وقت جي رجحان جي عين مطابق ھوندو آھي. ظاھري طور، جيئن ته اھو فيصلو امن افزا آھي، ان ڪري اھو اقوام متحده جي روح جي مطابق آھي، جيڪا ھٿيارن گھٽائڻ تي زور ڏئي ٿي. آمريڪي سياست سان ايترو انصاف ضرور ڪرڻ گھرجي ته ان جي طرفان کليل سزا ڏيڻ کان اڳ ۾ گھٽ نقصان ڏيندڙ ذريعا استعمال ڪيا ويا. ڪنهن ملڪ تي ظاھري دٻاءُ وجھڻ ڪڏھن به خوشگوار عمل نه ھوندو آھي، پر ھاڻي ان کي فقط ان ڪري استعمال ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته ان کان گھٽ واضح ڪوشش مان تسلي بخش نتيجا نه نڪري سگھيا. 12_ اپريل سن ١٩٦٧ع واري فيصلي جو اعلان، خفيه رابطن جي ھڪ سلسلي جي ماحول ۾ ٿيو ۽ آمريڪا جي سرپرستيءَ ۾ ھندستان ۽ پاڪستان جي مشترڪه اقتصادي اقدامات تي بحث مباحشي جون خبرون پڻ اينديون رھيون.سن ١٩٥٨ع کان وٺي آمريڪا جي پرڏيھي پاليسيءَ جو رخ، پاڪستان کي ھندستان سان مشترڪه رٿائن جي ڪنهن اھڙيءَ سلسلي ۾ ڦاسائڻ طرف رھيو آھي، جنهن سان پاڪستان کي ماتحت حيثيت ۾ آڻي بيھاريو وڃي.انهيءَ مقصد جي پيرويءَ ۾ صدر جانسن طرفان آمريڪي ڪانگريس جي نالي موڪليل ھڪ پيغام ۾ مشترڪه علاقائي رٿائن جي خوبين تي فصاحت ھڪ پيغام ۾ مشترڪه علائقي رٿائن جي خوبين تي تي فصاحت جا درياھھ وھايا ويا ھئا.9_ مئي سن 1967ع تي نئين دھليءَ ۾ انهيءَ موضوع تي عالمي بئنڪ جي صدر مسٽر جارج وڊس تفصيلي روشني وڌي ۽ چيو ته پاڪستان ۽ ھندستان کي ان مان ڪيئي فائدا ٿيندا، جيڪڏھن اھي اھڙين رٿائن ۾ باھمي تعاون ڪن، جن لاءِ عالمي بئنڪ سرمايو مھيا ڪري سگھي ٿي. مسٽر وڊس اڳتي ھلي چيو ته ھن انهيءَ معاملي ۾ ھدستاني رھنمائن سان تبادلھ خيال ڪيو آھي، ۽ مثال طور ھن اوڀر پاڪستان ۽ ھندستان جي صوبي اولھه بينگال جي پاڻيءَ جي نظام جو ذڪر ڪيو. ھن انهيءَ مشترڪه رٿا ۾ واڌاري جي سست رفتاريءَ تي افسوس جو اظھار ڪيو ۽ چيو ته رٿا جي افاديت جي شروعاتي مرحلن ۾ تمام گھڻي دير ڪئي ويئي آھي. اسان کي انهن سرگرم ڪوششن جو اطلاع پڻ مليو، جيڪي فوجن ۾ ٻه– طرفي ڪمي آڻڻ لاءِ ڪيون ويئون ھيون. ائين پيو معلوم ٿئي ته جڏھن گڏيل اقتصاي رٿائن ۽ فوجن ۾ ڪمي جا اقدامات اڳتي نه وڌي سگھيا، تڏھن آمريڪا دٻاءُ اتي وجھڻ شروع ڪيو، جتي اھا گھڻي کان گھڻي تڪليف ڏئي پئي سگھي.
ڄمون ۽ ڪشمير جي تڪرارن جي نبيري ٿيڻ کان سواءِ ۽ تعلقات کي صحيح معنائن ۾ معمول تي آڻڻ کان اڳ ۾، ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان گڏيل اقتصادي رٿائن جي متعلق سوچي به نه ٿو سگھجي. انهيءَ قسم جو تعاون فقط برابري ۽ باھمي اعتماد مان ئي پيدا ٿي سگھي ٿو. ان کي بندوق جي نشانه چـِٽڻ سان پيدا ڪري نه ٿو سگھجي، خصوصا اھڙيءَ حالت ۾ جڏھن ھڪ قوم پنهنجي پاڙيسريءَ جي اقتصادي ۽ علاقائي حقن تي ناجائز قبضو ڪري رکيو ھجي. انهن حالتن ۾ فوجن ۾ تخفيف ڪرائڻ جي ڪوشش، عملي طور به وڌيڪ بيسود ثابت ٿيندي.
________________________________________
(1) بيورلي نڪولس ” ورڊڪٽ آن انڊيا“ 1944، ص 5_ 190_.