ليکڪ پاران: موتين مالها
[b]موتين مالها
[/b]
منهنجو هي ڪتاب ڌرتي جا چنڊ سنڌ جي مختلف علمي، ادبي، سياسي ۽ سماجي شخصيتن بابت آهي، جن پنهنجي پنهنجي وقت ۾ هن ڌرتي جي وشال ڪينواس تي پنهنجي ڏات ۽ ڏيا ۽ سُرن ۽ ساڃاهه جي پورهئي جا انڊلٺي رنگ ڀري سونهن ۽ سچ جو منظر پي سجايو آهي، جن کي پسي جيڪڏهن پڙهندڙن جون اکيون گهڙي پل لاءِ ئي ٿڌاڻ ۽ روح جي راحت محسوس ڪن ٿيون ته، آئون پنهنجي محنت سجائي سمجهندس.
هن ڪتاب ۾ ذڪر هيٺ آيل شخصيتون جن مان ڪي منهنجي پيدا ٿيڻ کان اڳ هن جهان کي الوداع چئي ويون جن ۾ سچل سرمست، خليفو نبي بخش قاسم، مير غلام محمد خان ٽالپر ۽ محمد صديق مسافر قابل ذڪر آهن.
سچل سرمست جو سنڌ ۾ مذهبي رواداري، پيار محبت ۽ ٻين انيڪ موضوعن کي شاعري جو روپ ڏيڻ ۾ پنهنجو نرالو انداز آهي.
ان کان پوءِ ذڪر اچي ٿو خليفي نبي بخش قاسم جو. عشق ۽ انسان جي ٻين لطيف احساسن ۽ جذبن کي شاعري ۾ جلا بخشيندڙ ۽ ڪيڏاري کي سرجيندڙ لاڙ خطي جو هي شاعر شاعري ۾ لطيف ۽ سچل ثاني آهي.
مير غلام محمد خان ٽالپر هڪ جاگيردار هئڻ جي باوجود به پنهنجي مايا ملڪيت غريبن جي واهر ۽ تعليم لاءِ ارپي ڌرتي ۽ اُن جي ماڻهن سان پاڻ ملهايو، اهوئي سبب آهي جو هن ڌرتي جي مسڪين مارو ماڻهن جي دلين ۾ هو اڄ به ايئن وسي ٿو، جڏهن هو هن دنيا ۾ موجود هو. هن جا ڪيل نيڪ ڪم ۽ بلند ڪردار اڄ به کيس تاريخ ۾ زندهه رکيو پيا اچن.
ٻاتڙن ٻولن جو شاعر محمد صديق مسافر جنهن جا بيت ۽ گيت پرائمري درجي کان دلين تي اُڪريل آهن، اڄ به پنهنجي علمي ۽ سماجي پورهيئي ۽ هڪ ڀلوڙ اُستاد طور ماڻهن جي دلين ۾ محفوظ آهي.
هن ڪتاب ۾ ڄاڻايل ڪجهه شخصيتون منهنجي ئي دور ۾ گذاري ويون جن مان ڪن سان ٿوري گهڻي ته ڪن سان تمام گهڻي ڏيٺ ويٺ رهي، جن ۾ اُستاد منظور علي خان، محمد خان مجيدي، سرويچ سجاولي، ساحر پريمي نٿومل مورواڻي، سيد اڪبر شاهه، ڪنول لهاڻو، قاسم پٿر ۽ شاهه رضا پٺاڻ شامل آهن.
سنڌ ۽ هند جي نامياري گويي اُستاد منظور علي خان کي ميرپوربٺوري، سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۽ سن ۾ ڪيترائي ڀيرا ٻڌڻ جو موقعو نصيب ٿيو. سندس سرگم جي ردم ۽ جهونگار جو سحر اڄ به دلين کي گرمائي ٿو.
قوم پرست فڪر سان واڳيل شاعر محمد خان مجيدي ۽ عوامي شاعر سرويچ سجاولي کي، هونئن ته سنڌ ۾ مختلف شهرن ۾ سجايل اسٽيجن تي گهڻا دفعا ٻڌڻ موقعو مليو ئي، پر سجاول ۾ نوڪري دوران اُنهن سان روبرو به ڪافي رس رهاڻيون ٿيون. محمد خان مجيدي فڪري طور سائين جي ايم سيد سان لاڳاپيل رهيو، جڏهن ته سرويچ سجاولي جو زياده تر لاڙو ذوالفقار علي ڀٽي ڏانهن رهيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته سرويچ سجاوليءَ پنهنجي شاعري ۾ ذوالفقار علي ڀٽي، بينظير ڀٽو کان علاوه سن جي سائين جي ايم سيد، فاضل راهو ۽ ٻين قوم پرستن کي به پنهنجي شاعري جو محور بنايو. هڪڙي شهر جي هئڻ جي باوجود ٻنهي جو شاعري جو انداز بيان جيتوڻيڪ ڪافي مختلف هو، پر ايترو طاقتور هو، جو هو جڏهن به اسٽيج تي ايندا هئا ته ڇائنجي ويندا هئا.
ساحر پريمي سان هڪ اڌ ملاقات کان وڌيڪ ڪا ڏيٺ ويٺ ڪا نه هئي. پر هو جڏهن به ملندو هو ته پيار ۽ پاٻوهه مان ملندو هو. نفيس مزاجي ۽ مهمان نوازي ۽ دوستن کي ڀانئڻ جي عادت هن جي نس نس ۾ شامل هئي. اهڙي حسين ۽ نفيس مزاج ماڻهو ڇو خودڪشي ڪئي؟ اِهو سچ پچ ته اڄ به منهنجي لاءِ حيرت جو باعث آهي!
نٿومل مورواڻي منهنجو ڳوٺائي ۽ مون کان عمر ۾ وڏو هو. جتي هن جي سڃاڻپ هڪ بهترين اُستاد جي هئي. اُتي هن جي ٻي سڃاڻپ سنڌي ادبي سنگت ٽنڊوباگو جي شاخ کي سرگرم رکڻ، ادبي ليڪچر ۽ پروگرام ڪرائڻ کان علاوه سگا جي پليٽ فارم تان سماجي ڪم ڪرائڻ به هئي.
سيد اڪبر شاهه سان ميرپوربٺوري ۾ قاسم پٿر جي ماڙي، هارون کاڙڪ جي ڳوٺ ۽ سندس ڳوٺ ۾ کوڙ ساريون ڪچهريون رهيون. پرائمري اُستاد جي حيثيت ۾ خدمتن کان علاوه اُستادن جي يونين جي پليٽ فارم تان استادن لاءِ ڪيل خدمتون به سندس کاتي ۾ آهن. شروع ۾ سنڌي عوامي تحريڪ م رهيو ۽ پڇاڙڪن ڏينهن ۾ اُنهن کان سياسي اختلاف رکي جدا ٿيو. هن جي ڳالهائڻ ۾ هڪ خاص قسم جو مزاح (Sense of humour) هو جيڪو ماڻهو کي هن ڏانهن متوجه ڪري وٺندو هو. نٿومل مورواڻي جيان هن سان به دل بي وفائي ڪئي ۽ پنهنجن انيڪ چاهيندڙن کي ڇڏي ٻي راهه ڏي هليو ويو.
ڪنول لهاڻو منهنجو هم عمر، منهنجو پاڙيسري هو. شروعاتي تعليم کانپوءِ هن مختلف هنڌن تي پڙهايون ڪيون ته ڪٿي داخلائون به اڌ ۾ ڇڏيون ۽ نيٺ آخر ۾ وڪالت پاس ڪري سنجيدگي سان اُن پيشي کي لڳو ۽ هن جو شمار بدين ضلعي جي ناليوارن وڪيلن ۾ ٿيڻ لڳو، سادي ۽ تز ٻولي ۽ خيال سان ڀرپور هن جي شاعري مختلف ڪتابن/ رسالن ۾ ڇپي پر ڪتابي صورت ۾ نه اچي سگهي آهي. هن سان به ڦوهه جواني ۾ زندگي بي وفائي ڪئي ۽ گردن جي بيماري سبب گذاري ويو.
قاسم پٿر، سنڌ جو هي سٻاجهو ۽ صاف سٿرو ڪارڪن نه صرف سياسي حوالي کان سڃاتو وڃي ٿو، پر هڪ اديب جي حيثيت ۾ به سڃاتو وڃي ٿو. نفيس مزاج رکندڙ هن سياسي ورڪر سان سندس ڳوٺ ميرپوربٺوري، سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو، منهنجي شهر ٽنڊي باگي ۽ حيدرآباد ۾ به کوڙ ساريون ڪچهريون ٿيون. سياسي طور شروع ۾ ڪميونسٽ پارٽي، نعپ ۽ عوامي تحريڪ سان رهيو. آخر ۾ پنهنجي الڳ پارٽي سنڌ نيشنل ڪانگريس جي نالي سان ٺاهيائين ۽ اُن کي به ڪجهه عرصي کانپوءِ الوداع چيائين، ۽ جيئي سنڌ محاذ ۾ هليو ويو. سنڌ جو هي سچو، بهادر ۽ ارڏو پنهنجو مزاج رکندڙ سياسي ورڪر شايد سياست ۾ منافقي ڪندڙن سان گهڻو وقت جيتوڻيڪ هلي نه پي سگهيو، پر پوءِ به جيسين جيئرو رهيو سياست ئي هن جو ڌرم ۽ ڪرم رهيو. سياسي ڪارڪنن جو ڀرجهلو ۽ ديس جي آجپي جا خواب دل ۾ سانڍي هلندڙ قاسم پٿر دل جي آپريشن ۾ زندگي وڃائي ويٺو.
شاهه رضا خان پٺاڻ جنهن جي سنڌ جيتوڻيڪ پيدائشي ڌرتي نه هئي، پوءِ به هن غيرتمند پٺاڻ سنڌ سان پنهنجو روح ڳنڍي رکيو ۽ مزدور ۽ پورهيت سياست جي پليٽ فارم تان جيل، سختيون ۽ عذاب سهي پاڻ کي ڌرتي جو سپوت پٽ ثابت ڪيو. سندس عمر جي پويئين ڏهاڪي ۾ منهنجي ساڻس ڏيٺ ويٺ ٿي. بس ڏيٺ ويٺ ڇا ٿي آڌي نه مانجهي روبرو اچي حاضر ٿيندو ۽ ڪچهريون ڪندو. چانهه جي سرڪ ۽ سگريٽ جي ڪشن تي آڌي رات تائين به اُٿڻ جي نه ڪندو. ڪڏهن وري پاڻ وٽ گهرائي ڪچهري ڪندو ۽ پاڻي ۾ مخصوص انداز ۾ گوشت رڌائي دعوت ڪندو. هن جي مخصوص انداز ۾ رڌيل گوشت جو چپن تي چشڪو ۽ هن جون ڊگهيون ڪچهريون، هن جي وڃڻ کانپوءِ به ذهن جي نقشي تي بلڪل چنڊ جي چانڊاڻ جيئن چٽيون آهن.
هن ڪتاب ۾ ڪجهه اهڙين شخصيتن جو به ذڪر شامل آهي جيڪي حال حيات آهن. جن سان منهنجي هن وقت به ڏيٺ ويٺ رهندي پئي اچي.
غلام حسين رنگريز سادي طبيعت رکندڙ ٻهڳڻو اديب اُستاد پيشي سان منسلڪ رهيو ۽ رٽائر ٿيڻ کان پوءِ ڪجهه عرصو وڪالت به ڪئي. شاعري ۽ مضمونن تي مشتمل هن جا ڪيترائي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. ميرپوربٺوري سان تعلق رکندڙ هن بزرگ اديب ادبي کيتر ۾ ڪيئي ادب جا شاگرد به پيدا ڪيا آهن.
ماڃر جي مٽي مان جنم وٺندڙ سجاول واسي شاعره مريم مجيدي جي شاعري ۾ هڪ پنهنجي سڃاڻپ آهي. اُستاد محمد خان مجيدي جي هن لاڏلي نياڻي تعليم کاتي مان رٽائرمينٽ تائين پنهنجي ذهانت ۽ محنت سان نياڻين جي تعليم لاءِ پاڻ ارپڻ جي جذبن سان ڪم ڪيو. هن وقت به هوءِ شاعري سان سلهاڙيل آهي ۽ سندس شاعري جو ساءُ اڄ به ماڻهن کي موهي ٿو.
لاکا لڳ دڙو جو رهواسي اديب پرويز طبيعتن گهٽ ڳالهائو ۽ ماٺ مٺ ۾ ڪم ڪندڙ، شهرت کان ونئون ويندڙ لڳاتار لکاري طور سڃاتو وڃي ٿو. هن جا ڪيترائي طبعزاد ۽ ترجمي جا ڪتاب مارڪيٽ ۾ اچي چڪا آهن.
ٽنڊي باگي لڳ پهاڙ مري ۾ جنم وٺندڙ پيار علي پريمي نوڪري بلدياتي کاتي ۾ ڪئي آهي. ترنم ۾ شاعري پڙهڻ سان گڏ هن جي ڳالهائڻ ۾ هلڪو ڦلڪو مزاح شامل هوندو آهي جيڪو ٻڌندڙ کي محسور ڪري وٺندو آهي.
حبشي قبيلي سان نسبت رکندڙ ٽنڊي باگي جو نوجوان شاعر شاهد حميد پرائيويٽ اسڪول ۾ نوڪري ڪري ٿو. هن نئين ٽهي جي نوجوان شاعري جي مختلف صنفن ۾ نوان خيال پيش ڪري جدت آندي آهي. شاعري جي کيتر ۾ هن جو شمار مقدار توڙي معيار جي حساب سان مستقل پختن لکندڙن ۾ ٿئي ٿو.
منهنجو هي ڪتاب انهن مڙني شخصيتن جي نجي توڙي علمي ادبي، سياسي يا سماجي طور گهاريل زندگي جو مڪمل پروفائل/ خاڪو قطعي ناهي، بلڪه انهن شخصيتن جي ورسين/ شامن/ ڪتابي مهورتن يا ادبي ميڙاڪن ۾ اُنهن تي پڙهيل لکيل مقالن/مضمون تي مشتمل آهي. جن ۾ اُنهن تي مون اُن وقت ۾ جيئن کين ڄاتو آهي يا سمجهيو آهي، پنهنجي راءِ جو اظهار ڪيو آهي. هن ڪتاب م ڪن شخصيتن تي ٻه يا ٽي مقالا به ملندا جيڪي انهن شخصيتن تي مختلف وقتن تي ملهائجندڙ پروگرامن ۾ پڙهيا ويا آهن جن بابت راقم الحروف کلي دل سان اعتراف ڪري ٿو ته اُنهن جي باري ۾ لکڻين ۾ پڙهندڙن کي ڪٿي ڪٿي ورجاءُ به محسوس ٿيندو. اُن کانسواءِ اُنهن تي ڏنل راين يا ويچارن ۾ تضاد به نظر ايندو جيڪو فطري آهي. ڇاڪاڻ جو هر ڪا شخصيت وقت ۽ حالتن جو اثر ضرور وٺي ٿي ۽ پاڻ ۾ تبديلي آڻي ٿي، ته ظاهر آهي ته ان صورت ۾ ان شخصيت تي لکندڙ ليکڪ جي راءِ ۾ تبديلي به لازمي ٿيو پوي. تڏهن ته چيو ويندو آهي ته، ڪڏهن من ماڪوڙي ڪڏهن ڪيهر شينهن، پر ڇا ڪجي؟ جيئن ته اسان تاريخ جا طالب علم آهيون ۽ اهو ڄاڻون ٿا ته تاريخ ۾ وقت ۽ حالتن سان هر شئي جي ڳر جو عيان ٿيڻ لازمي آهي، ۽ هر شئي/ ڪردار جو پڇاڻو به آهي. انهي کي مدنظر رکندي مون اِها ڪوشش ڪئي آهي ته پنهنجي عقل آهر ايمانداري سان لکجي ۽ تجزيو ڪجي. جيڪڏهن منهنجي لکڻي ڪنهن جي لاءِ ناگوار به هجي ته به اُن کي لکندڙ جي اظهار جي آزادي جي حق جو احترام سمجهي درگذر ڪرڻ گهرجي.
مون جيئن اڳ ۾ ذڪر ڪيو آهي ته هن ڪتاب ۾ آيل مقالا / مضمون انهن شخصيتن جي مختلف فيلڊن ۾ ڪيل تخليقي ڪم يا سماجي ۽ سياسي پورهيئي جي مڪمل عڪاسي نٿا ڪن. تنهن ڪري مون انهن شخصيتن تي لکيل مقالن کان اڳ ۾ انهن شخصيتن جو تعارف (پيدائشي تاريخ ۽ هنڌ کان وٺي اُنهن جي تعليمي لياقت، ڪرت، ادبي، سماجي ۽ سياسي سرگرمين جو احوال) لکڻ به مناسب سمجهيو، جيئن پڙهندڙ کي اُنهن جي گهاريل نجي توڙي ادبي، سماجي ۽ سياسي زندگي جي ڄاڻ ۽ هيل تائين ڪار گذاري جو پتو پئجي سگهي. جيتوڻيڪ اسانجو ڪافي پڙهندڙ طبقو انهن شخصيتن بابت ممڪن آهي ته گهڻو ڪجهه ڄاڻندو هجي، ڇاڪاڻ جو انهن شخصيتن مان حال ۾ ڪي حيات آهن ته وري ڪن کي گذاري ڪو ايڏو وڏو عرصو به ناهي ٿيو. پر پوءِ به اِها هڪ حقيقت آهي ته اسان جيڪي هن ڌرتي تي اڄ آهيون، سڀاڻي نه هونداسين ۽ ماضي جو حصو ٿي وينداسين. پر نئين يا ايندڙ پيڙهي جي لاءِ انهن شخصتن متعلق ڏنل تفصيلي تعارف دوربيني جو ڪم ڪندو، جيڪا آسمان ۾ نظرن کان اوجهل ۽ ڏور تارن کي کوجي اُنهن جي روشني ۽ ڏيا کي جڳ سان روشناس ڪرائڻ ۾ مدد ڪري ٿي.
هن ڪتاب ۾ ذڪر هيٺ آيل مختلف شخصيتن جو پنهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ پنهنجو ڏانءُ، انداز ۽ پورهيو آهي، بلڪل ايئن جيئن هڪ باغ ۾ هر گل جي پنهنجي سڳنڌ ۽ سونهن هوندي آهي. مون وس آهر ڪوشش ڪئي آهي ته پنهنجي ٻولي جي لفظن جي جڙاءُ ۽ دل جي ڌرتي مان جنم وٺندڙ خيالن سان توهان پڙهندڙن تائين انهن شخصيتن جي جوهر کي نمايان ڪجي. اُن ۾ آئون ڪيترو پاڻ ڀرو ٿيو آهيان، ان جو فيصلو مون کي ناهي ڪرڻو. باقي آئون ايترو ضرور چوندس ته اسان جيڪي ڏات ڌڻي يا قلم ڌڻي آهيون، يا اُن کانسواءِ سياسي، سماجي ورڪر، پڙهندڙ يا ٻيو ڪجهه آهيون، اچو ته اُنهن سڀني ڪلارڪارن، فنڪارن، اديبن، شاعرن توڙي سماجي ۽ سياسي ورڪرن جي زندگين تي اُنهن کي جيئري مڃتا ڏيندي اُنهن جا جنم ڏڻ ملهايون، ساڻن رهاڻيون ڪريون ۽ اُنهن جي ادبي، سماجي توڙي سياسي پورهيئي کي عام عوام تائين پهچائڻ ۾ پنهنجي حصي جو ڪم ڪريون، ته جيئن هن ڌرتي تي روشن خيالي جو تصور واڌ ويجهه پائي سگهي ۽ ايندڙ نسل اُن روشني مان شعور جي آبياري ڪري، مستقبل ۾ هڪ اهڙو صاف سٿرو سماج جوڙي سگهي، جيڪو پيار محبت ۽ ڀائيچاري جو اهڃاڻ ۽ گهوارو هجي. جنهن ۾ هر انسان جو خواب ايئن ساڀيان ماڻي جيئن تخليق سرجڻهار کي امرتا ۽ سڦلتا بخشي ٿي.
ڀُونءِ جو بندو
-ڀوَن سنڌي
bhawansindhi1@gmail.com