باب تيرهون: يورپي ملڪن ۽ عظيم طاقتن سان تعلقات
سيپٽمبر 1965ع واريءَ جنگ ۾، فرانس پاڪستان کي نااميديءَ جو ڪو سبب نه ڏنو. ان جي برعڪس، سلامتي ڪائونسل ۾ ان جو رويو ھن ڪري نهايت مددگار ثابت ٿيو، جو ان ٻين عظيم طاقتن طرفان تعزيرن وجھڻ جي ڌمڪين جي مخالفت ڪئي. جولاءِ ١٩٦٥ع ۾ ڪنسورشيم جي درميان بحران واري وقت ۾ پڻ فرانس پاڪستان کي اقتصادي ۽ سياسي ٻنهي قسمن جي امداد ڏني. ان جي عالمي پاليسي اسان جي قومي ۽ بين الاقوامي مفادن سان مطابقت رکي ٿي، ۽ ھن سربراھيءَ جي زيرسائي ھندستان جي قد ڪاٺ ۾ اچڻ واري ڪوتاھيءَ جي منفي نتيجن جو احتياط سان مطالعو ڪيو آھي. فرانس کي يقين آھي ته چين سان ھندستان جو جھڳڙو، ايشيا ۾ امن لاءِ فائديمند ناھي. اھو ملڪ ھن ڳالهه جو قدر ڪري ٿو ته پاڪستان چين سان اعتماد ۽ مفاھمت جا تعلقات قائم ڪيا آھن، ۽ ھو پاڪستان طرفان پنهنجي وجود ۽ خود مختاريءَ کي قائم رکڻ جي جدوجھد ۾ ان جو ھمدرد آھي.
پاڪستان جا وفاقي جمھوريه جرمنيءَ سان تعلقات دوستانه آھن ۽ ان ٻي جرمنيءَ سان اڃا تائين ڪنهن به قسم جو رابطو قائم نه ڪيو آھي، ليڪن جرمن خارجه پاليسيءَ جي حدن کي ڏسندي پڪ سان نه ٿو چئي سگھجي ته جرمنيءَ جي وفاقي جمھوريه پنهنجي وڌندڙ طاقت جي باوجود، اھڙيءَ صورت ۾ جو ان تي شديد دٻاءُ پوي، ڪھڙيءَ حد تائين پاڪستان کي مدد ڏيڻ جي قابل ھوندي. ان ھوندي به ھيءَ ڳالهه اھم آھي ته اسين انهيءَ ملڪ سان، ان جي پنهنجي اھميت ۽ اقتصادي ميدان ۾ پاڪستان کي مدد ڏيڻ جي صلاحيت جي بنياد تي، دوستيءَ جا تعلقات قائم رکون ۽ انهن کي وڌائيندا رھون. پر اسين ان کي گھٽ ۾ گھٽ، في الحال ھڪ سياسي بيرم بنائي نه ٿا سگھون، ۽ اھا آمريڪا جي طرفان بند ڪيل سازو سامان جي امداد جي تلافي نه ٿي ڪري سگھي.
اسان جي علائقي ۾ برطانيه جو اثر و رسوخ گھٽجي چڪو آھي ۽ ان تي ھاڻي آمريڪا حاوي ٿي ويئي آھي. جيئن ته برطانيه خود آمريڪا جو محتاج آھي ۽ جيئن ته ھندستان ۽ پاڪستان، ٻيئي دولت مشترڪه(1) جا ميمبر آھن، ان ڪري اھو ھڪ قسم جي ادلي بدلي ٿيندڙ غير جانبداري جو سلسلو جاري رکندو. ڪڏھن ھو ھندستان جي حمايت ڪندو، ته ڪڏھن پاڪستان جي طرفداري ڪندو. ان جي باوجود اسان لاءِ برطانيه سان سٺا تعلقات رکڻ جا پڻ ڪي فائدا آھن. اسان کي ھن سبب ڪري نه ھٻڪڻ گھرجي ته اھي ملڪ ھڪ اسان جي بنيادي مسئلن جي حل ۾ ڪوئي مثبت ۽ معقول ڪردار ادا نه ٿا ڪري سگھن. اسان کي انتظان ڪرڻ گھرجي ۽ تبديليءَ جي اميد رکڻ گھرجي. موجوده حالتن ۾ پڻ انهن ٻنهي ملڪن سان ھر ممڪن حد تائين بهترين تعلقات قائم رکڻ ۾ ڪيئي فائدا آھن. سڀني ھيٺانهين مددگار ڳاليھن کي ھڪ ھنڌ گڏ ڪرڻ گھرجي ۽ موزون موقعي تي انهن کي اثرائتي نموني ۾ ڪم آڻڻ ۽ اڳتي وڌائڻ گھرجي.
سبب ۽ نتيجي جو اصول خارجه معاملات سان به اھڙوئي لاڳو ٿئي ٿو، جھڙو نجي ھرجاني جي قانون سان. رياستي تعلقات جي اھتمام ۾ ھڪ سرگرم باھمي رابطو ۽ ٻه- طرفو اثر ڪم ڪندو آھي. ھڪ اھڙي خارجه حڪمت عملي، جيڪا تسليم ٿيل عالمگير اصولن تي دارومدار رکي ٿي، ٻين رياستن تي پڻ اثرانداز ٿئي ٿي، جڏھن ته ھڪ مصلحت آميز ۽ موقع پرست حڪمت عملي ٻين ملڪن سان تعلقات ۾ ملڪ جي شبيھه تي ناموافق اثر وجھي ٿي. جيڪڏھن پاڪستان جون پاليسيون بااصول ۽ اخلاقي معيار جون ھجن، ته ٻين مملڪتن تي لازمي طور انهن جو اثر اسان جي حق ۾ ٿيندو. فرانس، برطانيه ۽ مغربي جرمنيءَ سان حقيقت پسند حڪمت عملي تي ڪاربند رھي مغربي يورپ جي ٻين ملڪن سان دوستانه تعلقات قائم ڪرڻ لاءِ خوشگوار حالتون پيدا ڪري سگھجن ٿيون. انهن ملڪن سان اڳوڻن لاڳاپن ۽ اقتصادي امداد جي ضرورت جي پيش نظر، انهيءَ قسم جا تعلقات اڃا به وڌيڪ ضروري آھن. انهن مثبت عوامل کي، ايشيا ۾ پاڪستان جي وڌندڙ اثر و رسوخ جي سبب ڪري وڌيڪ تقويت ملي ٿي.
انهيءَ قسم جا دليل اوڀر يورپ جي اشتراڪي ملڪن جي معاملي ۾ پڻ لاڳو ٿين ٿا. انهن سان پاڪستان جو وڌندڙ اشتراڪ زندگيءَ جي ڪيترن ئي ميدانن ۾ سازگار فضا پيدا ڪري سگھي ٿو. مغربي يورپ وانگر، مشرقي يورپ ۾ پڻ ڪي اھم ڪليدي رياستون آھن، جيڪي اسان جي خصوصي توجھ جون مستحق آھن. انهن سڀني ملڪن کان وڌيڪ اھم رومانيھ آھي، جيڪو تازوئي جرئتمنديءَ سان ھڪ دورانديش خارجه پاليسيءَ تي عمل ڪرڻ سبب سامھون اچي بيٺو آھي. پولنڊ ۽ چيڪوسلواڪيھ جي صنعتي طور ترقي يافته ملڪن طرف توجھ ڏيڻ پڻ اوتروئي ضروري آھي. جيتوڻيڪ انهن کي پڻ سوويت يونين وانگر ھن چيز طرفان انديشو آھي، جنهن کي ھو جرمنيءَ جون ” انتقامي دعوائون“ چون ٿا.
جيستائين مجموعي طور يورپ جي سڄي کنڊ جو تعلق آھي، پاڪستان مشرق ۽ مغرب جي باھمي تعاون ۾ واڌاري جو خيرمقدم ڪندو. يورپ جي داخلي اشتراڪ جو عمل برطانيه جي يورپ ۾ ھڪ يورپي طاقت جي حيثيت سان داخل ٿيڻ سان گڏ، ۽ ان کان علاوھ انهن گھڻين ئي بندشن جي ختم ٿي وڃڻ سان جيڪي مشرقي ۽ مغربي يورپ جي درميان آھن، وڌيڪ تيز ٿي ويندو. جڏھن اھي ڳالھيون وجود ۾ اينديون، تڏھن جنرل ڊي گال جو ”آزاد يورپي يورپ“ يعني اھڙو يورپ وجود ۾ اچي ويندو. جيڪو عالمن امن جي حفاظت ۾ نمايان طور حصو وٺي سگھي.
آمريڪا سان پاڪستان جي لاڳاپن جي سلسلي ۾ اسان ڏسي ورتو ته تعلقات کي معمول تي رکڻ لاءِ سخت شرطن وجھڻ جي پاليسيءَ جا عملي نتيجا ڇا ٿا نڪرن. ڄمون ۽ ڪشمير جي مئسلي تي ھندستان سان ھلندڙ جھڳڙي ۾ پاڪستان جي حمايت ڪئي ويئي ته ھن لاءِ ڪئي ويئي جو اھا نمايان طور آمريڪا جي مفاد ۾ ھئي. غير جانبدار ھندستان تي پنهنجو پاڇو وجھڻ ۾ ناڪام ٿيڻ کان پوءِ، آمريڪا پاڪستان جي طرف توجھ ڪئي ۽ نتيجي طور، ڄمون ۽ ڪشمير جي معاملي ۾ عيوضي معاوضي جي بنياد تي ھن اسان جي حمايت ڪئي. بين الاقوامي صورتحال جي تبدلين آمريڪا ھي اصلوڪي پوزيشن ۾ اھڙيون ڦيرڦارون پيدا ڪيون آھن، جيڪي عالمي مفادن ۽ جنگي حڪمت جي تابع آھن، جن کي جھڳڙي جي حقيقت يا اِن ڳالهه سان ڪوئي واسطو ڪونهي ته اسان پنهنجن مفادن کي انهيءَ وڏي طاقت سان ڇاجي لاءِ وابسته ڪيو آھي.
ٿٻيٽ جي بحران، چين ۽ ھندستان جي درميان سرحدي جھڙپن کان پوءِ آمريڪا ھندستان کي پنهنجي دائري ۾ ڇڪي آڻڻ جا نوان موقعا ڏٺا. انهيءَ قسم جي مصلحت انديشي ڄمون ۽ ڪشمير بابت آمريڪا جي رويي ۾ برابر جھلڪندي رھي آھي. جڏھن پاڪستان کي فوجي امداد ڏيڻ ان جي عالمي مفاد ۾ ھو، تڏھن پنڊت نهروءَ جا سڀ احتجاج پاڪستان کي فوجي سازو سامان مھيا ڪرڻ جي فيصلي تي ذري برابر به اثر انداز ٿي نه سگھيا. پوءِ وري جڏھن ھندستان کي ھٿيارن جي فراھمي آمريڪا جي مطلب لاءِ مفيد ٿي، تڏھن اسان جا پنهنجا احتجاج جيتوڻيڪ ڏاڍا شديد ھئا، آمريڪا جي ھٿيارن مھيا ڪرڻ جي فيصلي تي ڪو به اثر وجھي نه سگھيا. فيبروري 1963ع ۾ آمريڪي حڪومت پنهنجي نائب سيڪريٽري آف اسٽيٽ فلپس ٽالبوٽ کي ننڍي کنڊ جي دوره تي موڪليو. ھن پاڪستان ۾ اچي ھيءَ ڳالهه چئي ته ھن علائقي ۾ طاقت جو توازن برقرار رکڻ لاءِ آمريڪا فيصلو ڪيو آھي ته اھا پاڪستان کي ھٿيارن جي وڌيڪ مدد نه ڏيندي، ۽ ھن اھو به چيو ته جھڙيءَ طرح ماضيءَ ۾ ھندستان جي طرفان ٿيندڙ احتجاجن جي باوجود، پاڪستان کي ھٿيار ڏبا رھيا، تهڙيءَ طرح ھن جي حڪومت پاڪستان جي احتجاجن جي باوجود ھندستان لاءِ ھٿيارن جي فراھمي جاري رکندي. ھن معاملي ۾ آمريڪا جي پاليسي سخت رھي آھي. اقتصادي امداد ۽ اناج جي پھچ وانگر ھٿيارن جو وھڪرو پڻ وڌندو ويو ۽ ھندستان کي ملندڙ امداد مجموعي طور بنان ڪنهن وقفي جي وڌندي ئي ويئي، ۽ ائين چئي سگھجي ٿو ته ھندستان جي امداد پاڪستان جي احتجاجن جي مقابلي ۾ جاميٽريءَ واري تناسب يعني ٻيڻي چؤڻي حساب سان وڌندي رھي.
سوويت يونين جي معاملي ۾ اسين ڏسون ٿا ته غير جانبدار ھندستان سان ڄمون ۽ ڪشمير بابت ان جي مڪمل ھم آھنگي جي روايتي پاليسي عالمي صورتحال ۾ تبديليون رونما ٿيڻ جي ڪري ڪجهه قدر مختلف ٿي ويئي آھي. جڏھن سوويت يونين کي سندس عالمي مفادن جي خاطر پنهنجي رويي ۾ تبديلي ڪرڻي پيئي، تڏھن اسان جي تعلقات جو ان ۾ ذري جيترو به دخل ڪونه ھو. ھندستان جي احتجاجن جي باوجود انهن تبديلين کي عمل ۾ آندو ويو. جڏھن سوويت يونين کي سندس عالمي مفادن خاطر ڄمون ۽ ڪشمير جي معاملي ۾ پنهنجو رويو ٻيھر متعين ڪرڻو پيو ته ان جي دفاعي معاھدن ۾ پاڪستان جي شرڪت ۽ ” يو –ٽو“ جي پروازن کي پڻ نظرانداز ڪرڻ مناسب سمجھيو، ته جيئن چين کي حد اندر روڪي سگھجي. اھڙيءَ طرح جڏھن ھندستان ۽ چين جا تعلقات دوستانه ھئا، ۽ پاڪستان ۽ چين جا تعلقات اھڙا نه ھئا، تڏھن چين ڄمون ۽ ڪشمير جي سوال تي ھندستان جي حمايت ڪرڻ کان محض پنهنجي مطلب خاطر انڪار ڪيو. جڏھن وزيراعظم نهرو چين جي مدد حاصل ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي ويو، تڏھن ھن علامتي طور چين کي ھندستان جو ھم خيال ظاھر ڪرڻ لاءِ وزيراعظم چو اين لائي تي اصرار ڪيو ته ھو ھندستان جي دوري جي دوران سري نگر جو پڻ سير ڪري. جيتوڻيڪ پاڪستان ۽ چين جي درميان ان وقت تعلقات معمول کان دور ھئا، ان جي باوجود چين جي وزيراعظم مستقبل تي نگاھ رکندي علامتي طور به، ھندستان جي حمايت جو دم ڀرڻ قبول نه ڪيو.
سيپٽمبرسن 1965ع جي جنگ ۾ سڀني وڏين طاقتن جنگ جي باري ۾ پنهنجي پنهنجي عالمي اندازن جي مطابق موقف اختيار ڪيو. آمريڪا ھڪ معاھدي جي تحت پاڪستان جي مدد ڪرڻ لاءِ ٻڌل ھئي، پر مدد پھچائڻ جي بدران ان سيٽو ۽ سينٽو جي معاھدن ۾ شريڪ پنهنجي رفيق جي فوجي امداد بند ڪري ڇڏي. سوويت يونين چيني الٽيميٽم کان گھٻرائجي ۽ چين سان ھڪ وڌيڪ شديد سياسي ۽ نظرياتي شگاف کان ڊڄي ڏاڍي سرگرميءَ سان جنگ جي خاتمي جي ڪوشش ڪئي. لڙائي بند ڪرائڻ جو ان کي ايڏو فڪر دامنگير ھو، جو ان ھڪ اشتراڪي مملڪت جي حيثيت سان پنهنجي تاريخ ۾ فقط ٻيو ڀيرو – ھـِن دفعي ھندستان ۽ پاڪستان جي باھمي جھڳڙن جي حل لاءِ - پنهنجون نيڪ خدمتون پيش ڪيون. چين طرفان پاڪستان جي کليل حمايت بي مثال ھئي، جيتوڻيڪ ان لاءِ ٺوس سياسي سبب موجود ھئا. ٽنهي عالمي طاقتن جيڪي موقف اختيار ڪيا ھئا، تن جو تعين معاھدن جي تحت انهن جي تعلقات يا ھندستان يا پاڪستان سان سندن ٿوري يا گھڻي ھم آھنگيءَ جي آڌار نه، پر سندن عالمي مقصدن جي بنياد تي ٿيو.
پاڪستان آمريڪا کي ٻه طرفن يا گھڻن طرفن وارن تعلقات جي زور تي باھمي مقصدن جي ذريعن جي وسيلي، جن ۾ انهيءَ ملڪ جي مفادن سان مڪمل ھم آھنگي پڻ شامل آھي، پنهنجي نقطه نظر طرف ڦيرائي نه سگھيو آھي. ھندستان ۽ آمريڪا جا باھمي تعلقات ھاڻي بهتر آھن، پر جڏھن انهن ٻنهي ملڪن جا تعلقات پاڻ ۾ ڪشيده ھئا، ۽ پاڪستان ۽ آمريڪا جي درميان ڪو به اختلاف ڪو نه ھو، تڏھن به پاڪستان آمريڪا کي ھن ڳالهه تي آماده نه ڪري سگھيو ته اھا ھندستان ۽ اسان جي وچ ۾ جھڳڙن کي نبيرڻ لاءِ پنهنجو اثر و رسوخ استعمال ڪري. آمريڪا پنهنجي دوست ۽ طرفدار پاڪستان جي حق ۾ ھندستان تي اثر استعمال ڪرڻ کان ھٻڪي رھي ھئي، حالانڪ اھا ائين ڪرڻ جي حالت ۾ نه ھئي. منصفانه فيصلي ڪرائڻ لاءِ ڪا به سنجيده ڪوشش نه ڪئي ويئي. مئي ١٩٦٢ع ۾ وائيٽ ھائوس مان جاري ڪيل ھڪ خلاصھ بيان ۾ صدر ڪينيڊيءَ چيو ته ”ڪشمير جي معاملي ۾ ھندستان جي متعلق پاڪستان طرفان امداد جي درخواست ٻين قومي مقصدن لاءِ آمريڪي طاقت جي سھاري وٺڻ جي ھڪ ڪوشش آھي.“ پاڪستان ان وقت آمريڪي مداخلت جو نه فقط خواھان ھو، پر آمريڪا سان تعلقات کي معمول تي آڻڻ لاءِ ڄمون ۽ ڪشمير جي تصفيه جو شرط پڻ وجھي رھيو ھو. انهيءَ خطرناڪ رستي تي ھلڻ جو ضد ڪري اسان جيڪڏھن ڄاڻي ٻجھي نه، ته به اتفاقيھ ئي سھين، ھڪ بيجا ٺاھه ڪرائيندي ڪرائيندي رھجي وياسون.
پوءِ ڀلا پاڪستان ڪھڙيءَ طرح پنهنجن مفادن جي حفاظت سان گڏوگڏ آمريڪا سان دوستانه تعلقات برقرار رکي سگھي ٿو؟ ان جو مڪمل جواب حاصل ڪرڻ ته مشڪل آھي، پر ھڪ نسبتا محفوظ حل وڏي حد تائين واضح آھي ۽ اھو ھيءَ ته معمول مطابق تعلقات قائم ڪرڻ لاءِ پيشگي شرطن کي بلڪل رد ڪيو وڃي ۽ ھيءَ ڳالهه بلڪل صاف ڪئي وڃي ته پنهنجن قومي مقصدن ۾ مداخلت کي اسين ھرگز برداشت نه ڪنداسين. اسان کي اختلاقي نڪتن کي بلڪل بالاءِ طاق رکي ڇڏڻ گھرجي ۽ گڏيل مفاھمتن جي حدن اندر تعلقات قائم ڪرڻ گھرجن. ان جي باوجود، جيڪڏھن آمريڪا ڪنهن اھڙي تصفيه ڪرائڻ تي اصرار ڪري، جنهن جو بنياد خود اختياريءَ جي حق تي رکيل نه ھجي ۽ اھا پنهنجن عالمي مقصدن خاطر ھندستان ۽ پاڪستان جو تعاون چاھي ته پوءِ پاڪستان کي سياسي محاذ آرائيءَ لاءِ تيار رھڻ گھرجي، جيڪا وقت گذرڻ سان ھڪ نئين مفاھمت جي بنياد تي معمول مطابق تعلقات ۾ تبديل ٿي سگھي ٿي. ھڪ مضبوط موقف اختيار ڪرڻ ۽ مختصر عرصي تائين مشڪلات جو مقابلو ڪرڻ دٻاءُ جي آڏو جھڪي سيلاب لاءِ دروازا کولي ڇڏڻ ۽ ھڪ جي پٺيان ٻئي بحران کي دعوت ڏيڻ کان بهتر آھي. ھڪ نئين تصفيه تائين پھچي، جتي صدر ڪينيڊيءَ جي لفظن ۾، آمريڪي قوت جي سھاري وٺڻ جي ضرورت نه ھجي، اسين انهيءَ ملڪ کي ھڪ پريشان ڪندڙ ذمه داريءَ کان آزاد ڪري ڇڏينداسون ۽ پنهنجن اھم قومي مفادن جي حفاظت پڻ ڪري سگھنداسون. اختلاقي نڪتن کي الڳ ڪري اسين پنهنجن مقصدن لاءِ پوري پوري ڪوشش ڪرڻ جي حق کان ڪنهن به طرح سان دستبردار نه ٿا ٿيون. اسان وٽ پنهنجن مطالبن کي اڳتي وڌائڻ لاءِ ٻيا ذريعا به موجود آھن، جيڪي شايد وڌيڪ ڪامياب ٿي سگھن. ڪنهن وڏي طاقت سان مسلسل حوصله شڪن تعطل قائم رکڻ جي بجاءِ، وڌيڪ عقلمندي اھائي آھي ته انهيءَ ڳنڍ کي ئي وڍي ڇڏجي، جيڪا ڳچيءَ ۾ ڦاھو بنجي ڦاسي پيئي ھجي. يگوسليويا ڄمون ۽ ڪشمير جي مسئلي تي پاڪستان جي موقف جي حمايت نه ڪئي آھي، پر ان جي باوجود اسان جا انهيءَ ملڪ سان خوشگوار تعلقات قائم آھن. اھو ھن ڪري آھي، جو اسان يگوسليويا سان مواقفت وارن دائرن ۾ تعلقات قائم ڪري رکيا آھن، ۽ ھندستان سان پنهنجن جھڳڙن جي فيصلن لاءِ انهيءَ ملڪ جي مداخلت جا خواھشمند نه ٿيا آھيون. اسان غيرارادي طور انهيءَ ملڪ سان باھمي تعلقات مان اختلاقي نڪتو الڳ ڪري ڇڏيو آھي ۽ ان طرح اسان سياسي ڪشيدگين کان بچي ويا آھيون. اسان حمايت جي خواھش جو اظھار ڪندي ۽ ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ اڻسڌيون ڪوششون جاري رکندي به اختلافي حدن کان ٻاھر تعلقات قائم رکي سگھون ٿا، ۽ پوءِ اھي جيتري تائين به ھلن.
اھڙيءَ طرح اسان کي ھر وڏي ۽ عالمي طاقت کي صاف ٻڌائڻ گھرجي ته پاڪستان انهن مان ھر ھڪ سان الڳ الڳ ٻه – طرفن بنيادن تي اھڙن لاڳاپن رکڻ لاءِ تيار آھي، جيڪي وقتي طور ناقابل حل اختلافن کان بلڪل علحده ھجن، بشرطيڪ واسطيدار طاقت به اسان جي ملڪ جي معاملن ۾ اسان جي مفادن جي خلاف دخل اندازيءَ کان پرھيز ڪري. اھا اسان جي اندروني معاملن ۾، ڄمون ۽ ڪشمير جي عوام جي آزاديءَ لاءِ اسان جي جدوجھد ۽ ھندستان سان اسان جي جھڳڙن جي منصفانه فيصلن ۾ سچ پچ عدم مداخلت کان ڪم وٺي، ته اسان پڻ جواب ۾ ان سان حسب معمول، مگر محدود طور ۽ پيشگي شرطن کان سواءِ تعلقات قائم رکنداسون. انهيءَ قسم جو انداز نظر معقول ۽ منطقي به آھي ۽ آخرڪار اسان جي مقصدن جي حصول جي رستي ۾ گھٽ ۾ گھٽ رڪاوٽ جو باعث پڻ ٿيندو. اھو انداز اسان کي سڀني مملڪتن سان معمول جي مطابق تعلقات قائم رکڻ جو موقعو به ڏيندو ۽ اسان جي پنهنجن مقصدن جي حصول لاءِ سرگرم ڪوشش سان گڏوگڏ ان کي ھم آھنگ پڻ ڪري سگھبو. اھو اسان کي پنهنجن جائز مقصدن جي حاصل ڪرڻ لاءِ مخالفانه غير ملڪي مداخلت جي انديشي کان سواءِ ڊوڙ ڊڪ ڪرڻ جي آزادي ڏيندو. اسان کي ھيءَ به آزادي ھوندي ته جيڪي طاقتون اسان جون مخالف يا غير جانبدار آھن، تن جي طرز ِ عمل ۾ اسين اڻسڌي ترغيب ۽ اثراندازيءَ جي ذريعي پنهنجي موافق تبديلي پيدا ڪيون. ”معمول جي مطابق تعلقات لاءِ پيشگي شرطن“ ۽ ”بغير پيشگي شرطن جي ڪوشش ۽ ترغيب“ ۾ بنيادي فرق آھي. پنهنجن جھڳڙن جي نبيري ۾ مداخلت نه چاھيندي به ٻين ملڪ کي صحيح موقف اختيار ڪرڻ لاءِ ترغيب ڏيارڻ جي ڪوشش کان اسان کي روڪيو نه ويندو. ھيءُ ڳالهه چوڻ کان سواءِ ئي ظاھر آھي ته جيڪڏھن ڪا مملڪت اڻسڌي ترغيب يا ٻين سببن ڪري پنهنجي موقف ۾ پاڻ ئي تبديلي آڻي وجھي ته انهيءَ مملڪت سان اسان جي باھمي تعلقات ۾ پڻ اھڙوئي ڦيرو ايندو.
اسان کي ھيءَ ڳالهه واضح طور ڄاڻڻ گھرجي ته ڪابه عالمي طاقت پنهنجي سياسي حمايت جي ذريعي ڄمون ۽ ڪشمير کي پاڪستان جي حوالي نه ٿي ڪرائي سگھي. البت، انهن جي سرگرم سياسي مخالفت اسان لاءِ پنهنجن مقصدن جي حصول کي ڏاڍو مشڪل بنائي سگھي ٿي. انهيءَ ڪري اسان کي انهن مملڪتن سان، جيڪي غير جانبدار آھن يا جيڪي اسان جي نقطه نظر جون مخالف آھن، پنهنجن ٻه – طرفن تعلقات سان باھمي اختلافن جي نڪتن کي الڳ ڪري ڇڪتاڻ کي دور ڪرڻ گھرجي. ٻئي طرف اسان کي انهن سڀني ملڪن سان ۽ خاص طرح انهن وڏين ۽ عالمي طاقتن سان پنهنجي تعلقات کي مضبوط ۽ مستحڪم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ گھرجي، جيڪي ڄمون ۽ ڪشمير جي جھڳڙي ۾ پاڪستان جي غير مشروط حمايت ڪن. ڪنهن به ملڪ کي اھڙين ترجيجن تي اعتراض ڪرڻ جو ڪو به سبب ڪونهي، جيڪي پيشگي شرطن کان سواءِ اعلي ٰ قومي مفاد جي واضح ۽ معقول بنياد تي قائم ڪيون ويئون ھجن. ھيءُ ڳالهه ھر ڪنهن جي سمجھه ۾ ايندي ته پاڪستان جي خارجه پاليسيءَ جو بنياد ئي ھن تي آھي ته انهن قومن سان تعلقات کي مضبوط بنايو وڃي، جيڪي اسان جي منصفانه مقصدن ۾ اسان جي حمايت ڪنديون ھجن ۽ انهن عظيم ۽ عالمي طاقتن سان ٽڪراءَ جي نڪتن کي بي اثر بنايو وڃي، جيڪي اسان جي منصفانه جدوجھد جون مخالف ھجن. انهن ملڪن سان، جيڪي اسان جاحامي آھن، اسان جي مخلصانه تعلقات کي ڪن خفيه مقصدن طرف منسوب نه ڪيو ويندو ۽ اھو واضح ٿيندو ته اسين ڪنهن به عالمي جھڳڙي ۾ ڪنهن جي حڪم جي تابع ڪين آھيون، پر ان جي برعڪس سڀني ملڪن سان اسان جي تعلقات جي درجه بنديءَ جي مڪمل وضاحت موجود آھي. انهيءَ طريقي سان اسان ٽن عالمي طاقتن سان پنهنجي تعلقات جو بنياد پيشگي شرطن کان سواءِ، ھڪ معقوليت پسند بنياد تي اھڙيءَ طرح رکي سگھون ٿا، جو اھو انهن جي مفادن خلاف نه ھجي، اسان جي پنهنجن مفادن جي بلڪل موافق ھجي ۽ مداخلت جو انديشو به نه ھجي.
وڌيڪ وضاحت سان ھيئن چئي سگھجي ٿو ته پاڪستان لاءِ مصلحت ھن ۾ آھي ته اھو ھندستان سان پنهنجن جھڳڙن جي سلسلي ۾ وڏين طاقتن سان سڌيءَ طرح مد مقابل ٿيڻ کان پرھيز ڪري. اسان کي انهن سان تعلقات کي معمول مطابق رکڻ لاءِ پيشگي شرطن وجھڻ جي ڪوشش ڪرڻ نه گھرجي. اسان کي انهن سان، جيڪي اسان جي نقطه نظر جا مخالف يا غير جانبدار ھجن، مخلصانه پر محدود تعلقات لاءِ آماده ھئڻ گھرجي. محدود ھن ڪري، جو اسان جي قوم لاءِ بنيادي اھميت رکندڙ جھڳڙن بابت انهن جا موقف مختلف، پر ڪشيدگيءَ کان سواءِ آھن، ڇاڪاڻ ته اسين اختلافن جي باوجود مداخلت جي خطري کان سواءِ معمول مطابق تعلقات قائم رکي سگھون ٿا. بي فائده بحثن ۾ ڦاسڻ کان اھو گھڻو بهتر آھي ته اسين اھڙيون حالتون پيدا ڪرريون، جيڪي عظيم طاقتن کي سندن موقف تبديل ڪرڻ تي مجبور ڪن. اھا ھڪ ڏکي مھم آھي، پر اسان جي منصفانه نقطه نظر جي غير مبهم انداز ۾ حمايت ڪرڻ وارين عظيم ۽ عالمي طاقتن ۽ ايشيا، آفريڪا ۽ لاطيني آمريڪا جي ترقي پذير ملڪن جي تعاون کي گڏي اسين انهيءَ مھم کي سر ڪري سگھون ٿا. انهيءَ جو دارومدار اسان جي پنهنجي حڪمت ۽ عزم تي ٿيندو.
اچو ته ڀلا تصوير جي ٻئي رخ کي به ڏسون. جيڪڏھن اسين ھن ڳالهه تي اصرار ڪريون ته عظيم طاقتون اسان سان تعلقات قائم ڪرڻ کان اڳ ۾ ھندستان سان اسان جي اختلافن ۾ اسان جي حمايت ڪن، ته اسين انهن لاءِ ھن کان سواءِ ٻيو ڪو رستو نه ڇڏينداسين ته اھي اسان جي اندروني معاملن ۾ مداخلت ڪن ۽ تعلقات قائم ڪرڻ جي غرض سان اسان تي ناخوشگوار فيصلا مڙھين. اھڙن پيشگي شرطن مان اسان جي اھم مفادن کي نقصان پھچندو، ناقابل برداشت سمجھوتن جو ھڪ اڻ-کٽ سلسلو شروع ٿي ويندو ۽ سڀني عظيم ۽ عالمي طاقتن سان اسان جي تعلقات ۾ منافقت جو رنگ پيدا ٿي ويندو.
اعلي ٰ مقصدن جي حصول لاءِ اسان جون پنهنجون ڪوششون سڀني کان اولين اھميت رکن ٿيون. تڏھن به اسين فقط انهن جي سھاري تي شايد ڪامياب نه ٿي سگھون. اسان کي بين الاقوامي حمايت جي ضرورت آھي. ڪجهه اسان کي اڳيئي انهن ننڍين مملڪتن جي اڪثريت جي طرفان حاصل آھي، جيڪي سامراجي نظام جي خاتمي ۽ خود اراديت جي حق جون قائل آھن. اسان کي ايشيا جي ھڪ تمام وڏي طاقت جي حمايت حاصل آھي ۽ اسين انهيءَ قابل آھيون ته يورپ جي گھٽ ۾ گھٽ ھڪ نيم عظيم طاقت جي حمايت حاصل ڪريون. جيڪڏھن ايتري مضبوط اجتماعي حمايت جو سھارو وٺي اسين صحيح ۽ عقلمندانه اقدامات ڪري اڳتي وڌون ته انهيءَ قابل ٿي سگھون ٿا ته پنهنجين منصفانه دعوائن جي حصول لاءِ باقي ننڍين ۽ وڏين مملڪتن تي اثر وجھي سگھون. اسين پاڻ کي مونجھارن مان آزاد ڪرائي وٺنداسون ۽ اخلاقي، مادي ۽ سياسي دٻاءُ جي زد ۾ اچڻ کان بچي وينداسون. اسان کي نسبتا سلامتيءَ واري ھنڌ تي پھچي سازگار موقعي جو انتظار ڪرڻ گھرجي، جيڪو عين ممڪن آھي ته پيچيده بين الاقوامي صورتحال اسان کي مھيا ڪري ڏئي. ان وقت تائين مداخلت جي دٻاءُ کي روڪي اسين ڄمون ۽ ڪشمير جي باري ۾ ڪنهن ناموافق تصفيه جي مسلط ٿيڻ کان محفوظ رھي سگھون ٿا ۽ سڀني ملڪن سان پنهنجن ٻه- طرفن تعلقات ۾ ھم آھنگي پيدا ڪري سگھون ٿا.
عالمي طاقتن جي پاليسين ۾ تغير ۽ تبدل ٿيندو ئي رھندو آھي. عالمي صورتحال جي حرڪيات جي تقاضا آھي ته ننڍيون قومون اجتماعي مقصدن جي خلاف پنهنجن انفرادي مقصدن لاءِ عالمي طاقتن سان تصادم کان پاڻ کي بچائين. ويھھ سال ھڪ قوم جي زندگيءَ ۾ ڪو ڊگھو عرصو ڪو نه ھوندو آھي. اسان کي نهايت مضبوط ارادي سان پنهنجي منصفانه مقصد تي قائم رھڻ گھرجي. اسان ڪنهن اھڙيءَ ڳالهه کي، جيڪا اخلاقي يا نطرياتي طور واجب ھجي، فقط ھن بنياد تي نظرانداز نه ٿا ڪري سگھون ته حالات في الحال ناموافق آھن. ويٽ نام جا ماڻھو ويھن سالن کان وٺي تباھيءَ جو مقابلو ڪري رھيا آھن. جيتوڻيڪ انهن جي شھرن ۽ ڳوٺن کي ڊاھي زمين جي برابر ڪيو پيو وڃي، تڏھن به سندن مزاحمت جو روح اڳ جي مقابلي ۾ تمام گھڻو مضبوط آھي. وقتي تعطل کي قبول ڪري وٺڻ، ڪنهن غير منصفانه حل تي رضامند ٿيڻ کان بهتر آھي. ھڪ حقارت آميز ٺاھه مستقبل ۾ پڻ منصفانه ٺاھه جا امڪان گھٽائي ڇڏيندو.
پاڪستان جي آڏو پھريون ڪم اھو آھي ته انهيءَ غير ملڪي مداخلت کي گھٽائي يا ممڪن ھجي ته زائل ڪري ڇڏي، جيڪا پريشان ڪندڙ تيزيءَ سان وڌي رھي آھي ۽ جيڪا، جيڪڏھن ان کي روڪيو نه ويو، ته نه فقط ڄمون ۽ ڪشمير بابت اسان جي مٿان ڪوئي نامنصفانه ٺاھه مسلط ڪري سگھي ٿي، بلڪ عين ممڪن آھي ته اسان کي ھندستان سان گڏو گڏ چين جي خلاف محور ۾ به مبتلا ڪري وجھي. لھاذا، اسان جي روايتي سياسي انداز ِ نظر ۾ تبديليءَ جي ضرورت آھي. اسان پنهنجي عھد ۽ بنڊ ونگ جي روح جي بلڪل خلاف، تمام وڏو خطرو کڻي غير ملڪي دخل ڪاري ۽ خلل اندازيءَ جي حوصله افزائي ڪئي آھي. جيڪڏھن اسان جي جھڳڙن جو حل غير ملڪي طاقتن جي مفاد خلاف ٿيو ته اھي اسان جي جھڳڙن کي حل ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪندا. ھڪ ڀيرو جيڪڏھن غير ملڪي اثر ختم ٿي وڃي ته اسان جي لاءِ اھو ممڪن ٿيندو ته اسين مسئلن کي نئين سر حقيقي پس منظر ۾ ڏسي سگھون. مسئلي جي سڀني کان وڌيڪ سادي صورت اھا آھي ته پاڪستان کي ڪنهن به صورت ۾ عالمي طاقتن جي نظرياتي يا علاقائي جھڳڙن ۾ ملوث نه ٿيڻ گھرجي. عالمي مقابلھ آراين ۾ اسان کي بنان ڪنهن رک رکاءَ جي، صاف ۽ پاڪ رويو قائم رکڻ گھرجي، پر ان سان گڏئي اسان کي اھڙن عالمي مسئلن ۾، جيڪي عوام ۽ قومن جي مساوي حقن، خود اراديت ۽ اقتصاديءَ آزاديءَ تي اثر انداز ٿين ٿا، ھڪ واضح ۽ آزاد انداز ِ نظر اختيار ڪرڻ گھرجي. پاڪستان کي ٻين ملڪن جي رويي کان ڪوئي اثر قبول ڪرڻ کان سواءِ پنهنجي نظرياتي اصولن جي مطابق ھميشه اڳرائي جي مخالفت ۽ ان جو شڪار ٿيڻ وارن جي پشت پناھي ڪرڻ گھرجي. اسان کي عالمي طاقتن جي نظرياتي صف آرائي ۾ سختيءَ سان غير جانبداريءَ جو مظاھرو ڪرڻ گھرجي. انهن طاقتن سان پنهنجي تعلقات جي تعين ڪرڻ ۾ پاڪستان کي پنهنجي جاگرافيائي بيھڪ جو لحاظ پڻ رکڻ گھرجي ۽ پنهنجن جائز مقصدن لاءِ ان کي جيڪا مدد ميسر آھي، تنهن جو پڻ ان کي عالمي رقابتن ۾ ڪوئي ٻڌل سڌل موقف اختيا رڪرڻ بدران ھر معاملي جي خصوصيتن جي مطابق پنهنجي حڪمت عملي متعين ڪرڻ گھرجي. اھا حڪمت عملي ھر ملڪ جي اندروني معاملن ۾ ”عدم مداخلت“ ۽ سڀني قومن لاءِ خود اراديت جي حق جي نظريي جي مطابق ھئڻ گھرجي. کيس اھڙو پيشگي شرط پڻ قبول ڪرڻ کلان پرھيز ڪرڻ گھرجي، جيڪو ان جي قومي ۽ نظرياتي ذميوارين کي پوري ڪرڻ کان ڪنهن به صورت ۾ سندس عمل جي آزاديءَ کي محدود ڪندو ھجي.