شاه رضا خان
ترقي پسند فڪري سياست ۾ سياسي ورڪر طور سڃاتو ويندڙ شاهه رضا خان ولد رحيدالله خان ڳوٺ پاچا ڪلي پير بابا يونين ضلعي بنير صوبي خيبرپختونخواهه (اڳوڻو نالو صوبو سرحد) ۾ 1940 ڌاري ڄائو. پنجن سالن جي عمر ۾ هن جي ماءُ وفات ڪري وئي. هن جو والد روزگار سانگي 1950ع ۾ ڪراچي لڏي آيو. هو پنهنجي اڳي (سوتيلي) ماءُ جي ظلمن کان تنگ ٿي گهران ڀڄي نڪتو ۽ هڪ پارسي عورت جي گهر ۾ اُنهن جي ٻارن ٻچن جي سنڀال ڪري روزي ڪمائڻ لڳو، جتي هن جو پيءُ اڳي ئي چوڪيداري تي رکيل هو. اُن نيڪ عورت ئي کيس نائٽ اسڪول ۾ پڙهايو. شاهه رضا اڳتي هلي هڪ ڊاٻو (هوٽل) کوليو جيڪو هلندي هلندي هن جي مزدور سياست جو ڳڙهه ٿيندو ويو. مل مالڪ، مزدور سياست جي وڌندڙ گهماگهمي کان خوفزده ٿي اُن ڊاٻي کي پٽرائي (ڊهرائي) ڇڏيو. شاهه رضا مزدورن (پورهيتن) جي مسئلن تي مارشلا دور ۾ وليڪا ٽيڪسٽائل مل جا گيٽ بند ڪرائي ڌرڻو هڻايو، جنهن جي نتيجي ۾ کيس جيل سان گڏ ڦٽڪن جي سزا به ٻڌائي وئي. مزدورن جي گهڻي ردعمل ٿيڻ تي ڦٽڪن جي سزا ختم ڪئي وئي.
ڪراچي ۾ ڪافي وقت سياست ڪرڻ کانپوءِ شاهه رضا حيدرآباد شفٽ ٿي آيو. هتي هن سئي گئس ۾ ڪلارڪي جي نوڪري ڪئي. ان دوران هن سنڌ يونيورسٽي مان بي اي ۽ سنڌ لاڪاليج مان ايل ايل بي به ڪري ورتي. شاهه رضا لڳاتار ڇهه ڀيرا سئي گئس ڪمپني مزدور يونين جو سيڪريٽري رهيو. شاهه رضا فڪري طور مارڪسي نظريي جو قائل هو ۽ ڪامريڊ عزيز سلام بخاري کي پنهنجو سياسي اُستاد ڪوٺيندو هو. هو هڪ ايماندار مزدور ورڪر هو، جنهن سئي گئس ۾ آفيسر جي عهدي تي پروموشن محظ ان ڪري نه ورتو ته جيئن هو مزدورن جي خدمت ڪري سگهي. شاهه رضا خان کي ادبي ۽ سياسي ڪتابن جي مطالعي جو به گهڻو شوق هو ۽ هن جو شمار هڪ پڙهيل ڳڙهيل ورڪر ۾ ٿيندو هو. شاهه رضا خان جي عمر جي آخري ڏهاڪي ۾ سياسي وابستگي محمود خان اچڪزئي جي پختون خواهه ملي عوامي پارٽي سان رهي. شاهه رضا کي اولاد ۾ ٻه پٽ ۽ ٻه نياڻيون ٿيون جن کي هن نه صرف بهتر نصابي تعليم ڏياري بلڪه روشن خيالي جي آگهي پڻ ڏني. سنڌ جي قومي ۽ طبقاتي مسئلن تي چٽو موقف رکندڙ ۽ ڌرتي ۽ ڌرتي جي ماڻهن سان وفا ۽ وچن نڀائيندڙ شاهه رضا خان پوڙهپڻ ۾ وس آهر سياست سان ڳانڍاپو رکندو آيو، ۽ آخرڪار ارڙهن سيپٽمبر 2014ع تي حيدرآباد جي گنجي ٽڪر تي جيجل ماءُ جي گود ۾ هميشه لاءِ آرامي ٿي پيو. هن پورهيت ڪارڪن جي موت تي 11 آڪٽوبر 2014 تي سنڌي لئنگويج اٿارٽي حيدرآباد ۾ انسٽيٽيوٽ آف سنڌ افيئرس پاران تعزيتي ريفرنس منعقد ڪيو ويو جنهن ۾لياقت عزيز، قادر بخش طالباڻي، راقم العروف ۽ ٻين ناميارن سياستدانن ۽ اديبن سندس سنڌ لاءِ خدمتن تي کيس ڀيٽا ارپڻ ڪئي.
***
[b]سامي سفر هليا ويا
[/b]
اها تقريبن ڏهه ٻارهن سال اڳ جي ڳالهه آهي، جڏهن پريس ڪلب حيدرآباد ۾ پاڪستان ۾ ترقي پسند سياست جي آبياري ڪندڙ ڪامريڊ عزيز سلام بخاري تي ڪرايل پروگرام ۾ ،آئون تقرير ڪري هيٺ لٿس ته هو ڀاڪر پائي اچي مون سان مليو. اها شاهه رضا خان جي مون سان پهرين ملاقات هئي. هن نه صرف ڪامريڊ عزيز سلام بخاري تي ڳالهائڻ تي منهنجا ٿورا مڃيا، پر مون محسوس ڪيو ته، پنهنجي سياسي اُستاد کي ڀيٽا ۽ مڃتا ملڻ تي، هن پاڻ تان ڄڻ وڏو بار لهندي ۽ پاڻ کي هلڪو ٿيندي به محسوس ڪيو.
اُن کانپوءِ تعلقاتن جي اڳتي وڌڻ جو هڪ سلسلو هلي پيو. جنهن ۾ به پيش قدمي هن جي ئي رهي. ڪنهن ڏاهي جو قول آهي ته، “سچائي ۽ محبت پنهنجي چاهيندڙ کي پاڻ ڳولي لهندي آهي.” اها هن جي نظريي سان سچائي ۽ ڪمٽمينٽ هئي. بس هن کي خالي اهو پتو پوي ته شعور جون ڏياٽيون ڪٿي ٻرن ٿيون، هو پاڻ ڪهي ايندو هو. جيتوڻيڪ هو اسي جي ڏهاڪي ۾ هو ۽ ضعيف العمري هن کي قطعي اجازت نٿي ڏني، ته هو جواني جي مستين جيان اڻانگن سفرن تي نڪري پوي. عمومن عمر جي هنن ڏهاڪن ۾ ماڻهو مونن ۾ منهن پائي عبادت گذار ٿي ويندا آهن. پر هي ڪامريڊ جتي به ڏس مليس ته هتي ڪو سماجي اُٿل پاٿل جي حوالي کان، يا شعور جي آگاهي لاءِ ڪو ميڙاڪو آهي ته پاڻ کڻائي پهچي ويندو هو. جيتوڻيڪ هو ضعيف العمري سبب سياسي ڪم ڪرڻ کان ته رهجي ويو هو، پر توڙ تائين هن جي اها خواهش ئي هئي، جيڪا هن کي مختلف اسٽيجن تي ڇڪي کڻي ويندي هئي. جيتوڻيڪ منتظمين کي هنجي آمد ۽ ڳالهائڻ ناگوار گذرندو هو ۽ پروگرام جي ترتيب ۾ خلل محسوس ٿيندو هو پر هو اُنجي پرواهه نه ڪندو هو. اُن کان علاوه مختلف سياستدانن وٽ بنا ٽائيم وٺي يا بنا پروگرام جي وڃڻ ۽ اُنهن جي نه چاهڻ جي باوجود به ساڻن ڪچهري ڪرڻ ۽ انقلاب ۽ انقلابي جدوجهد سان لاڳاپيل سوال ڪرڻ، هنن کي چڙ ڏياريندا هئا، پر شاهه رضا خان نه مڙيو. نه هن سوال پڇڻ بند ڪيا ۽ نه ئي هن اُنهن جي غصي ۽ چڙ کي ڪڏهن به ڌيان ۾ آندو. بلڪه مون کي محسوس ٿيو ته، پوئين دور ۾ هن انقلابي شخص کي، هو چريو ڪري ڪوٺيندا هئا. اُن تي مون کي پنهنجي ترجمو ڪيل هڪ پرڏيهي ڪهاڻي جو ڪردار ياد اچي ٿو، جيڪو پنهنجي انقلابي ساٿين سان گڏ جدوجهد ڪري ٿو ۽ پوءِ جڏهن انقلاب اچي وڃي ٿو ته هن جا ساٿي دنياوي سحر ۾ وڃائجي وڃن ٿا. عياشيون، ڪرپشن، رشوتون..... اُنهن جي زندگي جو مقصد رهجي وڃي ٿو. تڏهن اُهو انقلابي ڪردار روڊن تي نڪري اچي ٿو ۽ هو ڀتين تي اُهي ئي پراڻا نعرا لکڻ شروع ڪري ٿو: انقلاب زندهه باد، پورهيتن جا حق بحال ڪريو، ملڪيتون ورهايو....... اقتدار جي نشي ۾ گم ٿي ويل انقلابي، پهرين کيس جيل ۾ واڙين ٿا ۽ اڳتي هلي کيس چريو قرار ڏيئي ڇڏين ٿا.
منهنجي نظر ۾ شاهه رضا خان به اهڙن چرين مان ئي هڪ هو، جنهن پنهنجين اکين سان اُنهن سپنن کي چڪناچور ٿيندي ڏٺو، جيڪي هن انقلاب لاءِ ڏٺا هئا. پنهنجن ساٿين کي انقلابي راهه تان هٽندي، بازاري ويڪائو مال جيان سستي ملهه وڪامجندي ڏٺو. پوءِ جي هو اسٽيج تي بيهه اهڙيون حرڪتون ڪري يا نام نهاد ترقي پسند سياستدانن جي ڊرائنگ رومن ۾ گهڙي، اُنهن کي پنهنجو ماضي ياد ڏياري ته پوءِ ڀلا اهڙي چرئي کي ڪير برداشت ڪندو؟
شاهه رضا خان فطرت جي سونهن سان سرشار، چيڙ ۽ چلغوزي جي وڻن سان سٿيل ۽ معدني ۽ قدرتي وسيلن سان مالامال، آڪاش جي بلندين کي ڇهندڙ ايلم پهاڙ جي هنج ۾ اڏيل شهر پاچاڪلي واقع ضلعو بنير خيبرپختونخواهه ۾ اڄ کان تقريبن 74 سال اڳ جنم ورتو. هو ننڍپڻ ۾ ئي پنهنجي پيءَ سان گڏ روزگار واسطي 1950ع ڌاري ڪراچي ۾ آيو. هن جو پيءَ لانڍي ڪراچي ۾ هڪ خاتون جي بنگلي جي چوڪيداري ڪندو هو ۽ هو ٻارن جي سنڀال ۽ گهر جو ڪم ڪار ڪندو هو. اُن مهربان خاتون کيس نائيٽ اسڪول ۾ تعليم به ڏياري.
اوائلي سياسي دور ۾ هو جماعت اسلامي جي ذيلي تنظيم جمعيت طلبه جو سرگرم ڪارڪن ٿي رهيو. حيرت جي ڳالهه اِها آهي ته جڏهن جماعت اسلامي جي رهنما مولانا مودودي اليڪشن ۾ صدر ايوب خان جي مقابلي ۾ بيٺل محترمه فاطمه جناح جي حمايت ڪئي، ته هو محض ان ڪري جماعت اسلامي کي الوداع چئي آيو، جو هو اُن وقت پنهنجي مذهبي نقطي نگاهه کان عورت جي حڪمراني جو قائل نه هو. اهو ئي شاهه رضا خان، جنهن بنياد پرستي سان سلهاڙيل فڪر سان سياست جي شروعات ڪئي، اڳتي هلي هڪ اهڙو آزاد خيال، سماج ۾ برابري جو روشن تصور رکندڙ سياسي ورڪر ٿيو، جيڪو نه صرف عورت جي آزادي ۽ سماج ۾ برابري جو ذهني طور روح روان رهيو، پر عملي طور به اُنجو مظاهرو ڪندي پنهنجين نياڻين کي کلي ماحول ۾ نه فقط سٺي تعليم ڏياري، بلڪه اُنهن کي سماجي سرگرمين ۾ شرڪت جي به ڇوٽ ڏني.
شاهه رضا خان جو نظرياتي ۽ فڪري اُستاد عزيز سلام بخاري هو، جنهن سندس ذهني اوسر ڪئي ۽ کيس جديد ترقي پسند، سماجي برابري تي ٻڌل فڪر سان روشناس ڪرايو. اُن کان علاوه هو خير بخش مري کي به پنهنجو اُستاد ڪري مڃيندو هو، جنهن کيس قوم پرستي جي سياست جي آگهي ڏني.
شاهه رضا خان 1970ع کانپوءِ حيدرآباد لڏي آيو. هو سئي سدرن گئس ڪمپني يونين جو تقريبن ڇهه ڀيرا جنرل سيڪريٽري رهيو ۽ پوءِ پنهنجي سياسي رهبر عزيز سلام بخاري جي چوڻ تي ته ،“هن ڌرتي جي ادارن تي پهريون حق هتي جي مقامي ماڻهن جو آهي”، پنهنجي جڳهه تي پنهنجي ئي هڪ پورهيت ساٿي خير محمد خاصخيلي کي يونين ۾ چونڊرايائين.
شاهه رضا خان متحده مزدور فيڊريشن جي پليٽ فارم تان کوڙ ساريون جدوجهدون ڪيون. هن وليڪا ٽيڪسٽائل مل ۾ هڙتال ڪرائي. مل مالڪن هن کي گهرائي وڏي پئسي جي آفر ڏيندي چيو ته، يا پئسه وٺي هڙتال تان هٿ کڻ يا جيل قبول ڪر. پر هي ارڏو مڙس پنهنجي فڪر ۽ آدرش کان هڪ پير به پوئتي نه هٽيو. لاکڙا پاور هائوس ۾ ڪرايل هڙتال، رڪشا ڊرائيورن، چوڙي مزدورن جي ڪرايل تاريخي هڙتال، پ ٽ الف طرفان هلايل جدوجهدن ۽ هڙتالن ۾ سهڪار، مزدور اڳواڻ ڪنيز فاطمه، عثمان بلوچ، احساس عظيم، قادر بخش طالباڻي ۽ ٻين ڪامريڊ ساٿين سان مختلف مسئلن تي گڏيل جدوجهدون، تاريخ ۾ سدائين هن جي کاتي ۾ رهنديون.
شاهه رضا خان پٺاڻ پورهيتن جي حقن لاءِ ڪيل جدوجهدن جي سلسلي ۾ ڪئين ڀيرا جيل به ڀوڳيو. هن کي فوجي آمر جنرل يحيٰ خان جيل اُماڻيو. ذوالفقار علي ڀٽو جي دور ۾ هو ڊي پي آر ايڪٽ تحت گرفتار ڪيو ويو. نوازشريف جي 1990ع واري دور ۾ هو لاکڙا پاور هائوس ۾ ڪم بند ڪريو تحريڪ جي سلسلي ۾ جيل ۾ واڙيو ويو ۽ آخر ۾ هو پرويز مشرف جي دور ۾، جسٽس افتخار چوڌري جي بحالي جي سلسلي ۾ هلايل تحريڪ ۾ اسلام آباد ۾ گرفتار ڪيو ويو ۽ مٿس تشدد ڪري پوءِ ستت ئي کيس آزاد ڪيو ويو. شاهه رضا خان 3 مهينا ڪراچي، 9 مهينا سکر ۽ ڪجهه عرصو نارا جيل ۾ به رهيو.
شاهه رضا خان انتهائي کرو ۽ سچو انسان هو. اهو ئي سبب هو جو هن کان ڪو به غلط ڪم برداشت نه ٿيندو هو ۽ هو اُنتي اٽڪي پوندو هو، پوءِ ڀلي هن کي نقصان کڻڻو يا ڀوڳڻو ڇو نه پوي. لاکڙا پاور هائوس ۾ هڙتال تي جڏهن جج هن جي عام موڪل جي ڏينهن تي پيشي ڪئي ته،هو ساڻس اٽڪي پيو ۽ کيس منهن تي چئي ڏنائين ته، قانون تي هل، قانون جون ڌڄيون نه اُڏائي. هن ڀلي ڀت ڄاتو ٿي ته هن جو اِهو جواب کيس نقصان ڏيندو، پر هن اُنجي پرواهه نه ڪئي. سئي گئس ڪمپني ۾ جڏهن هڪ سياسي ورڪر جي نياڻي جي نوڪري جي بحالي جي سلسلي ۾ آفيسر آنا ڪانا ڪئي ته هن کيس گلي مان وٺندي دير نه ڪئي. عمر جي آخري ڏهاڪي ۾ جڏهن هو محمود خان اچڪزئي جي پختون خواهه ملي عوامي پارٽي ۾ هو، اُنجي جلسي جي اجازت وٺڻ لاءِ هو ان وقت جي ايس پي وٽ ويو. ٻه ٽي ڀيرا ايس پي آفيس ۾ نه هئڻ کانپوءِ، جڏهن کيس مليو ته هو ڏاڪا ٻڌي اُن تي چڙهي ويو ۽ ساڻس ڊيوٽي تان غير حاضري جو برملا اظهار ڪيائين. معاملو تو تو مين مين کان وڌي ويو پر هي اصول پرست شخص نه مڙيو. نيٺ ايس پي موقعي جي نزاڪت ڄاڻي معافي وٺي جان ڇڏائي.
شاهه رضا خان پنهنجي پوري حياتي تائين پورهيت طبقي سان منسلڪ رهڻ پسند ڪيو. هو سئي سدرن گئس ڪمپني ۾ جونيئر ڪلارڪ طور ڀرتي ٿيو. پوءِ سينيئر ڪلارڪ ۽ پوءِ سپرنٽنڊنٽ ٿيو. اُن کانپوءِ هن مٿئين آفيسر گريڊ ۾ پروموشن وٺڻ کان محض انڪري انڪار ڪيو، جو هن ڄاتو ٿي ته آفيسر گريڊ ۾ وڃڻ سان هن جو پورهيت طبقي جي سياست سان رشتو ٽٽي پوندو. هن جي دوستن مٿس گهڻو زور بار وڌو پر هن پورهيت طبقي جي حقن جي سياست کان پاڻ کي الڳ ڪرڻ نٿي چاهيو ۽ هن جو ساڻن اهو رشتو ساهه جي تند ٽٽڻ تائين برقرار رهيو.
شاهه رضا خان کي انقلاب سان ايئن پيار هو جيئن ماڻهو کي پنهنجي محبوبه سان پيار هوندو آهي. اسان وٽ محبوبه سان ڳالهائڻ لاءِ به، ماڻهو ڪنجوسي کان ڪم وٺي موبائيل جو پيڪيج ڪندا آهن. پر هن درويش کي بس ڪو سياسي مسئلو هٿ چڙهي، راءِ وٺڻ لاءِ تيستائين پيو ڳالهائيندو، جيستائين موبائل مان بئلنس ختم نه ٿئي.
هو ذاتي زندگي ۾ به انتهائي ايماندار ماڻهو هو. هن پنهنجا ثواب ته ڪڏهن ظاهر نه ڪيا، پر پنهنجا گناهه ڪڏهن به نه لڪايا. مون کي سوانح عمريون اڪثر ڪو نه وڻنديون آهن. انهي ڪري جو اُنجا لکندڙ پنهنجون چڱايون ته ڳڻائيندا آهن، پر پنهنجي زندگي جي منفي پهلوئن کي ڳڙڪائي ويندا آهن. اها ڳالهه مون سميت اُنهن ناليوارن ترقي پسند سياستدانن ۽ دانشورن تي به لاڳو ٿئي ٿي، جيڪي ڳالهيون ته ڀليون ڪندا آهن، پر نجي زندگي جي اونداهن پاسن تي ڳالهائيندي شرم ايندو اٿن. پر شاهه رضا خان ڪڏهن به پنهنجي زندگي جي ڪنهن به پاسي کان ماڻهن کي اوندهه ۾ نه رکيو. حتاڪ هن پنهنجي پيار محبت جي داستانن جو ذڪر عمر جي اُن ڏهاڪي ۾ به ڪيو، جڏهن اُنجي عمر جي محترم بزرگن جو ڪم رڳو نصيحتون ڪرڻ رهجي ويندو آهي. پوءِ ڀلي اُنهن جو ماضي ۽ حال اُن اخلاقيات سان مناسبت به نه رکندو هجي.
شاهه رضا خان جو واسطو جيتوڻيڪ پختونن جي ڌرتي سان هو، پر هو سنڌ جو حلالي پٽ ٿي رهيو. افغانستان ۾ جڏهن ڪامريڊن سردار دائود خان جو تختو اونڌو ڪري ڪميونسٽ انقلاب آندو ۽ نور محمد ترڪئي ملڪ جون واڳون سنڀاليون، ته هن پنهنجي تقرير ۾، اهو چيو ته، آئون افغانستان ۾ ته پٺاڻن جي حقن جو محافظ آهيان، پر آئون اُن پٺاڻ کان سخت نفرت ڪريان ٿو. جيڪو هندستان ۾ وڃي اُتي جي ماڻهن کي لٽي ٿو ۽ هتي ناڻو آڻي ٿو. شاهه رضا خان ان فڪر سان واڳيل انسان هو. اهو ئي سبب هو جو، جڏهن ڳالهين ڳالهين ۾ سندس پراڻو سياسي ورڪر دوست قاسم پٿر، ڪڏهن ڪڏهن غصي مان پٺاڻن جي سنڌ تي ڪيل يلغار ۽ بيل تي ڳالهائيندي شاهه رضا خان تي به باهيون ڇنڊيندو هو، ته هو نه صرف خفا نه ٿيندو هو بلڪه چوندو هو ته قاسم پٿر صحيح ٿو چوي.
هن جو قومي مسئلي تي بلڪل چٽو ۽ واضح موقف هو ۽ هن سنڌ تي سنڌين جي وارثي جي پهرئين حق کي نه صرف تسليم ڪيو ٿي پر عملي زندگي ۾ به هن اُنجو مظاهرو ڪيو. جڏهن هن جي ٻارن تعليمي ادارن ۾ داخلا لاءِ سنڌ جو ڊوميسائيل ٺهرائڻ چاهيو ته هن اُنهن کي سختي سان منع ڪندي چيو ته پاڻ هتي اُجرت جي بنياد تي آيل آهيون ۽ هتي جي ادارن تي پهريون حق هتي جي مقامي ماڻهن جو آهي. اهڙي ريت هن تعليمي ادارن م پنهنجن ٻارن کي پختونن جي ڪوٽا تي چونڊرايو.
هن جو دستر خوان سياسي ماڻهن لاءِ سدائين جاري و ساري رهيو. هن جي دسترخوان جو مخصوص پٺاڻڪي طريقي سان اُٻاري رڌل گوشت جو ذائقو زبان کي اڄ به محسوس ٿئي ٿو. هو نه صرف هڪ ترقي پسند خيالن جو مالڪ هو، پر اُنجو هن هميشه عملي ظاهرو به ڪيو. اسانجي سنڌي سماج جا ترقي پسند مرد حضرات روشن خيال هئڻ جي دعويٰ ته ڪندا آهن، پر عملي زندگي ۾ عورتن جي معاملي ۾ ساڳيو قدامت پسندي جو مظاهرو ڪندي، پنهنجي عورتن کي ڪنهن پارٽي يا فنڪشن ۾ آڻڻ يا متعارف ڪرڻ کان پيا ڪيٻائيندا آهن. پر شاهه رضا خان نه صرف پنهنجين نياڻين کي کلئي ماحول ۾ سٺي تعليم ڏياري، پر پنهنجي فيملي کي سماجي تقريبن ۾ متعارف ڪرائيندي ڪڏهن به عار نه محسوس ڪئي.
شاهه رضا خان جنهن سان به گڏ سياست ڪئي، يا جنهن سان به هن جي خيالن ۾ هم آهنگي رهي، اُن جو سدائين خيال رکيائين. هڪ واري جيڪو سندس صحبت ۾ آيو اُن کان وري نه وسريو. ڀلي هي جهان ڇڏي وڃي، ته به پيو اُن کي ياد ڪندو ۽ ڪوشش ڪندو ته اُن جي ڪم کي ماڻهن تائين پهچائجي. اهو ئي سبب هو جو هن پنهنجي پورهيت ساٿي ورڪر باقر ثنائي تي ڪتاب پنهنجي هڙان وڙان ۽ سنگت ساٿ کان پٽ سٽ ڪري ڇپايو. هو پنهنجي سياسي ورڪر دوست قاسم پٿر جي هر ورسي تي عمر ۽ صحت جي پرواهه نه ڪندي، هر سال باقائدگي سان ايندو هو. نه صرف ايترو پر هن قاسم پٿر جي شخصيت ۽ سياسي پورهيئي تي نڪتل ڪتابن ۾ مالي معاونت به ڪئي. هو سماجي ۽ سياسي فنڪشنن ۾ جڏهن به گڏ هلندو هو، ته ڪوشش ڪري ڪنهن تي بار نه بڻبو هو ۽ گهڻو ڪري سڀ کان گهڻي ۾ گهڻو مالي وزن پاڻ تي رکندو هو.
پوين ڏينهن ۾ هن کي غصو تمام گهڻو ايندو هو. اُنجا سبب هن کي ڪافي عرصي کان لڳل ڊپريشن جي بيماري، پوڙهائپ يا ٻيا ڪي سماجي مسئلا هوندا، پر اُنجو نزلو سدائين گهروارن تي ئي ڪرندو هو ۽ پوءِ جڏهن سندن شڪايت تي دوستن، جڏهن شاهه رضا خان کي چيو ته “آخر تو ۾ ۽ بنياد پرستن ۾ ڪهڙو فرق ٿيو؟ هو به پنهنجي فڪر کي نه مڃڻ تي ٻين کي ايذائن ٿا ۽ تون به پنهنجي مرضي ٿاڦڻ لاءِ زبردستي ٿو ڪرين.” شاهه رضا خان نه صرف دوستن جي ڳالهه کي فراخدلي سان ٻڌو پر اُهو ڏينهن ۽ زندگي جو آخري ڏينهن، هن وري ڪڏهن به غصي يا چڙ کي پنهنجي ويجهو اچڻ نه ڏنو ۽ نه ئي وري ڪنهن کي ڪو شڪايت جو موقعو ڏنو. شاهه رضا خان عمر جي پوئين حصي ۾ به ڪتابن سان ناتو نه ڇنيو. هو مارڪيٽ ۾ ايندڙ نوان ڪتاب نه صرف خريد ڪري پاڻ پڙهندو هو پر دوستن کي به پڙهڻ لاءِ ڏيندو هو.
شاهه رضا خان جيئن ته ڪافي وقت کان ڊپريشن جي بيماري ۾ مبتلا هو، ان ڪري هو هڪ ڀيرا ڪوما ۾ به هلو ويو، پر هو جڏهن به بيماري مان اُٿندو هو ته سنگت کي ڳولي لهندو هو. جنهن وٽ به ايندو هو ته اُٿڻ جي نه ڪندو. هو بحث ڇيڙيندو ۽ ڪوشش ڪري ٻئي کي ٻڌندو ۽ انهي آس ۾ رهندو ته ڪٿي سندس وڃايل انقلاب جو گس ملي وڃي ۽ ماڻهو اُن گس تي هلي پون.
هو جڏهن به مون وٽ ايندو هو، ته سدائين گهٽي ڀلجي ويندو هو ۽ ماڻهن کان پڇائي پڇائي مون وٽ پهچندو هو. هن جي پڇائن جي ڪري ئي آئون اُنهن ماڻهن ۾ به سڃاڻجڻ لڳس، جيڪي مون کي اڳي نه سڃاڻندا هئا. اسانجي ڊرائنگ روم ۾ ڪچهري هلندي ڪافي مٿان ڪافي وري ڪافي، سگريٽن جا ڪش ۽ پوءِ رات جو گهڻي دير ٿيڻ ڪري هن کي زوري روانو ڪبو هو، پر هن جي دل وڃڻ تي ڪو نه چوندي هئي. ۽ پوءِ 2014ع جو سال، جڏهن هن جي وفات سان اُهي ڪچهريون پچاڻي تي پهچي ويون.
اڄ اُهوئي ڊرائنگ روم آهي. اُهي ئي ڪافي جي ڪوپ تي ڪچهريون آهن، پر اُنهن ڪچهرين ۾ شاهه رضا خان موجود ناهي. ڳالهيون اُهي ئي آهن. ڳالهين جو ڳر به اُهوئي آهي، جيڪو هو گنجي ٽڪر جي پٿرائين ڳاڙهسري مٽي ۾ سنڀالي ستو آهي. ۽ ها! اڄ به انهي ڪافي جي ڪوپ مان سندس چاهت جي چاشني جو ذائقو محسوس ٿئي ٿو. اڄ به هن جا خيال ۽ آئيندي جا خواب سگريٽن جي ٽوٽن مان دونها بنجي اُٿن ٿا ۽ هر ڏس ڦهلجي وڃن ٿا ۽ پاچا ڪلي شهر جي اوٽ بنيل ايلم پهاڙ کي ڇهن ٿا. مون کي اُن وقت ذهن تي تري اچي ٿو مدد خان پٺاڻ- هڪ اُهو پٺاڻ هو جنهن جي گهوڙن جي سنبن سنڌ تاراج ڪري ڇڏي هئي. اڄ به جڏهن هن ڌرتي تي ڪو انياءُ يا بربريت ٿئي ٿي ته هن جي ظلمن جي علامت بنيل لفظ گهوڙا ڙي گهوڙا استعمال ٿئي ٿو ۽ ٻيو پٺاڻ هو شاهه رضا خان- جنهن سنڌ ڌرتي کي پنهنجي ماءُ مڃي اُنجي سپوت پٽ جيان خدمت ڪئي ۽ هتي جي ڌرتي جي پويتر مٽي کي پنهنجو ابدي آستانو بنائيندي اُنجي هنج ۾ سمهي پيو.
واقعي هو ايلم جو پهاڙ هو. اڄ به هن جي ڄاڻ ۽ پورهيو هن ڌرتي جي ماڻهن لاءِ معدني ۽ قدرتي وسيلن سان مالامال ايلم پهاڙ جيان سکي ۽ ستابي سنڌ جو ظامن آهي. ان ۾ ڪو شڪ به ناهي. هو واقعي ايلم جو پهاڙ هو.
1- روزانه سنڌ ايڪسپريس حيدرآباد 03 ۽ 10 سيپٽمبر 2015 وارن پرچن ۾ ٻن قسطن ۾ ڇپيل.