مڪليءَ جا تاريخي ماڳ
هن قبرستان جي ٻي خاصيت هيءَ به آهي ته هن قبرستان ۾ سنڌ جي 600 سالن کان وڌيڪ جي تاريخ دفن آهي. هتي سنڌ ڌرتيءَ تي حملا ڪندڙ ظلم ۽ ڏاڍ جي علمبردار ارغونن ۽ ترخانن جا وڏا وڏا ۽ محلن جھڙا مقبرا به آهن ته هتي سنڌ جي سورمن ڄام نظام الدين، دولهه درياهه خان ۽ ٻين سمن حاڪمن جون مزارون به آهن ۽ انهن سان گڏو گڏ هن وسيع قبرستان ۾ صوفي خانقاهون به آهن ۽ هتي هندو ڌرم جو قديم ”ماتا شنگهه ڀوانيءَ“ جو مندر به آهي ته هن ٽڪريءَ جي هڪ پاسي تي قديم زماني جي اڏيل ”ڪلان ڪوٽ“ جا آثار به آهن. مڪليءَ جي موجُودهه قبرستان جي ٽين خاصيت هيءَ به آهي ته هن قبرستان ۾ موجُود پٿر جي مزارن ۽ مقبرن جي خوبصورت اڏاوت ۽ انهن تي اُڪريل نقش نگار به سنڌ جي عظيم تاريخي ڪاريگرين ۽ هُنرن جو هڪ اعليٰ مثال آهي.
مڪليءَ جي ٽڪري کير ٿر جبل جي هڪ شاخ جي آخري ٽڪري آهي، جيڪا ”سَموئيءَ“ وٽان ڪر کڻي شروع ٿئي ٿي ۽ (19) اُڻويهه ڪلو ميٽر ڏکڻ طرف هلي اچي ”پير پَٺَي“ وٽ پوري ٿئي ٿي.
هن ٽڪريءَ تي ”مڪلي“ نالو ڪيئن پيو؟ ان لاءِ گهڻا ئي رايا آهن پر انهن مان ٻه رايا اهم آهن. هڪ عام راءِ هيءَ آهي ته هن ٽڪريءَ تي پهرين قبر هڪ نيڪ عورت جي ٺهي ۽ اُن عورت جو نالو مائي مڪلي هئو جنهن ڪري هن ٽڪريءَ تي مڪليءَ جي ٽڪري ۽ قبرستان تي مڪليءَ جو قبرستان نالو پيو. مائي مڪليءَ جي قبر اڄ به موجُود آهي جيڪا ٽڪريءَ جي اُتر ۾ بلڪُل شروعات ۾ آهي. ٻي راءِ آهي ته پراڻي زماني کان هندو ياتري، شِو جا پوڄاري ۽ جين ڌرم وارا هندستان کان هنگلاج ويندي هتان گُذرندا هُئا ۽ هتي به اُنهن جا آستان موجود آهن ۽ هتان ئي هُو پنهنجي تيرٿن جي شروعات ڪندا هُئا. جيئن ته جين ڌرم مسيحي دور کان به گهڻو آڳاٽو آهي ۽ ان جي هڪ فرقي ڊيگامبر جي بانيءَ ”منڪليءَ“ جي نالي پويان هن ٽڪريءَ کي منڪلي ٽڪري چيو ويندو هئو جيڪو اڳتي هلي مڪلي سڏيو ويو آهي. سائين جي ايم سيد ۽ ڪُجهه ٻيا محقق به هن پوئينءَ راءِ کي صحيح سمجهن ٿا (1) ۽ اڄ به ياتري ”ماتا شنگهه ڀوانيءَ“ کان پوءِ هنگلاج وڃڻ جو سفر شروع ڪن ٿا. هن مندر جي ڀر سان هڪ غار به آهي جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هي غار سڌو هنگلاج وڃي نڪري ٿو. هيءُ مندر مائي مڪليءَ جي قبر ۽ فوتگيءَ کان گهڻو اوائلي آهي. ان ڪري پوئين راءِ صحيح سمجهه ۾ اچي ٿي.
لاڙ جي علائقي ۾ ٻه شهر تاريخي طور تي خاص اهميت وارا آهن. هڪ ”ديبل“ جيڪو اوائلي دور ۾ سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ رهيو ۽ ٻيو ”ٺٽو“ جنهن کي بعد ۾ سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ بڻايو ويو. ٺٽو شهر سنڌ جي سمي بادشاهه ڄام ”نظام الدين“ قائم ڪيو هو. هُن کان پهريان سمان حُڪمران ”سَموئيءَ“ ۾ رهي سنڌ تي حڪمراني ڪندا رهيا. ڄام نظام الدين سموئيءَ کان ٽن ميلن جي مفاصلي تي نئون ۽ جديد شهر ٺٽو آباد ڪرايو ۽ مڪليءَ جي ٽڪري هنن ٻنهي شهرن جي وچ مان گذرندي وڃي پير پٺي تي ختم ٿئي ٿي.
حوالو
(1) ڪتاب سنڌ جا ڪوٽ ۽ قلعا، صفحو 185، 187