باب ارڙهون: ھندستان سان تنازعي جا بنياد
مسٽر نهرو سندس زندگيءَ جي آخر تائين ھيءَ دعوي ٰ ڪندو رھيو ته ڄمون ۽ ڪشمير جي تنازعي بابت پاس ڪيل ٺھراءُننڍي کنڊ ۾ امن ۽ ڀائيچارو نه آڻي سگھندو، ڇاڪاڻ ته ھندو پاڪستاني تڪرار، محض لاديني ۽ ترقي پسند ھندستان جي خلاف مذھب پرست ۽ رجعت پسند پاڪستان جي متعصبانه رويي جا علامتي مظھر آھن. بئي طرف، پاڪستان جي دعوي ٰ اھا ھئي ته صرف انهن تڪرارن جي نبيري سان، جن جا ھندستاني حڪومت ۽ ھندستاني وزيراعظم بين الاقوامي طور پابند آھن، ھن ڳالهه جو طئي ڪرڻ ممڪن آھي ته اھي تڪرار ھندستان ۽ پاڪستان جي درميان پيدا ٿيندڙ اختلافن جا سبب آھن يا علامتون. ھيءُ ڳالهه واضح آھي ته فقط علاقائي ۽ ٻين اھم تنازعن جي حل ٿيڻ ذريعي ئي حالات کي معمول تي آڻڻ ممڪن ٿي سگھي ٿو. ھيءُ عجيب و غريب منطق آھي ته ھڪ ملڪ جا علاقائي ۽ اقتصادي حق ھن بنياد تي غصب ڪيا وڃن ته انهيءَ ملڪ سان دشمني اڻٽر آھي. دائمي دشمنيءَ جي نالي واريءَ ڪنهن به شئي جو دنيا ۾ وجود ڪونهي. ھڪ دفعوجھڳڙا منصفانه نموني م نبري وڃن ته ڪشيدگيون دور ٿي وينديون ۽ حالتون معمول تي اچي وينديون. پاڪستان ۽ ھندستان جي درميان سڀني کان وڏو جھڳڙو، ڄمون ۽ ڪشمير جي مستقبل تي مبني آھي، جتان جي عوام کي خود اختياريءَ جي حق ڏيارڻ لاءِ ھندستان پنهنجي نيڪناميءَ جي واسطي سان ٻڌل آھي. ان ھوندي به اھو سوچڻ غلط آھي ته ڪشمير جو ھڪ ئي تنازعو آھي، جيڪو ھندستان ۽ پاڪستان کي ھڪٻئي کان جدا ڪري بيٺو آھي. جيتوڻيڪ اھوئي جھڳڙو ٻين سڀني کان وڌيڪ نمايان آھي، ان جي باوجود ڪي ٻيا به اھڙا جھڳڙا آھن، جن جي نزاڪت ۽ ڳنڀيرائي قابل غور آھي، جھڙوڪ واھن جي پاڻيءَ وارو جھڳڙو، گنگانديءَ جي پاڻيءَ جي مستقبل مان پيدا ٿيندڙ جھڳڙو ۽ ھندستان ۾ مسلمانن تي ٿيندڙ ظلم ۽ ستم مان پيدا ٿيڻ وارو جھڳڙو، جنهن جو نتيجو انهن جي وڏي تعداد ۾ پاڪستان ڏانهن ھجرت جي صورت ۾ رونما ٿيو. وري، ڪن ٻين مسئلن کي تاريخي ۽ ڪن ٻين سببن جي ڪري مناسب انداز ۾ کنيو ويو آھي پر قومي مفاد لاءِ بهرحال، انهن جي اھميت برقرار آھي. گھٽ ۾ گھٽ ھڪ تنازعو قريبا اوتريءَ ئي اھميت جو حامل آھي، جيترو ڪشمير جو مسئلو، ۽ اھو تنازعو آسام ۽ ھندستان جي ڪن اھڙن ضلعن جي متعلق آھي، جيڪي اوڀر پاڪستان سان لاڳيتا آھن. انهن تي اوڀر پاڪستان جي خاص حقداري آھي، ۽ حقن جي انهن دعوائن تي خاموش نه رھڻ گھربو ھو. ھندستان اوڀر پاڪستان ۾ ناخوشگوار دلچسپي وٺڻ جي عادت ڪڏھن به ترڪ نه ڪئي، ۽ اولھه پاڪستان ۾ به ھو اکنڊڀارت يا ھند جي اتحاد جھڙن قسمن جي ڪن تحريڪن جي حمايت ڪري رھيو آھي. اھڙي وقت ۾ جڏھن ناگا ۽ ميروقبائلين بغاوت ڪئي آھي ۽ ھزارين مسلمان آسام مان ڪڍيا ويا آھن، جتي ھندستان جي تقسيم وقت ھند و قوم جي اڪثريت ڪا نه ھئي، پاڪستان لاءِ انهن مسئلن کي نظر انداز ڪرڻ غلطي ٿيندي. ھندستاني مسلمانن کي اوڀر پاڪستان طرف ملڪ بدر ڪرڻ ۽ آسام ۽ تريپوره جي تڪراري سرحدن جا مسئلا اھڙا آھن، جو انهن کي وسارڻ نه گھرجي. فرخا بند جو مستقبل ۽ درياھن جي پاڻيءَ جي استعمال جو عام مسئلو اھڙا جھڳڙا آھن، جن جو منصفانه نبيرو اڃا ٿيڻ باقي آھي ۽ جيتوڻيڪ ”نهرو- نون“ معاھدو ڏھ سال اڳي طئي ٿيو ھو، ان جي باوجود بيروباريءَ جو پاڪستان جي طرف منتقل ٿيڻ باقي آھي. ملڪ جي ٻنهي بازن کي ھندستان جي خلاف جائز شڪايتون آھن ۽ جيستائين وڏا جھڳڙا طئي نه ٿا ٿين، تيستائين تعلقات ۾ بهتريءَ جي توقع رکڻ اجائي آھي.
نهروءَ جي ھيءَ دعوي ٰ ته اھي تڪرار ھندستان سان پاڪستان جي ابدي دشمنيءَ جي علامت آھي، اوتري ئي شرآميز آھي، جيتري اھا بي بنياد آھي، ڇاڪاڻ ته اھو ھندستان آھي ۽ نه پاڪستان، جنهن جي دل ۾ ڪينو ڀريل آھي. پاڪستان، آزاديءَ لاءِ ڪيل جدوجھد ۾ ھندستان سان برابري حاصل ڪئي. ڀارتي ڪانگريس ملڪ جي ورھاڱي جي خلاف مزاحمت ڪئي، پر اھا پاڪستان جي قيام کي روڪڻ ۾ ناڪام رھي. انڪري ھيءَ ڳالهه قدرتي آھي ته ڪي ھندستاني رھنما پنهنجين دلين ۾ پاڪستان جي طرف کان رنجش رکن. ڳالهه فقط ايتري آھي ته ھندستان، پاڪستان جي تڪميل جو قطعي روادار ناھي، انهيءَ ڪري انهن ٻنهي ملڪن جي درميان حالتون خراب ٿيندي ٿيندي موجوده مايوس ڪندڙ تعطل تائين پھچي ويئون آھن. پاڪستان جي فلسفه جو بنياد انسان جي برابريءَ جي اصول کان وڏي پاڙيسريءَ لاءِ دل ۾ عداوت رکڻ انهيءَ فلسفي جي خلاف ٿيندو.
مسلمانن ننڍي کنڊ تي ست سئو سالن کان وڌيڪ حڪومت ڪئي ۽ آخرڪار اھي پنهنجي لاءِ ھڪ علحده وطن قائم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا. بدقسمتيءَ سان ھندستاني ذھنيت تاريخي سببن کان ذھني مونجھارن ۽ شڪست جي ڀوت جو شڪار آھي. ھندستان ۽ پاڪستان جي تعلقات جي پاڙن تائين پھچڻ لاءِ اھو ضروري آھي ته ھندستاني قوميت جي نوعيت جي جاچ پڙتال ڪئي وڃي.
رگ ويد جي زماني کان وٺي ئي ھندستاني ڪردار جي غالب خصوصيت، ان جو مذھبي مزاج ۽ ذات پات جي نظام جي بدولت سندس علحدگي پسندي رھي آھي. جيتوڻيڪ ھندستاني تهذيب کي ھندو ثقافت جي ھم معني ٰ سمجھيو وڃي ٿو، ان ھوندي به سوين سالن کان وٺي انهيءَ تهذيب اجنبي ثقافتن کي پنهنجي اندر سمائي ڇڏڻ جي قابل ِ ذڪر قوت جو مظاھرو پئي ڪيو آھي. آريھ تهذيب جي زماني کان اڳي جي ھڪ شاندار تهذيب، موئن جي دڙي ۽ ھڙپا جي ڦـِٽل نشانن ۾ دفن آھي. ھيءَ ڳالهه اڪثر ڀلائي ويندي آھي ته آرين انهن ئي کنڊرن جي مٿان پنهنجو نئون نظام کڙو ڪيو ھو، جنهن جي ڪک مان پوءِ ھندو برھمڻي مت پيدا ٿي. جيئن جيئن آريھ حملا آور اتر الھندي ميدانن کان گنگانديءَ جي اترين ڀاڱن ۾ پھچندا ويا، تيئن تيئن تاريخ جي نقل جو مرڪز سنڌ ۽ پنجاب جي ماٿريءَ کان گنگا نديءَ جي ماٿريءَ ڏانهن منتقل ٿيندو ويو، ۽ ويدن واري زماني برھمڻيت لاءِ جاءِ خالي ڪئي.
رگ ويد ۾ ٻن نسلن جي وجود جو ذڪر ملي ٿو: ھڪ بلند حوصله وارا دراوڙ، جيڪي پنهنجي وطن جي سر زمين جي بچاءَ ڪرڻ لاءِ زندگي ۽ موت جي ڪشمڪش ۾ مصروف ھئا ۽ ٻيا حملا آور آريا، جيڪي ڪڻڪ وني رنگ جا غير ملڪي ھئا. آرين حڪرانن متڪبرانه دعوائن سان پنهنجو پاڻ کي ”ديون“ يا ديوتائن جي صفتن سان نوازيو ۽ مقامي ماڻھن کي ”راڪشن“ يا شيطان جو طبقو قرار ڏنو. ذات پات جو نظام، برھمڻن جي برتريءَ واري تصور جي پيداوار ھو، جنهن کي زندگيءَ جي ھڪ طريقي طور قبول ڪيو ويو. زندگيءَ جي انهيءَ طريقي ۾ ”شودرن“ کي به، جيڪي گھٽ ذات وارا ھندو ھئا، مليڇن يعني غير آريا ماڻھن کان ڪجهه امتيازي حيثيت ڏني ويئي، حالانڪ انهن ٻنهي طبقن کي ھن زندگيءَ ۾ خانگي، شھري ۽ فوجي اعزازن کان محروم رکيو ويو، ۽ آئينده زندگيءَ ۾ ”مڪتي“ يعني نجات جو نا اھل قرار ڏنو ويو، ”سـِٿِين“ حملا آورن جي وارد ٿيڻ سان برھمڻن جي ترقيءَ ۾ رڪاوٽ پيئي. اھي ”سٿِين“ حڪمران مقامي ماڻھن جي نالي ماتر اطاعت کي ڪافي سمجھندا ھئا. مذھب جي حدن اندر ھنن پنهنجي لاءِ امتيازي رعايتن ۽ اختيارات جو قانون نافذ نه ڪيو. برھمڻ اڳي وانگر وڌندا ۽ ويجھندا رھيا. ھو پنهنجن نون آقائن آڏو جھڪندا ته رھيا پر کين پنهنجن سماجي ۽ مذھبي عملدارين اندر داخل ٿيڻ جي اجازت ڏيڻ کان سختيءَ سان انڪار ڪيائون. انهيءَ زماني ۾ عظيم ٻڌ پيدا ٿيو، جيڪو ”سٿِين“ نسل جو ھڪ شھزادو ھو. مھاتما ٻڌ اعلان ڪيو ته ”سڀ انسان برابر آھن ۽ نجات جو دروازو سڀني لاءِ ھڪجھڙو کليل آھي.“ اھاڳالهه برھمڻن کي سخت ناگوار گذري. ٻڌ ڌرم کي بعد ۾ انهيءَ تعليم جي ڏاڍي ڳري قيمت ھندستان کان جلاوطنيءَ جي صورت ۾ ادا ڪرڻي پيئي. جين مذھب، جيڪو ٻڌڌرم جي اثر و رسوخ جي زوال سان گڏ نمودار ٿيو، تنهن جو پڻ برھمڻن جي ھٿان لڳ ڀڳ ساڳيو انجام ٿيو.
ھندستان جي تاريخ جو سرسري مطالعو ظاھري ڪري ٿو ته ھندو ڌرم ٻاھرين عناصر جي دخل اندازين کي ڪھڙي طريقي سان منهن ڏنو آھي. ننڍن مداخلت ڪارن جي اثر کي پاڻ ۾ سمائڻ ذريعي ٺيڪ ڪيو ويو آھي، فاتحن کي غلامانه خوشامد سان برغلايو ويو ۽ جيڪي فاتح ھندستان ۾ رھجي ويا، سي جيڪڏھن جذب ٿيڻ کان بچيا، ته فقط پنهنجي جداگانه حيثيت کي برقرار رکڻ جي سخت ڪوششن جي بدولت.
ھندستان جو اھو متڪبرانه نظام مسلمانن جي فتوحات ھٿان ٽٽو. ھندن کي اھو ڌڪ برداشت ڪرڻو ئي پيو، پر ” ڌرم“ جي نالي مقابلو مسلسل جاري رھندو آيو. ھندستاني نظام انهيءَ حقيقت کي محسوس ڪرڻ ۾ دير ڪا نه ڪئي ته ٻين حملا آورن جي ابتڙ، مسلمان تهذيب کان بيگانا ماڻھو ڪنهن جو انهن کي آسانيءَ سان پنهنجي اندر جذب ڪيو وڃي. ھو ھندستان جي مقامي تمدن جي نظام ۾ شموليت کي پنهنجي لاءِ عزت افزائي نه سمجھي رھيا ھئا ۽ اھڙيءَ طرح ھندن ۽ مسلمانن ۾ افسوسناڪ محاذ آرائيءَ جو آغاز ٿيو. مسلمانن جي تسلط واري سڄي ساري عرصي ۾ ھندن پنهنجي نسل ۽ تمدن تي انتهائي فخر جو اظھار جاري رکيو، جيڪو رفته رفته اجنبين کان نفرت جي شديد مريضانه ذھنيت جي صورت اختيار ڪري ويو. اھي سڀ خوف ۽ نفرتون، جيڪي مليڇ يعني ناپاڪ ۽ غير مھذب اجنبيءَ جي تصور سان وابسته ھيون، سي سڀ ھاڻي اجنبي مسلمان جي خلاف جدوجھد ۾ استعمال ڪيون ويئون. جڏھن مسلمانن ھندستانين جا طور ۽ طريقا اختيار ڪري ۽ انهن جي عورتن سان شاديون ڪري ھندستاني زندگيءَ جي نظام سان ٺاھه ڪرڻ چاھيو، تڏھن به ھنن سان برابريءَ جو سلوڪ نه ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته اسلام جي دين ۾ ھندن جي جامدڌرم جي بنيادي تصورن لاءِ ھڪ للڪار سمايل ھئي. مسلمانن جي خلاف لاتعداد بغاوتن ۾ انهيءَ جنگجوئي واري جذبي کان بلڪل کليل نموني ۾ ڪم ورتو ويو.
فاتح جي طرفان ھندو ڌرم سان ٺاھه ڪرڻ جي ھڪ ابتدائي ڪوشش اڪبر ھئي، پر ھن جي مقصدن کي ھندو ڌرم جي ڪٽرپڻي بي اثر بنائي ڇڏيو. اھو ڪٽرپڻو ٻنهي قومن جي درميان- ميلاپ جي راھ ۾ رڪاوٽ بنجي پيو. ان ھوندي به ھن جي ھڪٻئي سان تعاون ڪرڻ جي حڪمت عمليءَ ھندن لاءِ ھيءُ موقعو مھيا ڪري وڌو ته ھو مسلمانن جي امير طبقي تي پنهنجو اثر وجھن ۽ کين پنهنجي حلقي اندر محصور ڪن. اورنگزيب انهيءَ پاليسيءَ جي رد عمل طور انهيءَ عمل کي ابتو ڪرڻ ضروري سمجھيو، پر ھو انهيءَ مقصد جي تڪميل ڪرڻ لاءِ گھڻو دير سان وارد ٿيو ھو. ھن جي تخت نشينيءَ جي وقت تائين، مغل سلطنت زوال ۾ پھچي ويئي ھئي. ھن کي سلطنت کي بچائڻ، مرھٽن سان وڙھڻ ۽ ٻين گھڻن پريشان ڪندڙ مسئلن سان مقابلو ڪرڻو پيو.
برطانيه جي استعماري تسلط جي خلاف لاءِ، نئشنل ڪانگريس جي ليڊرن مسلمانن کي پاڻ ۾ جذب ڪرڻ جي پاليسيءَ کي وڌيڪ مربوط انداز ۾ شروع ڪيو. سن ١٨٥٧ع واري آزاديءَ جي جنگ ۽ خلافت تحريڪ، ٻنهي ۾ ھند و ۽ مسلمان پنهنجن مشترڪه مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ برطانوي تسلط جي خلاف ڪلھي ۾ ڪلھو ملائي وڙھندا رھيا. بهرحال، ٻنهي حالتن ۾ جڏھن جدوجھد ھڪ نازڪ مرحلي ۾ داخل ٿي، تڏھن سندن اتحاد قائم رھي نه سگھيو، جنهن جو نتيجو ا ھو نڪتو، جو ٻيئي تحريڪون چٿيون ويئون. نه ته مساوات جي بنياد تي تعلقات قائم ڪرڻ لاءِ مغلن جي ڪوشش ۽ نه سامراج جي خلاف مشترڪه مقصد، اھڙي باھمي تعاون کي قائم رکي سگھيا، جيڪو جٽادار اتحاد طرف وٺي وڃي ھا.
ڪن اھڙن ممتاز تاريخدانن، جن ھندستاني ذھن کي زوردار نموني سان متاثر ڪيو آھي، ”ڀارت ماتا“ جي تصور جي وضاحت نه صرف مادر ِ وطن طور بلڪ ھماليه کان وٺي راس ڪماريءَ تائين ھندن جي مقدس سر زمين طور پڻ ڪئي آھي. ڀارت ماتا جي لاءِ، جيڪا ” آريھ ورت“ (آرين جو وطن) آھي، تقدس ھندو ڌرم جو مرڪزي موضوع آھي، جيڪو ديومالا، فلسفه، دنيا ۾ رھندڙ جاندارن جي علم ۽ مذھب جو اھڙو عجيب ترين مرڪب آھي، جنهن جھڙو ٻيو ھن وقت تائين دنيا نه ڏٺو آھي، آريا، جن جو اولاد ھئڻ جي برھمڻ دعوي ٰ ڪن ٿا، اتر ھندستان جي رستي مشرقي ھندستان ڏانهن پيشقدمي ڪرن ۽ مقامي ماڻھن تي، جن کي ھو ” داسيو “ سڏيندا ھئا، غلبو حاصل ڪرڻ کان اڳي ڪيترين ئي صدين تائين پنجاب ۾ آباد رھيا. ھندن جا قديم ترين مقدس ڪتاب، ر ِگ ويد ۽ اپنشد رشين يعني قديم پنڊتن پنجاب جي علائقي ۾ مرتب ڪيا ھئا.
ھندن جي قومي شعور مطابق، جنهن کي گذريل صديءَ جي ڪيترن وڏن ھند و ليکڪن ھنن جي دلين ۾ اڀاريو آھي، ننڍي کنڊ کي ھڪ وحدت تصور ڪيو ويندو آھي- خيبر جي پھاڙين کان وٺي ڏور ڏکڻ تائين ھڪ ناقابل تقسيم وحدت، جنهن ۾ اتر الھندي وارو علائقو، جيڪو ھن وقت پاڪستان آھي، ان جي دل ۽ جان جي حيثيت رکي ٿو. جاگرافيائي لحاظ کان به ھندستان انگريزن جي حڪومت واري دور کان سواءِ، يا مغل شھنشاھ اورنگزيب جي حڪومت وارن ٿورن سالن کي ڇڏي، ڪڏھن به ھڪ حڪومت جي تحت متحد نه رھيو. ان کان اڳي، اوائلي ھندستاني سلطنت، جيڪا موريا گھراڻي وارن قائم ڪئي ھئي، سڄي اتر ھندستان، بلڪ افغانستان تائين ۽ ڏکڻ واري اپٻيٽ جي ڪن حص تائين ڦھليل ھئي. ھندستان جو اثر اڀرندي طرف سمنڊ پار ڪري ڪئمبوڊيا ۽ جاوا تائين وڃي پھتو ھو. برھمڻن جو مذھبي ۽ ثقافتي اثر ۽ رسوخ ماضيءَ جي ھرھڪ ھندستاني سلطنت جي حدن جي مقابلي ۾، وڌيڪ وسيع ھو. ھندن جو مذھب ھڪ اھڙي ”چپتراپتي “ يعني آقائن جي آقا، يا ھڪ اھڙي حڪمران جي وصفن جا خاص طور ڳيت ڳائي ٿو، جيڪو پنهنجي پاڙيسرين کي فتح ڪري مٿن تسلط قائم ڪري ٿو ۽ پنهنجو غلبو ھڪ سمنڊ کان ٻئي تائين وڌائي ٿو. ماضيءَ جي عظمت جو اھڙو شعور، جنهن جي ھندو ثقافتي ۽ سياسي احياعہ لاءِ وڏن وڏن مصنفن تجديد ڪئي، ويھين صديءَ ۾ ھندستاني قوم پرستيءَ جو مکيه سرچشمو رھيو آھي. نهروءَ جو ”ھندستان جي دريافت“ (ڊسڪوري آف انڊيا) ظاھر ڪري ٿو ته ڪيئن نه انتهائي مغربي طرز ِ فڪر جو ھند و ذھن پڻ ”ھندستان جي لازمي ھندويت“ جي جادوءَ جي اثر جو شڪار ٿي پيو.
ياريھن صديءَ ۾، مسلمانن جي وڏي تعداد ۾ وارد ٿيڻ، ھندن کي نه فقط سياسي اقتدار کان محروم ڪيو، پر ان سان گڏوگڏ ملڪ جي غالب مذھب جي وقار کي پڻ زبردست ڌڪ ھنيو. ھڪ ھندو ليکڪ، ھندو- مسلم تصادم جو تجزيو ڪندي لکي ٿو:
”مسلمانن جي ھٿان ھندستان جي تسخير، ھند و قوم لاءِ ذات پات جي ڀيد ڀاءَ واري نظام جي ذريعي بي ضرر نه ٿي سگھي. اھا تسخير در حقيقت، ھڪ اھڙي محڪم ۽ باشعور معاشري جي ھڪ نئين ملڪ ۾ توسيع ھئي، جنهن وٽ زندگيءَ جو پنهنجو ترقي يافته طريقو ۽ زنده ثقافت موجود ھئي. ھندستان جي آخري تسخير ھڪ اھڙي مسلمان بادشاھه جي مھم ھئي، جنهن جي حڪومت جو مکيه علائقو ھندستان کان ٻاھر واقع ھو، پر پوءِ به جڏھن نئين مسلم سلطنت جي تابعداريءَ جو خاتمو ھڪ ٻِاھرين مسلم سلطنت طرفان ٿيو، جيئن اھو جلد ئي عمل ۾ آيو، تڏھن به مسلمانن جي اھا حڪومت ھڪ اھڙي بيٺڪي قوم جي حڪومت رھي، جنهن وسيع تر اسلامي دنيا سان پنهنجي الحاق کي ڪڏھن به نه وساريو.
”اڃا به وڌيڪ اھم ڳالهه ھيءَ ھئي ته مسلمان قوم ثقافت جي انتهائي ھيٺانهين سطح واري وحشي قوم ڪا نه ھئي، جيڪا ھندن جي حلقي ۾ پنهنجي داخلا کي پاڻ لاءِ عزت ۽ افتخار جو باعث سمجھي ھا. ان جي برعڪس، ھو پاڻ نه فقط ھڪ نئين ۽ جارحانه ثقافت جا خالق ۽ محافظ ھئا، پر کين ٻين ثقافتن مٿان برتريءَ جو جنون جي حد تائين يقين پڻ ھو، ۽ سندن خيال ھو ته ان جي تبليغ زبردستيءَ سان ڪرڻ پڻ سندن فرض ھو. سندن مذھب در حقيقت، ھڪ مسلمان لاءِ انهيءَ فرض کي ھڪ نهايت اھم، حالانڪ اختياري فريضھ بنائي ڇڏيو ھو. تاريخ ۾ اھي پھريان ماڻھو ھئا، جن زندگيءَ جي ھڪ مخصوص طرز ۽ باقي ٻين سڀني طرزن جي درميان ھڪ ناقابل ِ تصفيه تصادم جو خيال پيش ڪيو ۽ جن مستقل انقلاب جي نظريي جي تشڪيل ڪئي. ھنن اعلان ڪيو ته جيستائين سڄي دنيا سندن دين قبول نه ڪندي، تيستائين دنيا ۾ امن ۽ سڪون قائم ٿي نه ٿو سگھي.
”ڄڻ ته اھو مشڪل مسئلو اڃا ڪافي نه ھو، جو ھندن وري پنهنجي طرفان ان کي اڳتي وڌائڻ ۾ ھڪجيترو حصو ورتو. جيئن مون مٿي چيو آھي، جنهن وقت ڌاري نوان حملا شروع ٿيا. تنهن وقت تائين ھندن ۾ جيڪا به جاذبيت جي قوت ۽ مطابقت جي صلاحيت ھئي، سا ھو سڄي وڃائي ويٺا ھئا۽ ھو ھڪ اھڙي بند معاشري جي صورت ۾ ٺري چڪا ھئا، جنهن ۾ خود پنهنجي برتريءَ جو عقيدو جنون جي حد تائين وڌيل ھو. چنانچھ، ھاڻي مسلمان کي ته ڇڏيو، ڪنهن غير جانبدار ۽ غير ملڪيءَ کي به پاڻ ۾ جذب ڪرڻ جو سوال ئي پيدا نه پئي ٿيو.“(1)
مسلمانن جي ھٿان ڌڪ کائڻ جي احساسن ھئڻ ڪري، جنهن ۾ مذھبي عقيدي جي ڪري وڌيڪ شدت اچي ويئي ھئي ۽ جيڪو صدين جي نفرت ۽ حقارت تي پلجي چڪو ھو، تنهن جي تحت سڀني ھندو تنظيمن مسلمان اقليت کي پنهنجي اندر جذب ڪرڻ جي خيال کي ھميشه پنهنجي سياسي منزل ِ مقصود جو ھڪ حصو سمجھيو آھي، جن ۾ اختلاف فقط طريقن جو آھي. ھند مھاسڀا ۽ آر-ايس-ايس(راشٽريھ سوايھ سيوڪ سنگھھ) تشدد روا رکڻ ۽ مسلمانن کي شڌ ڪري ھندو سماج ۾ انتهائي ھيٺيانهين سطح تي زوريءَ شامل ڪرڻ جو قسم کاڌو ھو. گانڌيءَ جا طريقا ڪجهه پراسرار ھئا. ھو اڪثر ڪري مسلمانن کي پنهنجو رت – ڀائي سڏيندو ھو، ۽ انهيءَ قسم جون بيشمار خاطريون ڏيندو ھو ته ڪانگريس حڪومت جي تحت ھندستان ۾ ھنن جي حفاظت ڪئي ويندي. پر جڏھن به کيس چيو ويندو ھو ته انهن حقن، آزاد ھندستان ۾ مسلمانن جي حصي جي وضاحت ڪري، ته ھو ھميشه ڪنهن صاف جواب ڏيڻ کان ڪترائي ويندو ھو. نهروءَ جي ڪئمبرج جي تعليم يافته ھئڻ ۾ مارڪسي فلسفي کي تسليم ڪرڻ جي دعوي ٰ جو ذڪر ته ڇڏيو، پر ھن جي مسلم ثقافت سان تعلق ھئڻ جي پس منظر جي باوجود، ھو ننڍي کنڊ ۾ ھڪ جدا مسلم ثقافت جي وجود جي خيال کي ئي مسترد ڪري ڇڏيندو ھو. ھو پڇندو ھو، ” اھا مسلم ثقافت ڇا ٿيندي آھي؟ ڇا، اھا آريائي- ايراني ثقافت آھي يا عربن جي سامي ثقافت؟“ ھو ھڪ ھندوءَ ۽ مسلمان ۾ جيڪو ھڪ ئي فرق ڏسي سگھندو ھو، سو اھو ھو ته ھڪ ھند و ڌوتي ٻڌندو ھو ۽ ھڪ مسلمان پاجامو ۽ ترڪي ٽوپي پائيندو ھو.
نـِراد-سي-چوڌري ھندو جنگجوئيءَ واري مزاج جي باري ۾ لکي ٿو:
. سڄي زندگيءَ جي مشاھدي مون کي يقين ڏياريو آھي ته ھندن ۾ چريائيءَ جي ھڪ ڌارا آھي ۽ ڪو به ماڻھو ھيءَ ڳالهه اڳواٽ تسليم ڪرڻ سان ته ھندو معياري شخصيت جا مالڪ آھن، سندن نجي۽ عام اطوار جو صحيح اندازو ڪري نه سگھندو. اھو جنون سندن روزمره زندگيءَ ۾ ماليخوليا وانگر لـِڪو ويٺو آھي، ۽ انهيءَ بيگانگيءَ کي ھڪ ماھر نفسيات جي اصطلاحن ۾ پڻ سمجھائي سگھجي ٿو- اھو ڪجهه حد تائين ته ” پيرانويا“ آھي ۽ ڪجهه قدر ذھني انشقاق آھي. ھندن جي سڀني ڪمن ۾، خاص طور انهن ۾ جيڪي عام معاملن سان واسطو رکن ٿا، يا ته دماغي ضعف يا ذھني ڏنگائي جون واضح علامتون ملن ٿيون.
جيڪڏھن ڪوئي ھن دعوي ٰ تي کلي ٿو ته آءٌ کيس چوندس ته ھو جرمن ۽ جپاني قومن جي تازي تاريخ کي ياد ڪري، جن انسانذات تي به تباھڪن جنگيون مسلط ڪيون. جرمن تاريخ جي نازي عھد جي باب جي يا آمريڪين سان جنگ ڇيڙڻ جي جپاني ڪوشش جي تشريح انهن ٻنهي جي وقتي اجتماعي جنون کان سواءِ ڪنهن به ٻئي مفروضي سان نه ٿي ڪري سگھجي. انهن مثالن مان آءٌ ھن نتيجي تي پھتو آھيان ته فردن وانگر انساني گروھ پڻ پاگل بنجي پوندا آھن. مون فقط انهيءَ نظريي جو اطلاق ھندن تي به ڪري ڇڏيو آھي. پر ھندن ۾ سندن اجتماعي ديوانگيءَ ۾ ٻه اھم فرق به ظاھر ٿيا آھن: ھڪ اھو ته انهن جو ديوانگيءَ جو رويو اظھار ۾ ذره ڪمزور ھوندو آھي، ۽ انڪري اھو باقي انسانذات لاءِ تباھيءَ جو گھٽ باعث رھيو آھي، حالانڪ خود انهن لاءِ ڏاڍو نقصانڪار ٿيو آھي، ٻيو ته اھا دائمي ۽ مسلسل آھي ۽ ان مان ھيءَ توقع نه ٿي رکي سگھجي ته جرمنن ۽ جپانين جي جنون وانگر ھنن جي ديوانگي پڻ گذري ويندي. “(1)
ھيءَ ڳالهه معني ٰ خيز آھي ته مسلم ليگ جو بنياد 1906ع ۾ ڪانگريس جي انتها پسندن جي غلبي واري دور جي دوران پيو. ھن صديءَ جي ٽين ۽ چوٿين ڏھاڪي جي دوران ڪانگريس جو ڪليدي لفظ ”سنگٺن“ ھو، يعني استحڪام، يڪجھتي ۽ باھمي مضبوطي. راشٽريھ سوايم سنگھھ جو بنياد سن 1925ع ۾ رکيو ويو. سن 1923ع ۾، جڏھن مرحوم مولانا محمد علي جوھر مشھور خلافت تحريڪ ۾، ڪانگريس سان ھڪ اشتراڪ عمل ڪري رھيو ھو، تڏھن وي. ڊي. ساورڪر ھڪ ڪتاب ”ھندوستوا“ شايع ڪيو ھو، جيڪو اڄ تائين ھند و قوم پرستن جي ذھن کي متاثر ڪري رھيو آھي. ساورڪر ”ھند و“ لفظ جي جيڪا تشريح ڪئي آھي، سا پر معني ٰ آھي. اھا تشريح ھيئن آھي: ” ھندو اھو ماڻھو آھي، جيڪو سنڌو نديءَ کان وٺي سمنڊن تائين ڀارت ورش جي ھن ڌرتيءَ کي پنهنجو آبائي وطن، توڙي پنهنجي مقدس سر زمين يعني پنهنجي مذھب جو گھوارو يا پنهنجي مذھب جو گھر تصور ڪري ٿو.“” ھندوستوا“ ھند و نسل جي سڄي وجود جي فڪر جي سڀني گوشن ۽ ان جي سڄي سرگرميءَ تي حاوي آھي.(1) ھند و ھڪ قوم ھئا، مسلمان فقط ھڪ دفعو.
ھاڻي جڏھن ته مسلمان پنهنجو ھڪ جدا وطن تشڪيل ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو آھي، تڏھن ھو ھندو مت لاءِ ھڪ وڌيڪ وڏو چئلينج بنجي پيو آھي. پاڪستان کي ”ڀارت ماتا“ جي عضون جي ظالمانه ڪاٽ ڪوٽ جو نتيجو سمجھيو وڃي ٿو، ۽ ھند و جنگجوئيت رسا ڇنائڻ لڳي آھي. پٽيل ھڪ دفعي چيو ھو ته جيڪڏھن ھندستان چاھي ته اھو پشاور تائين ميدان صاف ڪري سگھي ٿو. سن1947ع۽ سن 1954ع جي درميان ٽي دفعا نه، ته ٻه دفعا ته ان بين الاقوامي مذمت ۽ ٻين نتيجن جي خوف کان انهيءَ قسم جي مھم شروع ڪرڻ کان پاڻ کي روڪيو ھو. ان ھوندي به سن 1965ع ۾ دغابازيءَ وارو حملو ٿيو، ھندستاني فوجي نظام ھن وطن پرستانه خوش فھميءَ ۾ مبتلا ھيو ته اھو پاڪستان تي غلبو حاصل ڪري سگھندو.
ھندستاني اڳواڻن فقط ان صورت ۾ پاڪستان قبول ڪيو، جڏھن کين واضح طور نظر آيو ته ملڪ جو ورھاڱو اڻٽر آھي ۽ کين برطانيه جي ھٿن مان ھندستاني ھٿن ۾ اقتدار جي منتقليءَ لاءِ تقسيم کي قيمت طور ضرور مڃڻو پوندو. پاڪستان لاءِ رضامند ٿيڻ وقت به گانڌي، نهرو، پٽيل ۽ ٻين حقيقت ۾ ٻن قومن وارو نظريو تسليم ئي نه ڪيو ھو. ھنن تقسيم جي تلخ فيصلي کي ھن اميد تي قبول ڪيو ھو ته نئين مملڪت زنده رھڻ جي قابل ئي نه ھوندي ۽ اھا پنهنجي وڏي ۽ وڌيڪ طاقتور پاڙيسريءَ جي دٻاءَ ھيٺيان دٻجي ويندي.
ھندستان جو آزاديءَ واري وقت کان وٺي پاڪستان ڏانهن رويو سڀني کي معلوم آھي. جھوناڳڙھھ، ڪشمير ۽ حيدرآباد تي قبضي جا واقعا ايترا ته تازا آھن، جو انهن کي ورجائڻ جي ضرورت ڪانهي. ھندستان کي ھن ڳالهه ۾ ڪڏھن به ڪو تضاد نظر ڪو نه آيو ته ھو جھونا ڳڙھھ ۽ حيدرآباد تي ته ھن سبب ڪري دعويدار آھي، جو انهن ۾ غالب اڪثريت ھندن جي آھي، پر انهيءَ اصول کي ھو ڄمون ۽ ڪشمير جي معاملي ۾ رد ڪري ٿو، جتان جي آباديءَ جي وڏي اڪثريت مسلمان آھي. ان جي بجاءِ ھندستاني رھنمائن لاديني رياست ۽ جمھوريت ۽ يرغمال جي اصول جي تصورن کي غلط انداز ۾ استعمال ڪيو، ته جيئن ڄمون ۽ ڪشمير جي عوام کي سندن ناقابل تنسيخ حقن کان محروم ڪري سگھجي.
انهن تاريخي ۽ نفسياتي اسبابن جي روشنيءَ ۾، جيڪي پاڪستان متعلق ھندستاني نظرين کي متعين ڪن ٿا، ھيءَ ڳالهه ظاھر آھي ته ھندستاني ليڊر پاڪستان کي ھن ڪري گوارا ڪرڻ تي آماده ٿيا، جو انهن ۾ ان کي تباھ ۽ برباد ڪرڻ جي قوت ڪانه ھئي. جيڪڏھن ھو اھڙي طاقت گڏ ڪري سگھيا، جيئن اھي پنهنجي فوج وڌائڻ ۾ جي شڪل ۾ ڪوشش ڪري رھيا آھن، ته اھي تقسيم کي ختم ڪري ڇڏيندا، ۽ پاڪستان کي وري پنهنجن خوابن واري ھندستان ۾ ضم ڪري ڇڏيندا. ھنن پاڪستان کي پنهنجو مکيه دشمن قرار ڏنو آھي. نهروءَ ۽ ھن جي جانشينن جي تحت، ھندستان جي سياست گريءَ جو سڄو مقصد اھو رھيو آھي ته اسان جي ملڪ کي الڳ ٿلڳ ڪرائين، ته جيئن ان وقت جڏھن ھندستان ڪافي طاقت پيدا ڪري وٺي ته ھو جيتريءَ به خاموشيءَ ۽ تيزيءَ سان ممڪن ٿئي، اسان تي قابو حاصل ڪري پاڻ ۾ جذب ڪري ڇڏي.
پاڪستان جو باني، محمد علي جناح ”ھند و –مسلم اتحاد جي سفير“ جي نالي سان مشھور ھو ۽ انڊين نئشنل ڪانگريس ھن کي پنهنجي تحريڪ جو نمائندو سمجھندي ھئي. ھن پنهنجي سياست زندگيءَ جي عروج جي زماني ۾ پوري جوش ۽ جذبي سان انتهائي ڪوششون ڪيون ته ھندستان جي آزاديءَ جي مقصد کي اڳتي وڌائي ته جيئن ھند و ۽ مسلمان ھڪ ئي مملڪت ۾ پاسي ۾ پاسو ملائي رھي سگھن ۽ ھڪ ئي ڇت ھيٺان آزاديءَ سان ھمنڪار ٿي سگھن. ھيءَ حقيقت، ته ھو انهيءَ مقصد ۾ ناڪامياب ٿيو، پنهنجي جاءِ تي ڏاڍي معني ٰ خيز آھي. انهيءَ طرح جي ناڪامي ھن کان ننڍي ماڻھوءَ کي مايوس ڪري ڇڏي ھا. مسٽر جناح، جنهن جي يڪسوئي ۽ ڪم ڪرڻ جي قوت، ھڪ داستان بنجي چڪي آھي، ناڪاميءَ جي ڪري منهن موڙڻ وارو نه ھو. تجربي ھن تي واضح ڪري ڇڏيو ھو ته ھندستاني رھنما مسلمانن جي تعاون جا خواھان ته آھن، پر برابر درجي وارن شھرين جي حيثيت ۾ نه، بلڪ سندن الڳ حيثيت ۽ شناخت کي ختم ڪرڻ لاءِ. ڪجهه سالن لاءِ ھو ھندستاني سياست جي پيچيدگين کان جدا ٿي ملڪ کان ٻاھر ھليو ويو. جڏھن مولانا محمد عليءَ جھڙن مسلمان ليڊرن کيس درخواست ڪئي، تڏھن ئي ھو پنهنجي تاريخي فرض جي تڪميل لاءِ وطن واپس موٽي آيو. پنهنجي سابق تجربي کان مستفيض ٿي، ھاڻي ھن اھوئي ھڪ منطقي رستو اختيار ڪيو، جيڪو ھن لاءِ کليل ھو يعني ھن ننڍي کنڊ جي مسلمانن کي محڪوم بنائڻ لاءِ ڪانگريس جي آرزوئن کي بي نقاب ڪرڻ شروع ڪيو. مسلم ليگ لاءِ ھن ڀرپور محاذ آرائيءَ جي حڪمت عملي تشڪيل ڏني، ۽ انهن سڀني ترغيبن ۽ تعاون جي وعدن جي مقابلي ۾، جن جي ذريعي ڪانگريس سندس ڌيان ڦيرڻ ۽ کيس پنهنجي طرف ڪشش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھي ھئي، ھن ڏاڍي مستقل مزاجيءَ سان گوڏن جھڪائڻ کان بلڪل انڪار ڪيو. ھو پنهنجن مقصدن جي پيروي ڪرڻ ۾ نرم ٿيڻ وارو ڪو نه ھو، ۽ ھو مسز سروجني نائڊو جي مٺن ٻولن يا گانڌيءَ جي جادو اثر ڪلام جي زور کان متاثر ٿي پنهنجي لاءِ متعين ڪيل راھ تان ھٽڻ وارو ڪو نه ھو.
ھند و مسلم اتحاد جي تائيد ۽ حمايت کي ترڪ ڪري پاڪستان جي بانيءَ اسان لاءِ ھڪ اھڙو سبق ڇڏيو آھي، جيڪو وقت گذرڻ سان پنهنجي معقوليت ۾ وڌيڪ واضح ٿيندو رھيو آھي. ھيءَ حقيقت، ته ننڍي کنڊ جا ھند و ۽ مسلمان ٻه علحده قومون آھن، پاڪستان جي تعمير جو بنياد بني. جڏھن اھا ڳالهه سڀ کان اول مسلمانن جي سياسي منزل ِ مقصود طور پيش ڪئي ويئي ته نه فقط انڊين نئشنل ڪانگريس ۽ برطانيه وارن طرفان، بلڪ ڪيترن ئي ممتاز مسلمانن طرفان پڻ، مسلم ليگ جي اڳواڻن تي ٺٺولي ڪئي ويئي. اھا ڳالهه ھنن کي بعيد از قياس معلوم ٿي رھي ھئي ته برطانوي تاج جي سڀني کان وڌيڪ قيمتي ھيري جي حيثيت سان اٽڪل ٻن صدين تائين ھڪ ئي پاڃاريءَ ھيٺان زندگي گذارڻ کان پوءِ ملڪ جا ٻه جدا جدا ٽڪرا ڪيا ويندا. بعد ۾ ظاھر ٿيل واقعا، ھاڻي تاريخ جو ھڪ حصو بنجي چڪا آھن. پاڪستان ھڪ غالب اڪثريت جي عوامي فيصلي جي بنياد تي حاصل ڪيو ويو، جنهن ۾ ننڍي کنڊ جي انهن مسلمانن سميت، جن کي معلوم ھو ته اھي پاڪستان ۾ ان جي ھڪ حصي طور شامل نه ٿي سگھندا، تن جي وڏي اڪثريت پڻ ان جي تخليق جي حق ۾ ووٽ ڏنا.
ھن مرحلي تي انهن خيالن تي غور ڪرڻ فائديمند ٿي سگھي ٿو، جن حڪومت تان دستبردار ٿيندڙ طاقت کي متاثر ڪيو. برطانيه اھو فيصلو ڪري ڇڏيو ھو ته ان جو پنهنجي سامراجي حڪومت کي وڌيڪ عرصي لاءِ قائم رکڻ مصلحت جي خلاف آھي. پر ھو سلطنت جي قصي ختم ٿيڻ کان پوءِ پنهنجن گھڻن ئي مفادن تي تحفظ جي ضرورت کان بي خبر به ڪو نه ھو. ضروري ھو ته ننڍي کنڊ جي تقسيم برطانيه جي باقي بچيل مفادن سان ھم آھنگ ھجي، جنهن ڪري جانشين حڪومتن جو قيام ان طرح عمل ۾ آندو ويو ته برطانيه جي سلطنت جي خاتمي کان پوءِ به ان جا مفاد محفوظ رھن. برطانيه ھندستان جي مخلص ترجمان لارڊ مائونٽ بيٽن جي ذريعي نه فقط پاڪستان جي ڪاٽ ڪوٽ ڪرڻ، پر پاڪستان جي خلاف ھندستان کي تمام گھڻن فائدن پھچائڻ ۾ پڻ ڪامياب ٿي ويو. اتر الھندي سرحدي صوبي ۽ اوڀر پاڪستان جي سلھٽ ضلعي ۾ راءِ شماريون ڪرايون ويئون. ٻنهي صورتن ۾ نتيجا پاڪستان جي حق ۾ ووٽن جي غالب اڪثريت جي صورت ۾ ظاھر ٿيا. قلات کي اھو مشورو ڏنو ويو ته ھو بلوچستان جي پاسي وارن علائقن سان ملي آزاديءَ جو اعلان ڪري. برطانيه سرڪار ھر ممڪن موقعي مان فائدو وٺي پاڪستان جي خلاف توازن کي بگاڙڻ جي ڪوشش ڪئي. پنجاب کي تقسيم ڪيو ويو ۽ پاسي وارين ايراضين ۾ آباديءَ جي تناسب جي مطابق تقسيم جي اصولن جي صريحا خلاف ورزي ڪندي، مسلمانن جي غالب آباديءَ وارا وسيع علائقا جيڪي امرتسر جي پسگردائي تائين ڦھليل ۽ فيروزپور ۽ گورداسپور تي مشتمل ھئا، ڌانڌ لبازيءَ سان ھندستان جي حوالي ڪيا ويا. آسام کي ڇڏي بينگال کي تقسيم ڪيو ويو، ۽ ھندستان کي اھڙا ملائيندڙ رستا ڏنا ويا، جن ان کي اتر ۾ ڄمون ۽ ڪشمير سان ۽ اوڀر ۾ آسام ۽ تريپوره سان ڳنڍي ڇڏيو. اتر بينگال ۾ ھندستان کي مھيا ڪيل صوبي آسام سان ملائيندڙ ھڪ اھڙي رستي ان کي نيپال جي ڏاکڻين سرحدن سان ڳنڍي ڇڏيو ۽ ان کي اھڙيءَ طرح چين جي سرحد سان ملندڙ ھماليائي رياستن، سڪم ۽ ڀوتان تائين رسائي ڏني ويئي. ڪنهن به حالت ۾ پاڪستان کي علائقي جي تقسيم يا ان جي ٻين مطالبن سان واسطو رکندڙ شڪ جو فائدو نه ڏنو ويو.
ننڍي کنڊ ۾ ان وقت جي صورتحال جي پيش ِ نظر برطانيه سرڪار ساھميءَ جي پڙ کي ھندستان جي حق ۾ جھڪائڻ لاءِ ان کان وڌيڪ ڪجهه نه پئي ڪري سگھي. برطانوي حڪومت، انڊين نئشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي درميان ٿيل ٺاھه جي نتيجي ۾ اقتدار جي منتقلي پرامن طريقي سان ٿيڻ گھربي ھئي، پر جنهن انداز سان حڪمران طبقي تقسيم جي ڪارروائي ڪئي، تنهن مان پاڪستان جي خلاف ان جي تعصب جو کليو کلايو اظھار ٿيو. پاڪستان کي نظم و نسق، دفاع ۽ ماليات جي سلسلي ۾ ٿوري کان ٿورين ضرورتن تائين به ڪجهه مھيا ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪئي ويئي. ملڪ کي پنهنجو بچاءُ ڪرڻ لاءِ ڇڏي ڏنو ويو. امن امان قائم رکڻ، سرماين، فوجي اسٽورن ۽ اسٽرلنگ جي بقايائن جي تقسيم ڪرڻ، بلڪ رقمن جي منتقليءَ جي سلسلي ۾ پڻ ھندستان کي پاڪستان جي شاھ رڳ تي گرفت جي اجازت ڏني ويئي. مطلب اھو ھو ته مسلمانن کي خود اراديت جي حق حاصل ڪرڻ جي سزا اھڙيءَ طرح سان ڏني وڃي، جو انهن کي ھڪ ڪمزور ۽ بي جان ڪيل ملڪ ڏنو وڃي، جيڪو غير مارڪسي مفھوم ۾ جلدئي ڪومائجي ختم ٿي وڃي.
ھيءَ ڳالهه سمجھڻ مشڪل ناھي ته ھندستان کي ھن يقين جي آڌار تي قوت ڇو حاصل ٿي آھي ته ھڪ ڪمزور ۽ الڳ ٿلڳ رھجي ويل پاڪستان ان لاءِ فائديمند ٿيندو. جڏھن ننڍي کنڊ جي اٽڪل روءِ سڄي مسلم آباديءَ پاڪستان لاءِ وٽ ڏنو ھو ته ان دراصل انهيءَ پاڪستان لاءِ ووٽ ڏنو ھو، جيڪو اولھه ۾ پنجاب، سنڌ، بلوچستان ۽ اتر الھندي سرحدي صوبي، اوڀر ۾ بينگال ۽ آسام ۽ ٻين اھڙين رياستن تي مشتمل ھوندو. جن ۾ مسلمانن جي اڪثريت ھئي. ھندستان محسوس ڪيو ته ھو انهيءَ لولي لنگڙي پاڪستان کي، جيڪو آخرڪار وجود ۾ آيو، ختم ڪري سگھندو. اوڀر پاڪستان کي خاص طور ڌڪ پھچائڻ جي قابل سمجھيو ويو، انهيءَ ڪري اتي انتشار ۽ تخريبي طاقتن کي بي لگام ڇڏيو ويو. پر ھندستان اسان جي ملت جي عزم، حب الوطني ۽ قومي وقار جي جذبي جو اندازوئي نه ڪيو ھو. کيس يقين ھو ته ھي ملڪ ھندستان سان پنهنجي تجارتي ۽ اقتصادي رابطن کي وڃائي زنده نه رھي سگھندو. انهيءَ تخميني جي بنياد تي ھندستان پاڪستان جي اقتصادي ناڪھ بندي شروع ڪري ڏني، پر پاڪستان ان جو دليريءَ سان مقابلو ڪيو. پر ڏيھي واپار وڌايو، ملڪي ڪچي مال مان ڪارخانن ۾ مال بنائڻ شروع ڪيو ويو، ۽ شروعاتي خلل اندازيءَ جو مقابلو ڪرڻ کان پوءِ پاڪستان ھڪ اھڙي نئين دؤر ۾ داخل ٿيڻ جي لائق بنجي ويو، جنهن ۾ ان جو اقتصادي ڍانچو درجي بدرجي ھندستان جي اقتصادي اڳرائيءَ جي مقابلي ڪرڻ جي قابل ٿيندو ويو. انهن مسئلن تي حاوي پوڻ ۾ پاڪستاني عوام جي مقصد جي خلوص ملڪ کي بچائي وڌو. جيڪڏھن پاڪستان پنهنجي ارادي ۾ ڪمزور ٿي پوي ھا ته ھندستان ڪيترن ئي ٻين طريقن سان پنهنجي گرفت مضبوط ڪري وٺي ھا. خوش قسمتيءَ سان پاڪستان ڪمزوريءَ جو مظاھرو نه ڪيو ۽ ان نه فقط اقتصادي ناڪھ بنديءَ کي ٽوڙي ڇڏيو، بلڪ پنهنجي اقتصادي نظام کي ھندستان کان وڌيڪ بي نياز ڪرڻ لاءِ مثبت اقدام پڻ ڪيا.
اسان جي داخلي معاملن ۾ جنهن به قسم جي صورتحال جو خيال ڪري سگھجي ٿو، تنهن کي ھندستان اسان جي مشڪلات کي وڌائڻ ۽ اسان جي قومي استحڪام کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ استعمال ڪرڻ جي برابر ڪوشش ڪندو رھي ٿو. اھو ڪو محض اتفاق ڪونهي ته ھندستان ۽ پاڪستان جي ھر تڪرار جي شروعات ھندستان طرفان ڪنهن نه ڪنهن دشمنيءَ جھڙي قدم سان ٿئي ٿي. ڄمون ۽ ڪشمير جي جھڳڙي جي ابتدا، سن 1948ع ۽ 1950ع جي اقوم متحده ۽ ٻين جي ٺھرائن طرف متوجھ ڪندڙ واقعا، اقوام متحده ۽ ٻين طرفان ٺاھه ڪرائڻ لاءِ ڪوششون، ٻه- طرفيون ڳالھيون ٻولھيون، ھندستان طرفان ھر ٺاھ کي ناڪام بنائڻ جون لڳاتار ڪوششون ۽ آخر ۾ باضابطھ بين الاقوامي وعدن کان ان جي روگرداني-اھي سڀ مسلسل ڪينه پروريءَ جي ھڪ داستان جا مختلف جزا آھن.
ھندستان جي پنهنجي ملڪ مان مسلمانن کي بدر ڪرڻ جي حڪمت عمليءَ ۾ ڪنهن به شڪ و شبهي جي گنجائش باقي نه ٿي رھي ته ان جو وڏي کان وڏو مقصد پاڪستان کي نيست و نابود ڪرڻ آھي. ننڍي کنڊ ۾ ڪم عقل کان ڪم عقل انسان به ھاڻي انهيءَ فاسد دور کي سڃاڻي ويو ھوندو، جنهن ۾ فرقيوارانه بدامني، ھجرت، ان جو ردعمل ۽ ابتي طرف ھجرت جو ھڪ بڇڙو دائرو ٺھي پيو ھو. اسان جي حالتن ۾ اھا ڳالهه ظاھر آھي ته ھڪ ملڪ ۾ اقليتن تي ظلم ۽ زبردستيءَ جي سلسلي جو اڻٽر نموني ۾ ٻئي ملڪ ۾ ڦھلجڻ لازمي ٿئي ٿو. ان کان علاوه، ھيءَ بلڪل متوقع ڳالهه آھي ته جيڪڏھن اھڙي جبر ۽ تشدد جي سبب کان ڪا نمايان ھجرت ٿي ته ان کان اڪثريتي فرقو مشتعل ٿي ويندو، اقليتن فرقي جي ماڻھن ۾ بي آرامي ڦھلجندي ۽ امن و امان جي صورتحال ۾ ھڪ سنگين ۽ تمام وڏو بحران پيدا ٿي پوندو. ھندستان، آسام جي مسلمانن کي پريشان ڪري اتان ھڪالي ڪڍڻ لاءِ ھڪ سوچيل سمجھيل ۽ ديده و دانسته منصوبو سٽيو. ھزارن ماڻھن کي، نه فقط سندن بنيادي انساني حقن جي پرواه نه ڪندي، بلڪ ان مان پيدا ٿيندڙ ھنگامي کان پڻ اکيون بند ڪري گھرن کان ٻاھر ڪڍي سرحد پار ڌڪيو ويو. ھندستان ۾ فرقيوارانه فسادن جي ڊگھي سلسلي جي ڪري ان ملڪ جا ڇھن ڪروڙن کان به وڌيڪ انسان دائمي خوف ۽ ھراس جي حالت ۾ زندگي بسر ڪري رھيا آھن. 64-1963ع جي سياري واري موسم ۾ فساد، لٽ مار، ۽ آتشزنيءَ جي واقعن رونما ٿيڻ ڪري فقط اولھه بينگال ۾ ڪيترن ئي مسلمانن جون جانيون ضايع ٿيون ۽ اوڀر پاڪستان طرف مسلمانن جي ھجرت جي ھڪ تازي لھر اٿڻ لڳي. ھيڏانهن، پاڪستان سرڪار جي ھر ڪوشش جي باوجود، ڪجهه اھڙا افسوسناڪ واقعا پيش آيا، جن ۾ غضبناڪ مسلمانن اقليتي فرقي جي ماڻھن کان انتقام ورتو.
ھيءَ ڳالهه نهايت اھميت واري آھي ته ھندستان ڄاڻي ٻجھي مسلم اقيلت کي ملڪ بدر ڪرڻ جي راھ ِ عمل اختيار ڪئي، جنهن جو شڪار سڌيءَ طرح زد ۾ ايندڙ اقليتي فرقي مسلمانن کان سواءِ پاڪستان ۾ رھندڙ ھندو به ٿيا. ان جي مقصد کي سمجھڻ ڪو مشڪل ڪم ناھي. ھندستان اوڀر پاڪستان جي اندر ته گڙٻڙ ڦھلائڻ ۾ ناڪام ٿي ويو ھو، انڪري ھاڻي ان تي مسلسل ٻاھريون دٻاءُ وجھڻ جو انتظام ڪيو ويو. ھندستاني مسلمانن کي ٻاھر ڪڍي، ھندستان نه فقط اوڀر پاڪستان کي ھزارن جي آبادڪاريءَ جو بار کڻڻ لاءِ مجبور ڪري پئي سگھيو، بلڪ ھندو اقليت جي سلامتيءَ جي ذميداري پڻ ان جي مٿان مڙھي پئي سگھيو. انهيءَ ٻـِٽي دٻاءَ جو مقصد اھوئي رھيو آھي ته اوڀر پاڪستان کي ڪمزور ۽ اتان جي حالات کي مستقل طور ھيجاني ڪيفيت ۾ رکيو وڃي. اھڙيءَ طرح پنجاھ لک مسلمانن کي ھندستان کان اوڀر پاڪستان طرف ڌڪي ڪڍيو ويو آھي، جنهن کان اسان جي معيشت تي تمام وڏو بار پيو آھي ۽ نيون ڪشيدگيون ۽ نظم و نسق لاءِ نوان مسئلا پيدا ٿيا آھن. 6-سيپٽمبر 1965ع تي جيڪا جنگ، بين الاقوامي سرحدن کي لتاڙي لاھور تي مسلط ڪئي ويئي، سا ھندستان ۽ پاڪستان جي تعلقات جي تاريخ ۾ ھڪ سنگ ميل جي حيثيت رکي ٿي. انهيءَ تاريخ تي ھندستان نيٺ انهيءَ حد کي اورانگھي ڇڏيو، جتان کان واپسي محال ھوندي آھي.
تمام طويل وقت کان وٺي ڀارت جا پرچارڪ ھيءَ دعوي ٰ ڪندا رھيا آھن ته ڀارت جي ثقافتي، سياسي ۽ اقتصادي قيادت کي ھندو ڪش جبلن کان وٺي ميڪانگ نديءَ تائين عمل پيرا ٿين گھرجي. ھندستان جي سڄي تاريخ ۾ ھندو سياسي مفڪرن انهيءَ موضوع کي ايتري تفصيل سان ۽ ايتريقدر لڳاتار پيش ڪيو آھي، جو اھو بذات خود انهيءَ روايت جو ھڪ حصو بنجي پيو آھي، جيڪا جديد ھندستان کي ورثي ۾ ملي آھي. اٽڪل ھڪ ھزار سال ٿيڻ وارا آھن، جو ھندستان انهيءَ لائق ھو ته انهيءَ شاندار منزل طرف قدم وڌائي سگھي، پر انهيءَ ڳالهه کان ھندن جي غير متزلزل معمع ِ نظر جي نه شدت گھٽ ٿي آھي ۽ ان جي وسعت ۾ ڪا ڪمي آئي آھي. انهيءَ مقصد طرف پھريون قدم ھيءُ آھي ته پاڪستان کي بي اثر بنايو وڃي، پر ” اکنڊ ڀارت “ جو نيم– مذھبي نظريو نيٺ به پاڪستان جي خاتمي جو متقاضي آھي.
________________________________________
(1) نـراد- سي- چوڌري:” دي ڪانٽيننٽ آف سرسي“ 1965، ص-63.
(1) نـِراد- چوڌري: ” دي ڪانٽيننٽ آف سرسي“ 1965، ص117-118.
(1) ”ھند و ستوا“ – 1942، ص-4