مير غلام محمد خان ٽالپر
ٽنڊوباگو شهر جي باني مير باگو خان جي خانداني تلسل جي چوٿين پيڙهي مان جنم وٺندڙ مير غلام محمد خان ٽالپر، مير محمد خان ٽالپر جي گهر ۾ 1876ع ۾ جنم ورتو. سندس والد کي اندازن ويهه ٻار ٿيا جن مان مير غلام محمد خان ٽالپر کان سواءِ ٻيا سڀ گذاري ويا. مير غلام محمد خان ٽالپر ملان مڪتب ۾ تعليم حاصل ڪئي، جتي کيس قرآن شريف سان گڏ سنڌي ۽ فارسي به پڙهائي وئي. هن کي ڪتابن جي مطالعي سان دلچسپي هئي. ڊاڪتر گربخشاڻي جو ترتيب ڏنل شاهه جو رسالو، تذڪره، غوثيه ۽ ٻيا مذهبي، تاريخي ۽ تصوف سان لاڳاپيل ڪتاب سندس مطالعي هيٺ رهيا. مير غلام محمد خان ٽالپر جا وڏا خانداني جاگيردار هئا. مير غلام محمد خان ٽالپر جو ڏاڏو مير ولي محمد خان ٽالپر عمر جي آخري حصي ۾، جهونو ٿيڻ سبب جاگير سنڀالڻ جهڙو نه هو ۽ هن تي لکين رپيا قرض به چڙهي ويو هو. هن 1893ع ۾ انگريز سرڪار کي درخواست ڪئي ته سندس جاگير سرڪار پاڻ سنڀالي ۽ سالياني آمدني مان خرچ وغيره ڪاٽي، باقي سندس خاندان کي ڏنو وڃي ۽ اهو عجيب اتفاق چئجي جو انهي ئي سال مير ولي محمد خان ٽالپر وفات به ڪري ويو. مير غلام محمد خان ٽالپر جو ننڍپڻ ۽ جواني وارو عرصو مالي مشڪلاتن سبب ڪافي ڏکيو گذريو. هن ڪوڏر به هلائي ته پوکي لاءِ هر به هلايو. ڪجهه وقت پوليس جو سپاهي به رهيو ۽ ڪجهه وقت لاءِ عريضي نويسي (درخواستون لکڻ) جو ڌنڌو به ڪيو. 1909ع ۾ جڏهن جاگير مئنيجر کاتي مان آزاد ٿي سندس والد محمد خان ٽالپر جي حوالي ٿي ته، اُن وقت سندس والد وڏي ڄمار جو ٿي چڪو هو. اُن ڪري جاگير جي سنڀال کيس ڪرڻي پئي. مير غلام محمد خان ٽالپر پنهنجي 25 هزار ايڪڙن تي مشتمل جاگير کي پنهنجي واسطيدار زميندار کان 4 هزار اُڌارا وٺي آباد ڪرڻ جي شروعات ڪئي ۽ اهڙي ريت پنهنجي صلاحيت ۽ محنت سان ترقي جي سفر ڏانهن وڌندو رهيو. 1911ع ۾ سندس والد به وفات ڪري ويو. مير غلام محمد خان ٽالپر چار شاديون ڪيون، جن مان کيس ڪافي ٻار ٿيا پر ڪو به حياتي ماڻي نه سگهيو.
مير غلام محمد خان ٽالپر کي مسڪين ماڻهن لاءِ دل ۾ هميشه احساس رهيو. تمام گهٽ تعليم جي باوجود به هن جي سوچ اعليٰ درجي جي هئي. هن ڄاتو ٿي ته جيسين ماڻهو تعليم جي زيور سان مالامال نه ٿيندا، تيسين جهالت ختم نه ٿيندي. سنڌ جي روايتي ظالم ۽ جاهل جاگيردار ۽ وڏيري کان هن جي سوچ مختلف هئي. هن پنهنجي اعليٰ سوچ ۽ جذبي تحت 1920ع ۾ عام ماڻهن ۾ تعليم وسيلي انقلاب آڻڻ لاءِ لارينس مدرسه ڏيڍ لک رپين جي لاڳت سان ٺهرايو، جنهن لاءِ هن سنڌ جي عظيم اُستاد شاعر ۽ اديب محمد صديق مسافر جون خدمتون حاصل ڪيون، نه صرف ايترو پراسڪول ۾ ٻارن لاءِ فري رهائش ۽ ماني جو به بندوبست ڪيائين ۽ اسڪول جي مستقل فلاح ۽ بهبود لاءِ اڍائي لک رپيه (ڪن محققن جو خيال آهي ته ٽي لک ستاسي هزار رپيه) پڻ بينڪ ۾ رکيائين جيئن اُنجو خرچ پکو بنا ڪنهن رڪاوٽ جي هلندو رهي. مني يونيورسٽي جيان ڏيک ڏيندڙ لارينس مدرسو جيڪو پوءِ هاءِ اسڪول ۽ هاڻ هائير سيڪنڊري اسڪول آهي اُن مان هن وقت تائين کوڙ سارا نالي وارا شاگرد نڪتا آهن جن ۾ تعليمي ماهر ايڇ ايم خواجه، قوم پرست اڳواڻ حفيظ قريشي وغيره اچي وڃن ٿا. مير غلام محمد خان ٽالپر کان جڏهن ڪو سندس اولاد بابت پڇندو هو ته هو اسڪول جي ٻارن ڏانهن اشارو ڪري چوندو هو، “هي سڀ منهنجو اولاد ئي ته آهن.” سائين جي ايم سيد هن صوفي منش لاءِ پنهنجي ڪتاب جنب گذاريم جن سين ۾ لکي ٿو ته “ملڪ ۾ مير گهڻا پر غلام محمد خان پنهنجو مٽ پاڻ هو.” برک تعليمي ماهر ايڇ ايم خواجه ۽ قوم پرست اڳواڻ حفيظ قريشي مير غلام محمد خان ٽالپر کي ساري روئي ڏيندا هئا. مير غلام محمد خان ٽالپر هن اسڪول کان سواءِ به ٻيا ڪئين نيڪ ڪم ڪيا جن ۾ مختلف اسڪولن کي امدادون، هوشيار شاگردن کي اسڪالر شپون، صحت جا مرڪز، گشتي اسپتالون، نياڻين جي تعليم ۽ تربيت لاءِ اسڪول ۽ هنري گهر وغيره شامل آهن. مير غلام محمد خان ٽالپر کي هتي جا ماڻهو سندس ڪيل خدمتن جي ڪري لاڙ جو ابو ڪري ڪوٺيندا آهن، اها ٻي ڳالهه آهي ته سندس خدمتن مان فيض وٺندڙن جو دائرو لاڙ کان ٻاهر به موجود هو. ڪي ڏاها ماڻهو وري هن محسن کي سنڌ جو سرسيد به ڪوٺين. سرسيد احمد خان مردن جي تعليم لاءِ ته گهڻو پتوڙيو، جڏهن ته هن وٽ عورتن جي تعليم لاءِ ڪو به پروگرام نه هو. پر هن درويش انسان اُن وقت جي گهٽ ٻوسٽ واري ماحول ۾ به ان عزم سان نياڻين جي تعليم لاءِ اسڪول ۽ هنري گهر قائم ڪيا، جو هن ڄاتو ٿي ته، جيستائين عورت اڳيان نه ايندي تيستائين معاشرو ترقي ڪري نه سگهندو. غريبن جو هڏ ڏوکي ۽ بنا مت ڀيد جي انسانن جي خدمت ڪندڙ هي ڀلوڙ انسان 12 فيبروري 1932ع ۾ پنهنجي نيڪين ۽ ڀلاين جا نشان ڇڏي هن دنيا کي الوداع چئي هليو ويو.
***
[b]لاڙ جو محسن
[/b]
ورهاڱي کان اڳ جي زماني تي نظر وجهبي ته اسان کي پتو پوندو ته هيڏي وڏي ديو جيڏي سفاڪ دشمن انگريز سامراج کي شڪست ڏيڻ ۾، جتي اُنهن سرويچن، سرفروشن، سورمن ۽ ڪونڌرن جي ريٽي رت رنگ لاٿو، جتي اڏول انسانن وطن ۽ قوم جي آزادي ڪاڻ جيلون ڀوڳي، بکون ڪاٽي پاڻ مالهايو، جتي آزادي جي متوالن، غلامي جي زنجيرن ٽوڙڻ لاءِ اڏي تي سر ڏيئي مظلوم۽ بيوس انسانن کي زندهه رهڻ جو حق وٺي ڏنو، اُتي اُنهن تعليمي ماهرن، جهالت سان جنگ جوٽيندڙن، علم جي جوت جلائيندڙن، اٻوجهن ۽ مسڪينن، يتيمن جي خوشحالي لاءِ پاڻ پتوڙيندڙن ۽ هڙان وڙان ڏيئي سندن مددن ڪندڙن جي قرباني ۽ جذبي کي پڻ وساري نٿو سگهجي. اُهي سڀ هستيون عزت ۽ احترام لائق آهن، جيڪي ڦورو سماج کي ڊاهڻ ۾ ڪنهن نه ڪنهن طرح حصو وٺن ٿيون. اُنهن جا جزبا ۽ قربانيون قابل تحسين آهن. ڪا به سڌريل قوم اُنهن جي ڪيل خدمتن کي وساري نٿي سگهي. اُنهن سڀني جي زندگي اسان لاءِ روشن ڏيئي مثل آهي، جنهن جي روشني ۾ اسين پنهنجي طاقت پنهنجي قوت ۽ پنهنجي وجود کي ڏسي ۽ سمجهي سگهون ٿا ۽ زندهه رهي سگهون ٿا.
تعليم جي ميدان ۾ پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڪري خدمتون آڇيندڙ ڀلوڙ انسان، مير غلام محمد خان ٽالپر باگي واهه جي ڪنڌي تي اڏيل سنڌراڻي جي سونهن ۽ سرهاڻ سان رچيل شهر ٽنڊوباگو ۾ 1876 ۾ مير محمد خان ٽالپر جي گهر ۾ جنم ورتو. سندن حسب نصب مير مرزو خان ماڻڪاڻي سان وڃي ملي ٿو. ٽنڊي باگي شهر جو باني مير باگو خان سندن تڙ ڏاڏو هو. اُن زماني ۾ ٽنڊي باگي ۽ اُنجي آسپاس ڪو به اسڪول نه هو. اُن وقت جي دستور موجب هن کي ملان مڪتب ۾ پڙهائڻ لاءِ ويهاريو ويو. جتي هن قرآن شريف پڙهڻ بعد سنڌي ۽ فارسي جي تعليم گلستان ۽ بوستان تائين حاصل ڪئي. مير صاحب کي علم ۽ ادب سان ڪافي چاهه هو. تاريخ ۽ ويدانت تي سنڌي اُردو ۽ فارسي ۾ ڇپجندڙ ڪتاب سندس مطالعي جو موضوع هوندا هئا. ڊاڪٽر گربخشاڻي جو شاهه جو رسالو اڪثر ساڻن گڏ هوندو هو. اُن وقت شايع ٿيندڙ تقريبن سڀ سنڌي اخبارون گهرائيندا هئا. زندگي جي آخري ايامن ۾ تذڪره غوثيه خاص طور تي سندن مطالع هيٺ رهيو.
ٽالپر حڪمرانن جي وقت کان مير باگي خان ۽ اُن جي خاندان کي جاگير عطا ٿيل هئي. مير غلام محمد خان ٽالپر جي ڏاڏي مير ولي محمد ٽالپر جي وڏي عمر هئڻ سبب زمينداري ڪم سنڀالڻ هن لاءِ مشڪل هو ۽ ان ڪري هو ڪافي مقروض به ٿي چڪو هو. تنهن ڪري هن انگريز سرڪار کي درخواست ڪئي ته سندس جاگير سرڪار پاڻ سنڀالي ۽ اُنجو کيس ساليانو مناسب معاوضو ڏنو وڃي. اُن ئي سال سندس ڏاڏو وفات ڪري ويو ۽ جاگير ڦري سندس والد مير محمد خان ٽالپر جي نالي ٿي. جيڪو پڻ 1911ع ۾ وفات ڪري ويو ۽ جاگير ڦري ميرغلام محمد خان ٽالپر جي نالي ٿي.
ننڍي هوندي کان لاڏڪوڏ سان پليل مير غلام محمد خان ٽالپر کي جاگير انگريزن جي مئنيجري کاتي کان ملڻ تائين ڏاڍا ڏکيا ڏينهن ڏسڻاپيا. ان عرصي دوران هن هر هلائي، ٻني کيڙي گذر سفر ڪيو. ڪجهه وقت لاءِ پوليس کاتي ۾ ڪانسٽيبل طور تي ڀرتي ٿيو ۽ جتان پوءِ استعيفيٰ ڏيئي عريضي نويس جو پيشو اختيار ڪيائين. جاگير آزاد ٿيڻ کانپوءِ هن پنهنجي هڪ ڄاڻ سڄاڻ واري زميدار کان چار هزار رپيه اُڌارا وٺي کيتي ٻاڙي جو ڪم شروع ڪرايو ۽ آهستي آهستي زمين جي اُپت وڌندي ويئي ۽ پاڻ تر جو وڏو جاگيردار ليکجڻ لڳو.
مير غلام محمد خان ٽالپر جو شروع کان ئي اِهو نصب العين هو ته، جيستائين جهاليت جو خاتمو نه ٿيو آهي، جيستائين ماڻهو علم جي نور سان منور نه ٿيا آهن، تيستائين ڪا به قوم وڌي ويجهي ۽ خوشحال ٿي نٿي سگهي. کين غريبن ۽ مسڪين ماڻهن جي سقيم ۽ ابتر حالت ڏسي سخت پيڙا محسوس ٿيندي هئي ۽ اها پيڙا ئي هئي، جنهن سندس اندر ۾ اُڌما جاڳايا ۽ اُهي اڌما عمل جو روپ اختيار ڪري ويا ۽ پنهنجي سموري زندگي ڀلائي ۽ نيڪي جي ڪمن ۾ صرف ڪري ڇڏيائون. جڏهن اُن دور جا ڪافي وڏيرا ۽ مٿيئين ڪلاس وارا انگريز سرڪار جا دلال بڻجي، سرڪار جي چرچ تي ۽ پنهنجي طبقاتي فطرت جي پيش نظر مسڪينن ۽ ابوجهن کي پيڙهي، لٽي، ماري ۽ سوين تڪليفون ڏيئي اُن جي بدلي وڏا انعام ۽ سندون حاصل ڪري رهيا هئا، اُتي مير صاحب به وڏيرو هئڻ جي ناتي ايئن ڪري سگهيو پي، پر نه. هي مرد مانجهي اُنهن مان نه هو. مير غلام محمد خان ٽالپر پنهنجي سموري جائداد ۽ ملڪيت انساني ڀلائي ۽ نيڪي جي ڪمن ۾ لڳائي زندگي جو هڪ نادر نمونو پيش ڪيو. مير غلام محمد خان ٽالپر ڄاتو ٿي ته، جيستائين ماڻهو تعليم نه پرائيندا، جهاليت دور نه ٿيندي تيستائين سماج پاڻ ڀرو ۽ آزاد نه ٿي سگهندو.
اُن زماني ۾ پاڻ سر سيد احمد خان جي علمي جاکوڙ، جيڪا هن علي ڳڙهه کان شروع ڪئي هئي، کان ڏاڍو متاثر هئا. هن جو به خيال هو ته جيستائين هتان جو ماڻهو انگريزي علم نه پڙهندو ترقي ڪري نه سگهندو. حسن علي آفندي جي نگراني ۾ هلندڙ سنڌ مدرسي جي ڪارڪردگي پڻ سندس حوصلي کي وڌايو. هن اُن وقت جي ٽنڊي باگي جي شيدي نسل سان واسطو رکندڙ شفيق ۽ ڀلوڙ اُستاد، شاعر ۽ تاريخدان محمد صديق “مسافر” کي، جيڪو حيدرآباد ۾ ماستري ڪندو هو پاڻ وٽ گهرايو ۽ ساڻس اسڪول کولڻ جو ويچارو ونڊيو. مسافر جي ها ڪرڻ تي مير صاحب بروقت کيس پنو هٿ ۾ ڏيندي چيو ته موڪل جي درخواست لک ۽ کيس پنجاهه رپيا ڀاڙو ڏيندي چيائين ته وڃ حيدرآباد مان سامان کڻي اچ ۽ واپس اچي اسڪول سنڀال. مرحوم محمد صديق مسافر پنهنجي ڪتاب “ڪليات مسافر” ۾ اسڪول جي ڪهاڻي جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته، جيئن ئي آئون سامان سهيڙي واپس آيس ته مير صاحب اسڪول لاءِ جاءِ مسواڙ تي وٺي چڪو هو ۽ اُن جي لاءِ ڪرسيون ميزون پڻ ٺهرائي ڇڏيون هيون. مون کي هڪ ڪثير رقم هٿ ۾ ڏيندي چيائين اسڪول لاءِ ڪاغذ پٽ خريد ڪر ۽ شاگرد هٿ ڪر. مسافر مير غلام محمد خان سان گهاريل زندگي جون گهڙيون ساريندي لکي ٿو ته مير صاحب هميشه چوندو هو ته، “خرچ منهنجو ۽ محنت ۽ ايمانداري تنهنجي، ڪڏهن به دل سست نه ڪجانءِ.” مير غلام محمد خان جي پئسي ۽ مسافر جي اڻٿڪ محنت سان ٽنڊي باگي جو اهو اسڪول جيڪو پهرين مسواڙي جاءِ ۾ پنجن شاگردن جي تعداد سان 1920ع ۾ شروع ٿيو ۽ جيڪو فقط ٽن درجن تائين هو تنهن اڳتي هلي 1924ع ۾ هاءِ اسڪول جو درجو ماڻيو. مير صاحب پنهنجي ذاتي خرچ سان نه صرف اسڪول جي هڪ شاندار وڏي عمارت جوڙائي پر اُن سان گڏ هڪ شاگردن جي رهڻ لاءِ هاسٽل (گبسن هاسٽل انگريز ڪمشنر جي نالي پويان) ۽ هڪ ڊائننگ هال پڻ ٺهرايو جنهن ۾ شاگردن کي بنا ڪنهن رنگ نسل ۽ مذهب جي مفت رهائش ۽ کاڌو ڏنو ويندو هو. نه صرف ايترو پر ان فيض کي تاحيات جاري رکڻ لاءِ ، مير صاحب پنهنجي ذاتي ملڪيت مان 3 لک 87 هزار رپيه بينڪ ۾ پڻ رکيا، جيئن اُنجي وياج مان مستقل طور تي ڪارخير جاري رهي. هاءِ اسڪول جي وڏي ۽ شاندار عمارت جيڪا مني يونيورسٽي جو ڏيک ڏي ٿي اُنجي فن تعمير کي ڏسي اڄ به داد ڏيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهجي. هي اُن وقت ۾ نه فقط لاڙ جي وڏي ۾ وڏي درسگاهه هئي، پر سنڌ ۾ اُن وقت ۾ موجود درسگاهن ۾ شايد واحد درسگاهه هئي، جيڪا ڪنهن هڪ شخص ذاتي طور تي ٺهرائي هئي جنهن ۾ مفت کاڌي ۽ رهائش جي سهوليت به ميسر هئي. اِهو ئي سبب هو جو پري پري کان شاگرد ٽنڊي باگي جهڙي ننڍڙي شهر ۾ پڙهڻ لاءِ ايندا هئا جتي ناليوارا اُستاد شاگردن جي تربيت ۽ اوسر جو ڪم سرنجام ڏيندا هئا، جن ۾ مسافر کان سواءِ غلام حسين سومرو، لکي ملڪاڻي، نيڻو گدواڻي، قادر بخش خاصخيلي، غوث بخش شڪارپوري، غلام محمد ڪولاچي ۽ خير محمد آرائين قابل ذڪر آهن.
مير غلام محمد خان ٽالپر نه صرف گورنمينٽ هاءِ اسڪول ٽنڊوباگو (پراڻو نالو لارينس مدرسه ۽ هاڻ هائير سيڪنڊري اسڪول ٿي ويو آهي) قائم ڪيو، پر اُن کانسواءِ ٻيا به انيڪ خيراتي ادارا قائم ڪيا. سندن ڪيل نيڪ ڪمن مان چند هيٺيان آهن.
1. نياڻين جي تعليم لاءِ به مير صاحب پاڻ پتوڙيو، 1928ع ۾ مير محلي ۾ هڪ عمارت ٺهرائي لوڪل بورڊ جي حوالي ڪيائين، جتي ڇوڪرين لاءِ اسڪول کوليو ويو. اسڪول ۾ ٻاهران آيل ماسترياڻين کي پاڻ اضافي الائونس به ڏيندا هئا ۽ سندن رهائش ۽ کاڌي پيتي جو به انتظام رکندا هئا. هر ڇهين مهيني ٻه تاڪا هرک جا موڪليندا هئا جيئن نياڻيون ڀرت سکن. اُن کان علاوه شاگردياڻين کان چرخي تي سٽ ڪترايو ويندو هو ۽ سٽ جڏهن ڪافي تعداد ۾ گڏ ٿيندو هو ته اُن مان غلم ٺهرائي اسڪول کي ڏيندا هئا.
2. مولوي احمد ملاح ۽ محمد عثمان ڀنڀري کي سندن ديني مدرسن لاءِ پنج پنج سئو رپيا سالياني گرانٽ ڏيندا هئا.
3. غريب ۽ هوشيار شاگردن کي اعليٰ تعليم لاءِ پنهنجي خرچ تي ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر سٺين يونيورسٽين ۾ موڪلنيدا هئا. طب ۽ جراحت سکڻ لاءِ حڪيم پير احمد شاهه ۽ سيد غلام مرتضيٰ شاهه کي لاهور ٽن سالن جي ڪورس تي موڪليائين. حڪيم مولوي عبدالستار ميمڻ کي دهلي جليه ڪاليج ۾ چئن سالن جي ڪورس تي موڪليائين. پنهنجي خادم جمعي خاصخيلي جي پٽ قادر بخش خاصخيلي کي علي ڳڙهه اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ موڪليو جيڪو اڳتي هلي ٽنڊي باگي هاءِ اسڪول جو هيڊ ماستر پڻ ٿيو. مير بنده علي خان ٽالپر کي اعليٰ تعليم لاءِ لنڊن موڪليو ۽ شمس العماءُ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي کي پڻ پرڏيهه تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ مالي سهائتا ڪيائين.
4. غريب ۽ بيواهه عورتن کي ماهوار وظيفو ڏيندا هئا.
5. عورتن لاءِ ميٽرنٽي هوم ۽ زناني اسپتال قائم ڪيائين جنهن ۾ مريضن کي مفت دوائون ملنديون هيون.
6 مردن لاءِ مفت علاج واسطي بولس دوا خانو کوليائين.
7. سڄي لاڙ کي فيض پهچائڻ لاءِ هڪ گشتي دوا خانو پڻ کوليائين.
8. ڳوٺ کڏهرو ۽ ماچوري ۾ پرائمري ۽ هاءِ اسڪول ٺهرايائين جنهن ۾ شاگردن جو سڄو خرچ پاڻ برداشت ڪندا هئا.
9. مدرسه ٿوهي کي هر ماهه گرانٽ ڏيندا هئا.
مير غلام محمد خان ٽالپر مرحوم جي نيڪين ۽ خوبين جو ذڪر سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب “جنب گذاريم جن سين” ۾ ڪندي لکي ٿو ته، “ملڪ ۾ مير گهڻا، پر مير غلام محمد خان پنهنجو مٽ پاڻ هو. سنڌ جا اڪثر زميدار پئسي ۽ زمين وڌي وڃڻ بعد عياشي يا معتبري حاصل ڪرڻ لاءِ اُن کي صرف ڪندا آهن. ليڪن ڌڻي تعاليٰ هن مير صاحب جي دل انساني درد سان ڀري رکي هئي جنهن ڪري پنهنجي پئسي جو مصرف خلق خدا جي ڀلي لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيائين. سندس ذاتي خرچ تمام معمولي هوندو هو. سفيد پٽڪو ۽ پهراڻ پهريندو هو. بلند اخلاق، حليم، محبتي ۽ خلق جو خير خواهه انسان هو.”
1928ع ۾ سن جي سائين جي ايم سيد تعليمي ڪانفرنس ڪوٺائي، جنهن ۾ مير غلام محمد خان کي شرڪت جي دعوت ڏنائين. مير صاحب خرابي صحت جي بنياد تي ڪانفرنس ۾ شريڪ نه ٿي سگهيو. البته سائين جي ايم سيد کي خط لکي اندر جو حال اوريائين. مير صاحب لکيو ته، “عام ماڻهن جي جهالت، بيڪاري ۽ غربت ڏسي روئڻ پيو اچيم. مون پنهنجي ملڪيت ۽ وقت کي عوام جي خدمت لاءِ وقف ڪري ڇڏيو آهي پر آءُ اڪيلو ڇا ڪري سگهندس؟ سنڌ جي جاگيردارن ۽ زميندارن، پيرن ۽ مخدومن کي غريبن سان همدردي ڪا نه آهي.... خدا اوهان کي ڪوشش ۾ ڪامياب ڪري.”
سنڌ ڌرتي جي برک وڪيل، دانشور ۽ قومپرست سياستدان مرحوم حفيظ قريشي ٽنڊي باگي اسڪول ۾ پنهنجي وقت جون يادگيريون سموئيندي لکي ٿو ته، “هڪ ڀيري مير صاحب مئٽرڪ جي شاگرد کان پڇيو ته، “امتحان جي في ڇو ڪو نه پياري اٿئي؟” شاگرد پئسه نه هئڻ جو جواب ڏنو. اُن تي مير صاحب وراڻيو، “بابا تعليم جو خرچ مفت ۽ معاف آهي پر امتحان جي في ته ڀريو. پئسه ناهن ته ڪو ڳهه گروي رکي پئسه کڻي اچ.” شاگرد وراڻيو، “سائين مئٽرڪ ۾ پڙهندي هاڻ غيرت ٿي اچيم ته ڪو اڀرو سڀرو ڳهه وڃي گروي رکان.” انهي جواب ٻڌڻ سان مير صاحب ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين “هي سڀ خرچ انهي لاءِ ڪيو هئم ته من ڪو اهڙو جواب ملي. منهنجو خرچ سجايو ويو آهي.” اُن کانپوءِ مير صاحب نه فقط سندس في ڀري پر ٽيهه رپيا انعام پڻ ڏنائينس.
مير صاحب کان جڏهن به سندن اولاد بابت پڇبو هو ته هي نيڪ مرد اسڪول جي شاگردن ڏانهن منهن ڪري چوندو هو، “هي ئي ته منهنجو اولاد آهن.”
سنڌ جو ناميارو تعليمي ماهر ۽ نوابشاهه ۾ تعليم کي گهر گهر ڦهلائيندڙ ۽ سنڌ کي نالي وارا شاگرد ڏيندڙ مرحوم سائين ايڇ ايم خواجه ٽنڊي باگي هاءِ اسڪول ۾ پڙهيو ۽ جيستائين زندهه رهيو شايد ئي مير صاحب جي ڪنهن ورسي تي نه آيو هجي. هو پنهنجي اسڪول جي وقت جون ساروڻيون بيان ڪندي لکي ٿو ته، “مون کي مير غلام محمد خان ٽالپر جا اهي لفظ ياد آهن جنهن ۾ هن چيو هو ته هو هن اسڪول کي علي ڳڙهه يونيورسٽي بنائيندو. بدقسمتي سان موت هن کي اسان کان جدا ڪري ويو....” ٻئي دفعي چيائين ته، “مان نهايت فخر سان چوندس ته مون جيڪو نوابشاهه ۾ ڪم ڪيو آهي اُهو سڀ مرحوم مير صاحب ۽ مسافر جي تربيت جي طفيل ٿيو آهي.”
سچ پچ ته ههڙائي انسان نئين سماج جي پيڙهه رکندا آهن. هي درويش صفت انسان 12 فيبروري 1932ع تي جيتوڻيڪ اسان کان بظاهر هميشه لاءِ جدا ٿي ويو. پر سندس نيڪيون ۽ چڱايون اڄ به قائم ۽ دائم آهن ۽ هن خطي جا اٻوجهه، مسڪين حتاڪه سرندي پڄندي وارا به سندس ٻاريل شمع مان جوت حاصل ڪري رهيا آهن. جيستائين نيڪيون رهنديون دنيا ۾ مير صاحب جو نالو رهندو.
سدا جيئن سي، جيڪي جيئن ٻين لاءِ.
1- مير غلام محمد خان ٽالپر جي 12 فيبروري 2006 تي
ميرگورنمينٽ هاءِ اسڪول ٽنڊوباگو ۾ ملهايل ورسي تي پڙهيل
2-روزانه اخبار ڪاوش 12 فيبروري 2006 ۾ ڇپيل.
[b]سدا جيئن سي، جيڪي جيئن ٻين لاءِ
[/b]
ورهاڱي کان اڳ جي زماني تي نظر وجهبي ته، اسان کي پتو پوندو ته، هيڏي وڏي ديو جيڏي سفاڪ دشمن انگريز سامراج کي شڪست ڏيڻ ۾، جتي اُنهن سرويچن، سورمن ۽ ڪونڌرن جي ريٽي رنگ لاٿو، جتي اڏول انسانن، وطن ۽ قوم جي آزادي ڪاڻ جيلون ڀوڳي، بکون ڪاٽي پاڻ ملهايو، جتي آزادي جي متوالن، غلامي جي زنجيرن ٽوڙڻ لاءِ اڏي تي سر ڏيئي مظلوم ۽ بيوس انسانن کي زندهه رهڻ جو حق وٺي ڏنو، اُتي اُنهن تعليمي ماهرن، جهاليت سان جنگ جوٽيندڙن، علم جي جوت جلائيندڙن، اٻوجهن ۽ مسڪينن جي خوشحالي لاءِ پاڻ پتوڙيندڙن ۽ هڙان وڙان ڏيئي سندن مدد ڪندڙن جي قرباني ۽ جذبي کي پڻ وساري نٿو سگهجي. اُهي سڀ هستيون عزت ۽ احترام لائق آهن، جيڪي ڦورو سماج کي ڊاهڻ ۾ ڪنهن نه ڪنهن طرح حصو وٺن ٿيون. اُنهن جا جذبا ۽ قربانيون قابل تحسين آهن. ڪا به سڌريل قوم اُنهن جي ڪيل خدمتن کي وساري نٿي سگهي. اُنهن سڀني جي زندگي اسان لاءِ روشن ڏيئي جي مثل آهي، جنهن جي روشني ۾ اسين پنهنجي طاقت ۽ پنهنجي وجود کي ڏسي ۽ سمجهي سگهون ٿا ۽ زنده رهي سگهون ٿا.
سنڌ ڌرتي جو هي سخي مرد سپوت، مير غلام محمد خان ٽالپر، مير محمد خان جي گهر ۾ ڄائو. سندس نسب مير مرزو خان ماڻڪاڻي سان وڃي ملي ٿو. امام غزالي جو قول آهي ته: “تعليم ئي صحيح معنيٰ ۾ انسان جي شخصيت ۽ ڪردار جي آبياري ڪري ٿي.” مير غلام محمد خان ٽالپر جو شروع کان ئي اهو نصب العين هو ته، جيستائين جهالت جو خاتمو نه ٿيو آهي، جيستائين ماڻهو علم جي نور سان منور نه ٿيا آهن، تيستائين ڪا به قوم وڌي ويجهي ۽ خوشحال ٿي نٿي سگهي. کين غريبن ۽ مسڪين ماڻهن جي سقيم ۽ ابتر حالت ڏسي سخت پيڙا محسوس ٿيندي هئي ۽ اُها پيڙا ئي هئي، جنهن سندس اندر ۾ اُڌما جاڳايا ۽ اُهي اُڌما عمل جو روپ اختيار ڪري ويا ۽ هن پنهنجي سموري زندگي ڀلائي ۽ نيڪي جي ڪمن ۾ صرف ڪري ڇڏي، جڏهن ته اُن دور جا ڪافي وڏيرا ۽ مٿئين ڪلاس وارا انگريز سرڪار جا دلال بڻجي سرڪار جي چرچ تي ۽ پنهنجي طبقاتي فطرت جي پيش نظر مسڪينن ۽ اٻوجهن کي پيڙهي، لٽي ماري ۽ سوين تڪليفون ڏيئي، اُن جي بدلي وڏا انعام ۽ سندون حاصل ڪري رهيا هئا. اُتي مير صاحب به وڏيرو هئڻ جي ناتي ايئن ڪري سگهيو پي. پر نه- هي مرد مانجهي اُنهن مان نه هو. مير غلام محمد خان ٽالپر پنهنجي سموري جائداد ۽ ملڪيت انساني ڀلائي ۽ نيڪي وارن ڪمن ۾ لڳائي زندگي جو هڪ نادر نمونو پيش ڪيو.
فرانسيسي مصور پال گاگن جي مطابق: “ماڻهو جي هٿن جي حاصلات ئي اُن ماڻهو جي صحيح تشريح آهي.” سندس هڙان وڙان قائم ڪيل ڪافي ادارا اڄ به هلي رهيا آهن. هن درويش صفت انسان جيڪي نيڪ ڪم سرانجام ڏنا اُنهن مان چند هيٺيان آهن.
1- 1920ع ۾ لاڙ جي پٺتي پيل شهر ٽنڊوباگو ۾ هڪ عاليشان مدرسو لارينس مدرسي جي نالي سان ٺهرايائين، جيڪو هن وقت گورنمينٽ هاير سيڪنڊري اسڪول جي نالي سان مشهور آهي. پاڻ اسڪول جي ڀلائي لاءِ ٽي لک ستاسي هزار رپيه پڻ گورنمينٽ وٽ ڊپازٽ طور رکيا جن مان هاسٽل ۽ بورڊنگ هائوس جو خرچ هلي ٿو.
2- سنڌ جي ڏوراهن علائقن کان تعليم لاءِ ايندڙ شاگردن لاءِ گبسن هاسٽل ٺهرايائين، جنهن ۾ اڄ به سندس پئسي مان شاگردن کي مفت کاڌو ۽ رهائش ميسر آهي.
3- عورتن لاءِ ميٽرنٽي هوم ۽ زناني اسپتال قائم ڪيائين، جنهن مان مريضن کي مفت دوائون ملنديون هيون.
4- مردن جي مفت علاج لاءِ بولس دوا خانو کوليائين.
5- لاڙ جي ماروئڙن ۽ جهانگيئڙن لاءِ پاڻ هڪ گشتي دواخانو پڻ کوليائون.
6- ڳوٺ کڏهرو ۽ ماچوري ۾ پرائمري اسڪول ۽ هاسٽل ٺهرايائون، جنهن ۾ شاگردن جو سڄو خرچ پاڻ برداشت ڪندا هئا.
7- مدرسه ٿوهي کي ماهوار گرانٽ ڏيندا هئا.
8- غريب شاگردن کي اعليٰ تعليم لاءِ پنهنجي خرچ تي پرڏيهه موڪليندا هئا، جن ۾ علامه عمر بن دائود پوٽه صاحب قابل ذڪر آهن.
9- غريب ۽ بيواهه عورتن کي ماهانه وظيفو ڏيندا هئا.
هن فقير منش انسان وڏا ڪم ڪيا پر وڏيون دعوائون نه ڪيون. ايمرسن چواڻي: “عظيم ترين ذهن رکندڙ ماڻهن جون آتم ڪٿائون مختصر هونديون آهن.” ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته هن جي ذاتي زندگي انتهائي سادي ۽ مختصر هئي پر عمل جي حوالي کان اعليٰ قدرن جو عاليشان مثال هئي.
مير غلام محمد خان ٽالپر مرحوم جي نيڪين ۽ خوبين جو ذڪر سن جو سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب جنب گذاريم جنسين ۾ ڪندي لکي ٿو ته: “ملڪ ۾ مير گهڻا پر مير غلام محمد خان پنهنجو مٽ پاڻ هو. سنڌ جا اڪثر زميندار پئسي ۽ زمين وڌي وڃڻ بعد عياشي يا معتبري حاصل ڪرڻ لاءِ اُن کي صرف ڪندا آهن. ليڪن ڌڻي تعاليٰ هن مير صاحب جي دل انساني درد سان ڀري رکي هئي. جنهن ڪري پنهنجي پئسي جو مصرف خلق خدا جي ڀلي لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيائين. سندس ذاتي خرچ تمام معمولي هوندو هو. سفيد پٽڪو ۽ پهراڻ پهريندو هو. بلند اخلاق، حليم، محبتي، خلق جو خيرخواهه انسان هو.”
ڪنفيوشس چواڻي: “ڪردار جي تشخيص چڱن اصولن تي هلڻ سان ٿيندي آهي.” مير صاحب سڄي عمر اُنهن اصولن تي هليو ۽ جڳ جو ڀلو چاهيو. سنڌ جو ارڏو ۽ قومپرست سياستدان مرحوم حفيظ قريشي ٽنڊي باگي اسڪول ۾ پنهنجي وقت جون يادگيريون سموئيندي لکي ٿو ته: “هڪ ڀيري مير صاحب هڪ مئٽرڪ جي هڪ شاگرد کان پڇيو ته: “امتحان جي في ڇو ڪو نه پياري اٿئي؟” شاگرد پئسه نه هئڻ جو جواب ڏنو. اُن تي مير صاحب وراڻيو ته: “بابا تعليم جو خرچ مفت ۽ معاف آهي پر امتحان جي في ته ڀريو؟ پئسه ناهن ته ڪو ڳهه گروي رکي پئسه کڻي اچ.” شاگرد جواب ڏنو: “سائين مئٽرڪ پڙهي هاڻ غيرت ٿي اچيم ته ڪو اڀرو سڀرو ڳهه گروي رکان.” انهيءَ جواب ٻڌڻ سان مير صاحب ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين: “هي سڀ خرچ انهي لاءِ ته ڪيا اٿم ته من ڪو اهڙو جواب ملي. منهنجو خرچ سجايو ويو آهي.” اُن کانپوءِ مير صاحب نه صرف سندس في ڀري پر ٽيهه رپيا انعام به ڏنائينس. ڪاش هن دنيا جي اڪابرن ۽ رهبرن کي مير صاحب جي اها ڳالهه سمجهه ۾ اچي ته هو جيترا هٿيار گڏ ڪري رهيا آهن، اوترا جي اسڪول قائم ڪن ته ڪر دنيا سک امن ۽ آشتي جو گهوارو بنجي وڃي.
مير صاحب کان جڏهن به سندس اولاد بابت پڇبو هو ته هي نيڪ مرد اسڪول ۾ پڙهندڙ شاگردن ڏانهن منهن ڪري چوندو هو ته، “هي ئي منهنجو اولاد آهن.” انهي رشتي جي گهڻن ئي شاگردن وارثي ڪئي پر سڀ کان وڏو نالو هن اسڪول مان پڙهندڙ شاگرد ايڇ ايم خواجه صاحب ڪڍيو جنهن کي سڄي سنڌ خصوصن نوابشاهه جا ماڻهو سندن علمي ۽ سماجي خدمتن عيوض علم جو ابو ڪري ڀيٽا ڏين ٿا.
سچ پچ ته ههڙائي انسان نئين سماج جي پيڙهه رکندا آهن هي درويشن صفت انسان 12 فيبروري 1932ع تي اسان کان هميشه لاءِ جدا ٿي ويو. پر جيڪي انسان فطرت جيان شفاف ۽ سخي هوندا آهن اُهي فطرت جيان سدائين حيات هوندا آهن. سندس نيڪيون ۽ چڱايون اڄ به قائم ۽ دائم آهن ۽ هن خطي جا نه فقط اٻوجهه مسڪين بلڪه سرندي پڄندي وارا به سندس ٻاريل شمع مان جوت حاصل ڪري رهيا آهن. جيسين تائين نيڪيون رهنديون، دنيا ۾ مير صاحب جو نالو قائم رهندو. اهڙن مهان انسانن لاءِ تنوير عباسي جي شاعري جون هي سٽون خوب ٺهڪي اچن ٿيون.
ڪجهه ڏيئي وينداسين، ڪجهه نه کڻي وينداسين،
ٻور آهيون ڏيئي ميوو، ڇڻي وينداسين.
1- مير غلام محمد خان ٽالپر هاير سيڪنڊري اسڪول طرفان 12 فيبروري سال 2010ع ۾ پڌري ڪيل مخزن جڳ جڳ سي جيئن ۾ ڇپيل
2- روزانه اخبار ڪاوش حيدرآباد ۾ 12 فيبروري 2012ع ۾ ڇپيل
3- اولڊ بوائز ايسوسيئيشن ٽنڊوباگو طرفان فيبروري 2018ع ۾ پڌري ڪيل ڪتاب ساڻيهه جو سپوت ۾ ڇپيل.
[b]علم کي آجپو سمجهندڙ انسان
[/b]
هي ايڪيويهين صدي آهي. علم جي روشني جي صدي ۽ سائنس جي ترقي جي صدي، جنهن جي طفيل انسان ذات جديد سهوليتن ۽ آسائشن طرف وڌي رهي آهي. انسان کي پنهنجي سپنن جي ساڀيان ۽ روشن آئيندو ويجهو نظر اچي رهيو آهي.
۽ هي ايڪيويهين صدي جي سنڌ آهي، جتي اڪثر علائقن ۾ علمي درسگاهن کي تالا لڳل آهن يا مال جا واڙا ٺهيل آهن، ته وري ڪٿي اسڪول وڏيرن جا نجي اوتارا بنيل آهن. عوام جي هڏن جي ڪمائي ۽ پگهر جي پورهئي جي لاڳت مان ٺاهيل سرڪاري اسڪول، وڏيرن جي رحم ڪرم تي آهن. جتي سرڪاري پگهار تي مقرر ڪيل ماستر وڏيرن جا ڪمدار بنيل آهن. هي ادارا جتان علم جي روشني ڦهلجڻ گهرجي، جهاليت خلاف جنگ ٿيڻ گهرجي ۽ دانش جي باک ڦٽڻ گهرجي، انهن تعليمي ادارن جو ڪنهن جاهل يا اڻ پڙهيل نه، پر اُنهن اسيمبلي ۾ پهتل سٺي حڪمراني جي دعوا ڪندڙ ڊگري يافته وڏيرن ۽ ملڪ جي اعليٰ يونيورسٽين مان پڙهيل ڳڙهيل ڪامورن ٻيڙو ٻوڙيو آهي.
آءُ ڪجهه وقت لاءِ ويهين صدي جي اوائلي ڏهاڪن ۾ جهاتي پايان ٿو. اُن وقت جي سنڌ ۾، نه ڪي تعليم جا بهتر ذريعا آهن ۽ نه ئي ڪي ترقي جا اهڃاڻ نظر اچن ٿا. ۽ خصوصن لاڙ جيڪو جاگرافي جي لحاظ کان لڙيل ۽ پوڇاڙ ۾ اچي ٿو، اُن ۾ جهاليت به ٻين علائقن جي نسبت سرس نظر اچي ٿي. تڏهن هڪ شخص جيڪو ڪنهن يونيورسٽي مان تعليم يافته به ناهي، پر مڪتب مان ٻه چار اکر پڙهيل آهي ،جهاليت خلاف جنگ جهوٽيندي، 1920ع ۾ پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڪري، لاڙجي ڏتڙيل ماڻهن لاءِ ٽنڊي باگي جهڙي ننڍڙي ۽ پٺتي پيل شهر ۾ اسڪول کولي ٿو. چوريون ڪرائڻ، ڌاڙا هڻائڻ، ڀنگ وٺڻ ۽ ماڻهن کي آزارڻ، سنڌ جي وڏيري جو، هڪڙو اِهو روپ آهي، جيڪو سنڌ صدين کان ڏٺو آهي ۽ ڏسي پيئي ۽ ٻيو مير غلام محمد خان ٽالپر (1932-1876) جي روپ ۾، جيڪو هو ته مٿيئين طبقي جو ماڻهو، پر هن پنهنجي دل ۾ هميشه غريب ۽ مصيبت ۾ ماريل ماڻهن جو درد رکيو ۽ پنهنجي اندر ۾ علم جي جوت کي اُجهامڻ نه ڏنو.
لاڙ جي هن سخي مرد انسان، جنهن کي هتي جا ماڻهو لاڏ مان لاڙ جو ابو چوندا آهن، اُن وقت جي ڏيڍ لک رپين سان هن تاريخي اسڪول جي عمارت ٺهرائي. نه فقط ايترو پر هن اسڪول جي هاسٽل لاءِ اڍائي لک رپيه پڻ بينڪ ۾ رکيا، جنهن مان اُن وقت به شاگردن کي مفت ۾ رهائش ۽ ماني ملندي هئي ۽ هاڻ به ملندي رهي ٿي. توهان کي هن وقت به شهرن ۾ اسڪول ڪاليج ۽ يونيورسٽيون انتهائي تنگ ۽ محدود عمارتن ۾ نظر اينديون، پر مير صاحب اُن وقت ۾ جڏهن شاگردن جو تعداد به محدود هو ۽ ايڏو تعليمي شعور ۽ رجحان به نه هو، هڪ وڏو عاليشان اسڪول جنهن ۾ لاتعداد ڪمرا، سائنس هال، ڊرائنگ هال، هڪ وڏي هاسٽل، اُستادن ۽ هيڊماستر جي رهائش ۽ ڪشادو ڊائننگ هال ٺهرايو، جنهن ۾ هڪ ئي وقت سئو کان مٿي شاگرد ماني کائي سگهن. هن اسڪول جو اسپورٽس گرائونڊ ايڏو وڏو آهي جنهن ۾ هڪ ئي وقت ڪرڪيٽ، فٽ بال ۽ ٻيون رانديون کيڏي سگهجن ٿيون. برطانوي آرڪيٽيڪٽ تي ڊزائن ٿيل هي اسڪول مني يونيورسٽي جو ڏيکاءُ ڏي ٿو.
مير غلام محمد خان ٽالپر نه صرف شاگردن لاءِ مفت تعليم مهيا ڪئي، پر اُن سان گڏوگڏ ذهين ۽ مسڪين شاگردن لاءِ اسڪالر شپ جو به انتظام ڪندو هو، ته جيئن هو ٻاهران تعليم حاصل ڪري سگهن. مير صاحب جي وظيفي مان مستفيض ٿيندڙن ۾ داڪٽر عمر بن دائود پوٽو ۽ قادر بخش خاصخيلي پڻ شامل هئا. مير غلام محمد خان ٽالپر جتي مردن جي تعليم تي ڌيان ڏنو اُتي نياڻين لاءِ پڻ اسڪول ۽ هنري گهر قائم ڪيائين. نه صرف هن تعليم جي مد ۾ پاڻ موکيو، پر هن عام ۽ مسڪين ماڻهن جي صحت ۽ علاج جي معاملي ۾ به پاڻ ملهايو. هن ٽنڊي باگي شهر ۾ نه صرف زناني اسپتال قائم ڪئي، جنهن ۾ مفت مشورو ۽ دوائون ملنديون هيون پر هڪ گشتي دواخانو به کوليو جيڪو ماڻهن کي سندن تڏي تي وڃي مفت طبي سهوليتون مهيا ڪندو هو. اُن کانسواءِ هو اپاهج ۽ ضرورت مند ماڻهن جي پڻ هڙان وڙان مالي سهائتا ڪندو هو.
سنڌ جو عظيم رهبر سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب جنب گذاريم جن سين ۾ لکيل مضمون “ملڪ ۾ مير گهڻا پر غلام محمد خان پنهنجو مٽ پاڻ هو” ۾ ڄاڻائي ٿو ته: “سنڌ جا اڪثر زميندار پئسي ۽ زمينداري وڌي وڃڻ بعد عياشي يا معتبري حاصل ڪرڻ لاءِ اُن کي صرف ڪندا هئا. ليڪن ڌڻي تعاليٰ هن مير صاحب جي دل انساني درد سان ڀريل رکي هئي، جنهن ڪري پئسي جو مصرف خلق خدا جي ڀلي لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيائين. سندس ذاتي خرچ تمام معمولي هوندو هو. سفيد پٽڪو ۽ پهراڻ پهريندو هو. بلند اخلاق، حليم، محتبي خلق جو خيرخواهه انسان هو.”
سائين جي ايم سيد جو ساٿي، سنڌ جو ارڏو ۽ بيباڪ سياستدان محترم حفيظ قريشي به هن اسڪول ۾ پڙهيو. مون جڏهن کيس مير غلام محمد خان ٽالپر جي زندگي تي مئگزين لاءِ مضمون جي گذارش ڪئي، ته هن وراڻيو ڪڏهن وقت ڪڍي اچ ته ويهي توکي اسڪول ۾ گهاريل گهڙين جو احوال ٻڌايان، باقي مضمون ۾ اِهي ڳالهيون نٿيون سمائي سگهجن. ۽ پوءِ هڪ ڏينهن آئون وٽس گهر هليو ويس. پاپڙن ۽ چانهه جي چشڪي تي هو اسڪول جي زماني جون ساروڻيون بيان ڪندو رهيو. مون کي لڳو ته هن کي اُن اسڪول جي هڪ هڪ سر سان محبت هئي ۽ سندس اسڪول ۾ گهاريل هرپل هن لاءِ بي بها خزانو هو. هن ڪئين احوال ڪيا ۽ واقعا ٻڌايا. هڪ واقعي جو ذڪر ڪندي چيائين ته: “هڪ دفعي ٻنپهرن جي ٻوڙجي ديڳ مان مک نڪتي. شاگردن کائڻ کان انڪار ڪيو. هيڊماستر شاگردن کي ڏوهي ٺهرائيندي، مير صاحب کي چيو ته ڇوڪرن جو من وڌي ويو آهي. گهر ۾ لسي به ڪا نه ٿي ملين ۽ هتي خيراتي ماني تي وٺي گوڙ ڪيو اٿن. ٻوڙ مان مک نڪتي ته ڇا ٿي پيو؟ مير صاحب چيو ته، قوم جي مان وڌائڻ لاءِ شاگردن کي اڳتي وڌائڻ ۽ سندن گهرجون پوريون ڪرڻ ضروري آهن. توهان شاگردن کي ٻي ديڳ رڌائي ڏيو.”
هڪ ٻيو واقعو بيان ڪندي ٻڌايائين ته: “اسانجي اُستاد لکي ملڪاڻي ٻڌايو ته، تازو جڏهن هن کي ٽنڊي باگي ۾ نئين نوڪري ملي ته مير صاحب سان ملڻ لاءِ ويس. نهايت عاليشان بنگلو هو. ٻاهر منجهي تي هڪڙو سفيد ريش ماڻهو ويٺو هو، سنڌي جُتي، ڪَپڙ جا ڪپڙا. کائنس مير صاحب جو پڇيم. هن هڪدم ٻئي ماڻهو کي اشارو ڪري بنگلي مان هڪڙي عمده آرام ڪرسي گهرائي ۽ مون کي ويهڻ لاءِ چيو. جنهن کي مون ڳوٺاڻو سمجهيو هو، تنهن لاءِ پوءِ معلوم ٿيو ته هو مير صاحب پاڻ هو.”
مير باگو خان (ٽنڊي باگي شهر جو اڏيندڙ) جنهن رياستي اقتدار، ڪاروهنوار ۽ مال ملڪيت کي ٺڪرائي سونيتي (جيڪا پنهنجي سونهن ۽ سوڀيا جي ڪري اڳتي هلي تاريخ ۾ سنڌ راڻي جي نالي سان مشهور ٿي) سان پيار جا پيچ اڙايا ۽ عشق جي آبياري ڪندي سچي عاشق طور پاڻ ملهايو ته اُتي وري اُنجي تڙ پوٽي مير غلام محمد خان ٽالپر جهاليت سان جنگ جوٽيندي علم جو جهندو بلند ڪيو ۽ پنهنجي سڃاڻپ هڪ علم جي همدرد ۽ اٻوجهن جي هڪ هڏڏوکي طور ڪرائي. هن انگريزن طرفان کيس ڏنل خان بهادر (O.B.E) لقب ۽ مليل مئجسٽريٽي اختيارن کي هميشه غريبن جي ڀلي لاءِ استعمال ڪيو ۽ کين انصاف مهيا ڪيو.
علم جي جهنڊي جهولائڻ ۽ روشني کي گهر گهر ڦهلائڻ ۾ مشهور اُستاد، اديب ۽ ٻاتڙن ٻولن وارو شاعر محمد صديق مسافر سندس ٻانهه ٻيلي رهيو. اها مير غلام محمد خان ٽالپر جي دورانديشن نگاهه هئي، جنهن مسافر ۾ هڪ علم جي پارکو کي ڳولي ورتو. محمد صديق مسافر مير صاحب سان گڏ جي هن خطي مان جهاليت کي تڙڻ لاءِ پوري سگهه سان محنت ڪئي ۽ تعليم جي ڀلائي لاءِ اسڪول سان توڙ تائين ناتو نباهيو. شايد اها مير صاحب جي ساده، باڪمال ۽ علم لاءِ جاکوڙيندڙ شخصيت هئي، جنهن ايڇ ايم خواجه (مشهور تعليمي ماهر) تي شاگردي جي زماني کان ايترا ته گهرا اثر ڇڏيا جو هن شخص مير صاحب جي زندگي تي عمل ڪندي نوابشاهه ۾ علم جي ايئن آبياري ڪئي جيئن مالهي باغ جي ڪندو آهي. هن جون نوابشاهه ۾ ڪيل تعليمي خدمتون ۽ قائم ڪيل اسڪول اڄ به کيس مڃتا ڏين ٿا. ايڇ ايم خواجه جيترو به وقت زندهه رهيو، ڪڏهن به مير صاحب جي ورسي تي اچڻ نه وساريندو هو ۽ پنهنجي دور جي محسن کي ياد ڪندي روئي ڏيندو هو.
مير صاحب نه ڪو ارسطو هو ۽ نه ئي ڪو وڏو فلاسافر، نه تعليمي ماهر يا محقق هو. مڪتب مان ٻه ٽي اکر مس پڙهيو هو، پر هن جو صاف ۽ شفاف ڪردار ۽ علم سان پاڻ ارپڻ جو جذبو ايڏو ته وڏو هو، جو هن جو ڳاڻيٽو سچائي ۽ خدمتن جي ڪتاب ۾ هميشه سر فهرست رهندو. هن علم جي ايڏي خدمت ڪئي جيڏي ڪئين محقق به نه ڪري سگهيا.
لاڙ جو پس ماندهه خطو جنهن جو هي روشني جو مينار اسڪول، ماڻهن کي ملڪ جي ڏورانهن حصن کان ڇڪي پاڻ ڏي وٺي ايندو هو. ويهين صدين جي اوائلي دور جو هي اسڪول جنهن جي بلڊنگ، سهوليتون ۽ تعليمي معيار ايڪيويهين صدي جي روشن ۽ سجاڳ شعور (Vision) جي عڪاسي ڪندي هئي. اُن خطي جي تعليم اڄ ڪٿي بيٺل آهي؟ اسڪول ته موجود آهن پر علم ۽ ذهانت ڪٿي آهي؟ پيغمبري پيشي جي دعويٰ ڪندڙ اُستادن جي قابليت تي اڄ آڱريون کڄن ٿيون. مستقبل جا مسيحا جهاليت جي دٻڻ ۾ ڦاسندا ٿا وڃن. علم جا ڏيئا روشن ڪندڙ مير غلام محمد خان ٽالپر، ٻاتڙن ٻولن جي شاعر ۽ تعليمي ماهر مسافر کي وساري، ڌرتي جي دلربا ڪردارن کي آفاقي گهاڙيٽن ۾ اوتيندڙ شاعر خليفي نبي بخش کي اسان ڇا ننڍ سمهاريو آهي، اسان پاڻ به اگهور ننڍ ۾ سمهي پيا آهيون.!
اچو ته وقت تان چادر لاهيون. تاريخ جا پنا اُٿلايون. بند دفتر کوليون. من جي اوندهه کي مٽائي اندر اُجاريون. مير غلام محمد خان ٽالپر جي ڪردار کي مثال بنايون. مسافر جي ٻاتڙن ٻولن م سڏ ملايون. ڪو ته خليفي جو ڪيڏارو گونجي. لاڙجي هير من گُهلي پوي، سنڌو وري وهي هلي. ڪلا ۽ جلا جي جوت جڳ جڳ جلي.
روزانه ڪاوش حيدرآباد ۾ 12 فيبروري 2014 تي ڇپيل.
++
[b]لاڙ جو محسن[/b]
ورهاڱي کان اڳ جي زماني تي نظر وجهبي ته اسان کي پتو پوندو ته هيڏي وڏي ديو جيڏي سفاڪ دشمن انگريز سامراج کي شڪست ڏيڻ ۾، جتي اُنهن سرويچن، سرفروشن، سورمن ۽ ڪونڌرن جي ريٽي رت رنگ لاٿو، جتي اڏول انسانن وطن ۽ قوم جي آزادي ڪاڻ جيلون ڀوڳي، بکون ڪاٽي پاڻ مالهايو، جتي آزادي جي متوالن، غلامي جي زنجيرن ٽوڙڻ لاءِ اڏي تي سر ڏيئي مظلوم۽ بيوس انسانن کي زندهه رهڻ جو حق وٺي ڏنو، اُتي اُنهن تعليمي ماهرن، جهالت سان جنگ جوٽيندڙن، علم جي جوت جلائيندڙن، اٻوجهن ۽ مسڪينن، يتيمن جي خوشحالي لاءِ پاڻ پتوڙيندڙن ۽ هڙان وڙان ڏيئي سندن مددن ڪندڙن جي قرباني ۽ جذبي کي پڻ وساري نٿو سگهجي. اُهي سڀ هستيون عزت ۽ احترام لائق آهن، جيڪي ڦورو سماج کي ڊاهڻ ۾ ڪنهن نه ڪنهن طرح حصو وٺن ٿيون. اُنهن جا جزبا ۽ قربانيون قابل تحسين آهن. ڪا به سڌريل قوم اُنهن جي ڪيل خدمتن کي وساري نٿي سگهي. اُنهن سڀني جي زندگي اسان لاءِ روشن ڏيئي مثل آهي، جنهن جي روشني ۾ اسين پنهنجي طاقت پنهنجي قوت ۽ پنهنجي وجود کي ڏسي ۽ سمجهي سگهون ٿا ۽ زندهه رهي سگهون ٿا.
تعليم جي ميدان ۾ پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڪري خدمتون آڇيندڙ ڀلوڙ انسان، مير غلام محمد خان ٽالپر باگي واهه جي ڪنڌي تي اڏيل سنڌراڻي جي سونهن ۽ سرهاڻ سان رچيل شهر ٽنڊوباگو ۾ 1876 ۾ مير محمد خان ٽالپر جي گهر ۾ جنم ورتو. سندن حسب نصب مير مرزو خان ماڻڪاڻي سان وڃي ملي ٿو. ٽنڊي باگي شهر جو باني مير باگو خان سندن تڙ ڏاڏو هو. اُن زماني ۾ ٽنڊي باگي ۽ اُنجي آسپاس ڪو به اسڪول نه هو. اُن وقت جي دستور موجب هن کي ملان مڪتب ۾ پڙهائڻ لاءِ ويهاريو ويو. جتي هن قرآن شريف پڙهڻ بعد سنڌي ۽ فارسي جي تعليم گلستان ۽ بوستان تائين حاصل ڪئي. مير صاحب کي علم ۽ ادب سان ڪافي چاهه هو. تاريخ ۽ ويدانت تي سنڌي اُردو ۽ فارسي ۾ ڇپجندڙ ڪتاب سندس مطالعي جو موضوع هوندا هئا. ڊاڪٽر گربخشاڻي جو شاهه جو رسالو اڪثر ساڻن گڏ هوندو هو. اُن وقت شايع ٿيندڙ تقريبن سڀ سنڌي اخبارون گهرائيندا هئا. زندگي جي آخري ايامن ۾ تذڪره غوثيه خاص طور تي سندن مطالع هيٺ رهيو.
ٽالپر حڪمرانن جي وقت کان مير باگي خان ۽ اُن جي خاندان کي جاگير عطا ٿيل هئي. مير غلام محمد خان ٽالپر جي ڏاڏي مير ولي محمد ٽالپر جي وڏي عمر هئڻ سبب زمينداري ڪم سنڀالڻ هن لاءِ مشڪل هو ۽ ان ڪري هو ڪافي مقروض به ٿي چڪو هو. تنهن ڪري هن انگريز سرڪار کي درخواست ڪئي ته سندس جاگير سرڪار پاڻ سنڀالي ۽ اُنجو کيس ساليانو مناسب معاوضو ڏنو وڃي. اُن ئي سال سندس ڏاڏو وفات ڪري ويو ۽ جاگير ڦري سندس والد مير محمد خان ٽالپر جي نالي ٿي. جيڪو پڻ 1911ع ۾ وفات ڪري ويو ۽ جاگير ڦري ميرغلام محمد خان ٽالپر جي نالي ٿي.
ننڍي هوندي کان لاڏڪوڏ سان پليل مير غلام محمد خان ٽالپر کي جاگير انگريزن جي مئنيجري کاتي کان ملڻ تائين ڏاڍا ڏکيا ڏينهن ڏسڻاپيا. ان عرصي دوران هن هر هلائي، ٻني کيڙي گذر سفر ڪيو. ڪجهه وقت لاءِ پوليس کاتي ۾ ڪانسٽيبل طور تي ڀرتي ٿيو ۽ جتان پوءِ استعيفيٰ ڏيئي عريضي نويس جو پيشو اختيار ڪيائين. جاگير آزاد ٿيڻ کانپوءِ هن پنهنجي هڪ ڄاڻ سڄاڻ واري زميدار کان چار هزار رپيه اُڌارا وٺي کيتي ٻاڙي جو ڪم شروع ڪرايو ۽ آهستي آهستي زمين جي اُپت وڌندي ويئي ۽ پاڻ تر جو وڏو جاگيردار ليکجڻ لڳو.
مير غلام محمد خان ٽالپر جو شروع کان ئي اِهو نصب العين هو ته، جيستائين جهاليت جو خاتمو نه ٿيو آهي، جيستائين ماڻهو علم جي نور سان منور نه ٿيا آهن، تيستائين ڪا به قوم وڌي ويجهي ۽ خوشحال ٿي نٿي سگهي. کين غريبن ۽ مسڪين ماڻهن جي سقيم ۽ ابتر حالت ڏسي سخت پيڙا محسوس ٿيندي هئي ۽ اها پيڙا ئي هئي، جنهن سندس اندر ۾ اُڌما جاڳايا ۽ اُهي اڌما عمل جو روپ اختيار ڪري ويا ۽ پنهنجي سموري زندگي ڀلائي ۽ نيڪي جي ڪمن ۾ صرف ڪري ڇڏيائون. جڏهن اُن دور جا ڪافي وڏيرا ۽ مٿيئين ڪلاس وارا انگريز سرڪار جا دلال بڻجي، سرڪار جي چرچ تي ۽ پنهنجي طبقاتي فطرت جي پيش نظر مسڪينن ۽ ابوجهن کي پيڙهي، لٽي، ماري ۽ سوين تڪليفون ڏيئي اُن جي بدلي وڏا انعام ۽ سندون حاصل ڪري رهيا هئا، اُتي مير صاحب به وڏيرو هئڻ جي ناتي ايئن ڪري سگهيو پي، پر نه. هي مرد مانجهي اُنهن مان نه هو. مير غلام محمد خان ٽالپر پنهنجي سموري جائداد ۽ ملڪيت انساني ڀلائي ۽ نيڪي جي ڪمن ۾ لڳائي زندگي جو هڪ نادر نمونو پيش ڪيو. مير غلام محمد خان ٽالپر ڄاتو ٿي ته، جيستائين ماڻهو تعليم نه پرائيندا، جهاليت دور نه ٿيندي تيستائين سماج پاڻ ڀرو ۽ آزاد نه ٿي سگهندو.
اُن زماني ۾ پاڻ سر سيد احمد خان جي علمي جاکوڙ، جيڪا هن علي ڳڙهه کان شروع ڪئي هئي، کان ڏاڍو متاثر هئا. هن جو به خيال هو ته جيستائين هتان جو ماڻهو انگريزي علم نه پڙهندو ترقي ڪري نه سگهندو. حسن علي آفندي جي نگراني ۾ هلندڙ سنڌ مدرسي جي ڪارڪردگي پڻ سندس حوصلي کي وڌايو. هن اُن وقت جي ٽنڊي باگي جي شيدي نسل سان واسطو رکندڙ شفيق ۽ ڀلوڙ اُستاد، شاعر ۽ تاريخدان محمد صديق “مسافر” کي، جيڪو حيدرآباد ۾ ماستري ڪندو هو پاڻ وٽ گهرايو ۽ ساڻس اسڪول کولڻ جو ويچارو ونڊيو. مسافر جي ها ڪرڻ تي مير صاحب بروقت کيس پنو هٿ ۾ ڏيندي چيو ته موڪل جي درخواست لک ۽ کيس پنجاهه رپيا ڀاڙو ڏيندي چيائين ته وڃ حيدرآباد مان سامان کڻي اچ ۽ واپس اچي اسڪول سنڀال. مرحوم محمد صديق مسافر پنهنجي ڪتاب “ڪليات مسافر” ۾ اسڪول جي ڪهاڻي جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته، جيئن ئي آئون سامان سهيڙي واپس آيس ته مير صاحب اسڪول لاءِ جاءِ مسواڙ تي وٺي چڪو هو ۽ اُن جي لاءِ ڪرسيون ميزون پڻ ٺهرائي ڇڏيون هيون. مون کي هڪ ڪثير رقم هٿ ۾ ڏيندي چيائين اسڪول لاءِ ڪاغذ پٽ خريد ڪر ۽ شاگرد هٿ ڪر. مسافر مير غلام محمد خان سان گهاريل زندگي جون گهڙيون ساريندي لکي ٿو ته مير صاحب هميشه چوندو هو ته، “خرچ منهنجو ۽ محنت ۽ ايمانداري تنهنجي، ڪڏهن به دل سست نه ڪجانءِ.” مير غلام محمد خان جي پئسي ۽ مسافر جي اڻٿڪ محنت سان ٽنڊي باگي جو اهو اسڪول جيڪو پهرين مسواڙي جاءِ ۾ پنجن شاگردن جي تعداد سان 1920ع ۾ شروع ٿيو ۽ جيڪو فقط ٽن درجن تائين هو تنهن اڳتي هلي 1924ع ۾ هاءِ اسڪول جو درجو ماڻيو. مير صاحب پنهنجي ذاتي خرچ سان نه صرف اسڪول جي هڪ شاندار وڏي عمارت جوڙائي پر اُن سان گڏ هڪ شاگردن جي رهڻ لاءِ هاسٽل (گبسن هاسٽل انگريز ڪمشنر جي نالي پويان) ۽ هڪ ڊائننگ هال پڻ ٺهرايو جنهن ۾ شاگردن کي بنا ڪنهن رنگ نسل ۽ مذهب جي مفت رهائش ۽ کاڌو ڏنو ويندو هو. نه صرف ايترو پر ان فيض کي تاحيات جاري رکڻ لاءِ ، مير صاحب پنهنجي ذاتي ملڪيت مان 3 لک 87 هزار رپيه بينڪ ۾ پڻ رکيا، جيئن اُنجي وياج مان مستقل طور تي ڪارخير جاري رهي. هاءِ اسڪول جي وڏي ۽ شاندار عمارت جيڪا مني يونيورسٽي جو ڏيک ڏي ٿي اُنجي فن تعمير کي ڏسي اڄ به داد ڏيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهجي. هي اُن وقت ۾ نه فقط لاڙ جي وڏي ۾ وڏي درسگاهه هئي، پر سنڌ ۾ اُن وقت ۾ موجود درسگاهن ۾ شايد واحد درسگاهه هئي، جيڪا ڪنهن هڪ شخص ذاتي طور تي ٺهرائي هئي جنهن ۾ مفت کاڌي ۽ رهائش جي سهوليت به ميسر هئي. اِهو ئي سبب هو جو پري پري کان شاگرد ٽنڊي باگي جهڙي ننڍڙي شهر ۾ پڙهڻ لاءِ ايندا هئا جتي ناليوارا اُستاد شاگردن جي تربيت ۽ اوسر جو ڪم سرنجام ڏيندا هئا، جن ۾ مسافر کان سواءِ غلام حسين سومرو، لکي ملڪاڻي، نيڻو گدواڻي، قادر بخش خاصخيلي، غوث بخش شڪارپوري، غلام محمد ڪولاچي ۽ خير محمد آرائين قابل ذڪر آهن.
مير غلام محمد خان ٽالپر نه صرف گورنمينٽ هاءِ اسڪول ٽنڊوباگو (پراڻو نالو لارينس مدرسه ۽ هاڻ هائير سيڪنڊري اسڪول ٿي ويو آهي) قائم ڪيو، پر اُن کانسواءِ ٻيا به انيڪ خيراتي ادارا قائم ڪيا. سندن ڪيل نيڪ ڪمن مان چند هيٺيان آهن.
1. نياڻين جي تعليم لاءِ به مير صاحب پاڻ پتوڙيو، 1928ع ۾ مير محلي ۾ هڪ عمارت ٺهرائي لوڪل بورڊ جي حوالي ڪيائين، جتي ڇوڪرين لاءِ اسڪول کوليو ويو. اسڪول ۾ ٻاهران آيل ماسترياڻين کي پاڻ اضافي الائونس به ڏيندا هئا ۽ سندن رهائش ۽ کاڌي پيتي جو به انتظام رکندا هئا. هر ڇهين مهيني ٻه تاڪا هرک جا موڪليندا هئا جيئن نياڻيون ڀرت سکن. اُن کان علاوه شاگردياڻين کان چرخي تي سٽ ڪترايو ويندو هو ۽ سٽ جڏهن ڪافي تعداد ۾ گڏ ٿيندو هو ته اُن مان غلم ٺهرائي اسڪول کي ڏيندا هئا.
2. مولوي احمد ملاح ۽ محمد عثمان ڀنڀري کي سندن ديني مدرسن لاءِ پنج پنج سئو رپيا سالياني گرانٽ ڏيندا هئا.
3. غريب ۽ هوشيار شاگردن کي اعليٰ تعليم لاءِ پنهنجي خرچ تي ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر سٺين يونيورسٽين ۾ موڪلنيدا هئا. طب ۽ جراحت سکڻ لاءِ حڪيم پير احمد شاهه ۽ سيد غلام مرتضيٰ شاهه کي لاهور ٽن سالن جي ڪورس تي موڪليائين. حڪيم مولوي عبدالستار ميمڻ کي دهلي جليه ڪاليج ۾ چئن سالن جي ڪورس تي موڪليائين. پنهنجي خادم جمعي خاصخيلي جي پٽ قادر بخش خاصخيلي کي علي ڳڙهه اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ موڪليو جيڪو اڳتي هلي ٽنڊي باگي هاءِ اسڪول جو هيڊ ماستر پڻ ٿيو. مير بنده علي خان ٽالپر کي اعليٰ تعليم لاءِ لنڊن موڪليو ۽ شمس العماءُ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي کي پڻ پرڏيهه تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ مالي سهائتا ڪيائين.
4. غريب ۽ بيواهه عورتن کي ماهوار وظيفو ڏيندا هئا.
5. عورتن لاءِ ميٽرنٽي هوم ۽ زناني اسپتال قائم ڪيائين جنهن ۾ مريضن کي مفت دوائون ملنديون هيون.
6 مردن لاءِ مفت علاج واسطي بولس دوا خانو کوليائين.
7. سڄي لاڙ کي فيض پهچائڻ لاءِ هڪ گشتي دوا خانو پڻ کوليائين.
8. ڳوٺ کڏهرو ۽ ماچوري ۾ پرائمري ۽ هاءِ اسڪول ٺهرايائين جنهن ۾ شاگردن جو سڄو خرچ پاڻ برداشت ڪندا هئا.
9. مدرسه ٿوهي کي هر ماهه گرانٽ ڏيندا هئا.
مير غلام محمد خان ٽالپر مرحوم جي نيڪين ۽ خوبين جو ذڪر سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب “جنب گذاريم جن سين” ۾ ڪندي لکي ٿو ته، “ملڪ ۾ مير گهڻا، پر مير غلام محمد خان پنهنجو مٽ پاڻ هو. سنڌ جا اڪثر زميدار پئسي ۽ زمين وڌي وڃڻ بعد عياشي يا معتبري حاصل ڪرڻ لاءِ اُن کي صرف ڪندا آهن. ليڪن ڌڻي تعاليٰ هن مير صاحب جي دل انساني درد سان ڀري رکي هئي جنهن ڪري پنهنجي پئسي جو مصرف خلق خدا جي ڀلي لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيائين. سندس ذاتي خرچ تمام معمولي هوندو هو. سفيد پٽڪو ۽ پهراڻ پهريندو هو. بلند اخلاق، حليم، محبتي ۽ خلق جو خير خواهه انسان هو.”
1928ع ۾ سن جي سائين جي ايم سيد تعليمي ڪانفرنس ڪوٺائي، جنهن ۾ مير غلام محمد خان کي شرڪت جي دعوت ڏنائين. مير صاحب خرابي صحت جي بنياد تي ڪانفرنس ۾ شريڪ نه ٿي سگهيو. البته سائين جي ايم سيد کي خط لکي اندر جو حال اوريائين. مير صاحب لکيو ته، “عام ماڻهن جي جهالت، بيڪاري ۽ غربت ڏسي روئڻ پيو اچيم. مون پنهنجي ملڪيت ۽ وقت کي عوام جي خدمت لاءِ وقف ڪري ڇڏيو آهي پر آءُ اڪيلو ڇا ڪري سگهندس؟ سنڌ جي جاگيردارن ۽ زميندارن، پيرن ۽ مخدومن کي غريبن سان همدردي ڪا نه آهي.... خدا اوهان کي ڪوشش ۾ ڪامياب ڪري.”
سنڌ ڌرتي جي برک وڪيل، دانشور ۽ قومپرست سياستدان مرحوم حفيظ قريشي ٽنڊي باگي اسڪول ۾ پنهنجي وقت جون يادگيريون سموئيندي لکي ٿو ته، “هڪ ڀيري مير صاحب مئٽرڪ جي شاگرد کان پڇيو ته، “امتحان جي في ڇو ڪو نه پياري اٿئي؟” شاگرد پئسه نه هئڻ جو جواب ڏنو. اُن تي مير صاحب وراڻيو، “بابا تعليم جو خرچ مفت ۽ معاف آهي پر امتحان جي في ته ڀريو. پئسه ناهن ته ڪو ڳهه گروي رکي پئسه کڻي اچ.” شاگرد وراڻيو، “سائين مئٽرڪ ۾ پڙهندي هاڻ غيرت ٿي اچيم ته ڪو اڀرو سڀرو ڳهه وڃي گروي رکان.” انهي جواب ٻڌڻ سان مير صاحب ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين “هي سڀ خرچ انهي لاءِ ڪيو هئم ته من ڪو اهڙو جواب ملي. منهنجو خرچ سجايو ويو آهي.” اُن کانپوءِ مير صاحب نه فقط سندس في ڀري پر ٽيهه رپيا انعام پڻ ڏنائينس.
مير صاحب کان جڏهن به سندن اولاد بابت پڇبو هو ته هي نيڪ مرد اسڪول جي شاگردن ڏانهن منهن ڪري چوندو هو، “هي ئي ته منهنجو اولاد آهن.”
سنڌ جو ناميارو تعليمي ماهر ۽ نوابشاهه ۾ تعليم کي گهر گهر ڦهلائيندڙ ۽ سنڌ کي نالي وارا شاگرد ڏيندڙ مرحوم سائين ايڇ ايم خواجه ٽنڊي باگي هاءِ اسڪول ۾ پڙهيو ۽ جيستائين زندهه رهيو شايد ئي مير صاحب جي ڪنهن ورسي تي نه آيو هجي. هو پنهنجي اسڪول جي وقت جون ساروڻيون بيان ڪندي لکي ٿو ته، “مون کي مير غلام محمد خان ٽالپر جا اهي لفظ ياد آهن جنهن ۾ هن چيو هو ته هو هن اسڪول کي علي ڳڙهه يونيورسٽي بنائيندو. بدقسمتي سان موت هن کي اسان کان جدا ڪري ويو....” ٻئي دفعي چيائين ته، “مان نهايت فخر سان چوندس ته مون جيڪو نوابشاهه ۾ ڪم ڪيو آهي اُهو سڀ مرحوم مير صاحب ۽ مسافر جي تربيت جي طفيل ٿيو آهي.”
سچ پچ ته ههڙائي انسان نئين سماج جي پيڙهه رکندا آهن. هي درويش صفت انسان 12 فيبروري 1932ع تي جيتوڻيڪ اسان کان بظاهر هميشه لاءِ جدا ٿي ويو. پر سندس نيڪيون ۽ چڱايون اڄ به قائم ۽ دائم آهن ۽ هن خطي جا اٻوجهه، مسڪين حتاڪه سرندي پڄندي وارا به سندس ٻاريل شمع مان جوت حاصل ڪري رهيا آهن. جيستائين نيڪيون رهنديون دنيا ۾ مير صاحب جو نالو رهندو.
سدا جيئن سي، جيڪي جيئن ٻين لاءِ.
1- مير غلام محمد خان ٽالپر جي 12 فيبروري 2006 تي
ميرگورنمينٽ هاءِ اسڪول ٽنڊوباگو ۾ ملهايل ورسي تي پڙهيل
2-روزانه اخبار ڪاوش 12 فيبروري 2006 ۾ ڇپيل.