شهيد مينار ۽ قومي ٻوليون
يونيورسٽي گهمندي مختلف شعبا ڏسندي اسان سڀني وٽ ڪيترائي خيال ۽ تبصره هئا، پر مون ڏٺو ته جيڪو درد اسان کي هو ۽ جيڪا ڪيفيت اسان جي هئي، اهڙي شايد ٻين جي نه هئي، ڇاڪاڻ ته گهر اسان جو سڙيو هو.
ڍاڪا يونيورسٽي، ٻولي جي شهيدن جو يادگار، بنگالي شاعر نذر السلام جي قبر ۽ پلٽ ميدان هڪڙي ئي علائقي ۾آهن. يونيورسٽيءَ مان ٻاهر نڪرندي ئي اسان کي ٻوليءَ جي شهيدن جو يادگار نظر آيو. ان يادگار کي بنگالي ”شهيد مينار“ جي نالي سان ياد ڪن ٿا. اهو يادگار يونيورسٽيءَ جي حدن ۾ واقع آهي، اڄ جيئن پاڻ وٽ هر احتجاج، مظاهري ۽ سرگرميءَ جو محور پريس ڪلب جون عمارتون آهن، ائين ئي ڍاڪا ۾ ٿيندڙ هر احتجاج ۽ مظاهرا شهيد مينار وٽ ٿين ٿا، اتي سماجي تقريبون ۾ رانديون به کيڏيون وڃن ٿيون، ان جي سامهون ئي رضا پارڪ آهي، جنهن جو هڪ حصو پلٽ ميدان سڏيو ويندو هو.
مون پنهنجن ٻنهي دورن ۾ هت نوجوانن کي هر ڀيري وڏيون تقريبون رٿيندي ڏٺو آهي، جهڙوڪ آرٽس ڪائونسل وارو منظر هجي. هي يادرگار ڍاڪا ميڊيڪل ڪاليج سان لڳو لڳ آهي.
هيءُ مينار انهن شهيدن جي ياد ۾ اڏيو ويو آهي، جيڪي بنگالي مٿان اردو مڙهڻ واري فيصلي خلاف احتجاج ڪندا رهيا، انهن ۾ ڍاڪا يونيورسٽي جا شاگرد استاد ۽ شهري شامل هئا.
21 فبروري 1952ع تي نڪتل هڪ مظاهري ۾ شريڪ ماڻهو اها گهر ڪري رهيا هئا ته بنگاليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏنو وڃي، ڪنهن به دستاويز يا تاريخي ريفرينس ۾ اهو حوالو نٿو ملي ته ڪو بنگالي اردو خلاف هئا. هو رڳو بنگال ۾ بنگالين جي اڪثريت لاءِ قومي ٻولي جي حق ۾مظاهرا ڪري رهيا هئا. ته اسان جي بيرحم اسٽبلشمينٽ جي چوڻ تي مٿن گولين جا وسڪارا ڪيا ويا.
ٻوليءَ جي تڪرار جو هڪ وڏو سياسي پسمنظر آهي، ملڪ ٺهڻ شرط ئي ڪراچي ۾ ٿيل هڪ تعليمي ڪانفرنس ۾ اردو کان سواءِ ڪنهن به ٻولي کي قومي ٻولي قرار نه ڏيڻ جو سرڪاري سطح تي فيصلو ٿي ويو هو، 21 فيبروري 1948ع تي پاڪستان جي باني محمد علي جناح پلٽن ميدان(رضا پارڪ) ۾ اهو اعلان ڪيو ته ٻنهي يونٽن( اسٽيٽ ايٽ پاڪستان) جي قومي ٻولي اردو هوندي بنگالي اسلامي علم آرگنائيزيشن تمدن مجلس جي سيڪريٽري جنرل مولانا ابولڪاشم سڀ کان پهرين ان اعلان خلاف بيان جاري ڪيو، ايئن 1948ع کان 1952ع تائين بنگالي پنهنجي اڪثريتي ٻوليءَ خلاف ٿيندڙ سازشن خلاف آواز اٿاريندا رهيا، جلسا جلوس، مظاهرا ڪندا رهيا، بنگالي ان وقت اقتدار ۾شامل هئا. هو ان وقت سرڪاري سطح تي به معاملن کي الجهائڻ بدران سلجهائڻ جون صلاحون ڏيندا رهيا، چوندا رهيا. کين بنگاليءَ کان سواءِ ٻي ڪا به ٻوليءَ نه گهرجي، هنن ڪٿي به نه اهو نه چيو ته اردو سرڪاري يا رابطي جي زبان نه ڪيو وڃي، انهن جو مطالبو هو ته اوڀر پاڪستان ۾ هر ماڻهو رڳو بنگالي ڄاڻي ٿو. تنهنڪري بنگاليءَ کي قومي ٻولي قرار ڏيئي اوڀر پاڪستان جي سرڪاري ٻولي بڻايو وڃي، ان جي جواب اسان جي سول ۽ ملٽري بيورو ڪريسي اها مهرباني ڪئي، جو چٽاڀيٽيءَ واري امتحانن ۽ پبلڪ سروس ڪميشن جي تسليم ٿيل مضمونن ۽ ٻولين جي لسٽ ۾ بنگاليءَ کي ڪڍي ٻاهر ڪيو ويو.
اوڀر بنگال ۾ ويٺل ڪامورن جو اڪثريت اولهه پاڪستان جي ماڻهن جي حراست انهن ڪرسي لوٽن ۽ سحن تان به بنگالي ٻولي ختم ڪري ڇڏي. ان وقت جي تعليم واري وفاقي وزير فضل الرحمان ان سموري ڪارڪردگي جو ماسٽر مائينڊ هو، بنگالين جي هو نه ٻڌي نتيجي ۾ 21 فيبروري 1952ع ۾ بنگالين پاران نڪتل هڪ وڏي ريلي مٿان فائرنگ ڪري ڪيترائي ماڻهو شهيد زخمي ڪيا ويا.
[b]بنگالي ۽ اردو جو تڪرار:
[/b]جڏهن اردو کي ننڍي کنڊ جي مسلمانن وچ ۾ رابطي جي ٻولي يا ذريعي جو نالو ڏنو ٿو ويو ته ان وقت به بنگالين ٻولي جي ماهرن ۽ اعليٰ قيادت کي ان ڳالهه تي سخت اعتراض هو، ڇاڪاڻ ته بنگال جي مسلمانن جي اڪثريت بنگالي ڳالهائيندڙن هئي، جيڪا ايسٽن اينڊ آرمي ٻوليءَ جو تسلسل هو، جڏهن ته اردو لجهجي جو سلسلو هئي1937ع ۾ مسلم ليگ جي لکنو ۾ ٿيندڙ تاريخي ڪنوينشن ۾ به بنگالي قيادت اردو کي قومي ٻولين مٿان مڙهڻ واري فيصلي جي مخالفت ڪئي هئي.
پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ جيئن پاڪستان پبلڪ سروس ڪميشن جي مضمونن ۽ ٻين سرڪاري ڪمن ڪارين مان بنگالي کي تڙي ڪڍيو پئي ويو ان جي مستقبل ۾ تڪرار بابت بنگالي عوام توڙي قيادت کي پيش ايندڙ صورتحال جو احساس هو. 1948ع ۾ بنگالي ٻولي جي ماهرن، سول سوسائٽي جي اڳواڻ سياسي ڪارڪنن 58 ڪاميٽي ٺاهي جنهن جو نالو 98 راستر ڀاشا سنگرام پري ستاد(قومي ٻولي ايجنٽن ڪميٽي) بنگالي ٻولي ماهرن محمد شاهه، ابو منصور احمد، تمند مجلس جي سربراهه نور الحق، پارليامينٽ جي ميمبر شمس الحق تي ٻڌل ايڪشن ڪميٽي هڪ تفصيلي مسودو ٺاهي، ان وقت جي وزيراعظم لياقت علي خان ڏانهن موڪليو. اردوءَ جي بنياد تي پاڪستان تي قبضي جي خواهشمند هڪ وڏي لڏ پلاڻ جي سربراهه جي حيثيت ۾ ڪيئن ممڪن هو ته لياقت علي خان اهڙي مسودي جي منظوري ڏئي ها. هن اهو چئي مسودو رد ڪيو ته ان پٺيان هندستان جي سازش آهي. پاڪستان جي ورهاڱي جي ڇاڪاڻ ته ان مسودي کي ايسٽ بنگال جي غيرمسلم اسيمبلي ميمبر ڌرنڌر ناٿ دتا اسيمبليءَ ۾ پيش ڪرڻ جي رٿ ڏني هئي، جنهن ڪري ٻين ميمبرن پريم هري، ڀوپندرڪمار دتا، چندرا چاتو پدايا جي تائيد حاصل هئي.
هاڻ اوهين اندازو لڳايو ته پاڪستان جي ٺهڻ جي سڀ کان وڏي خواهشمند آبادي يعني هجرت ڪري آيل هڪ لساني اقليت جي اڳواڻ ۽ وزيراعظم اڃا اقتدار ئي نه سنڀاليو هو ته کيس هر قومي مطالبو هندستان جي سازش کي لڳو. اهو اسٽيبلشمينٽ جو نقطي نظر هو، جنهن جو ڪنٽرول اڄ به جاري آهي، جنهن کي ملڪ ان سبب الڳ ڪري ڏنو ويو برطانوي سامراج پاران ته جيئن خطي ۾ هڪ مضبوط جمهوري رياست نه جڙي سگهي.
اهڙيءَ صورتحال ۾ 11مارچ 1948ع تي بنگال جا مشهور سياسي شاگرد اڳواڻ شوڪت علي، عبدالواحد، قاضي غلام محبوب، علي احد، شيخ مجيب الرحمان، عبدالمتين، عبدالمالڪ ۽ ٻين ايسٽ پاڪستان جي وزيراعظم خواجه ناظم الدين جي سرڪاري رهائشگاهه ڏانهن احتجاجي مارچ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.
جلوس کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. مظاهرو ڪندڙن ۽ پوليس وچ ۾ جهڙپ ٿي ۽ مشهور بنگالي اڳواڻ اي ڪي فضل الحق سميت ڪيترائي ماڻهو زخمي ٿي پيا. جهيڙو وڌي ويو. شاگرد ۽ سياسي اڳواڻ ۽ خواجه ناظم الدين جي گهر اڳيان 11 کان 15 مارچ 1948ع تائين بک هڙتال ڪئي ۽ نيٺ خواجه صاحب شاگرد اڳواڻن سان ٺاه تي صحيح ڪئي ته هو بنگالي ٻوليءَ کي هر صورت ۾ بنگال جي قومي ۽ سرڪاري ٻولي قرار ڏياريندو.
تاريخ جا ورق ٻڌائين ٿا ته بنگاليءَ ٻولي جي ماهرن ايستائين به چيو ته اردوءَ جن علائقن ۾ اڪثريت ۾ هجي، اتي ڀلي اها رائج ڪئي وڃي، پر بنگالي رڳو اوڀر پاڪستان ۾ پڙهندا ۽ ڳالهائيندا.
محمد علي جناح، پلٽن ميدان ۾ ڳالهائيندي چيو ته قومي سڃاڻپ ۽ قومي ٻولي، جي ڏس ۾ ڀارت پاڪستان جي مسلمانن کي ويڙهائڻ لاءِ ” ففٿ ڪالم“ طور استعمال ڪئي پئي وڃي ۽ مسلمان سڃاڻپ ۽ وحدت برقرار رکڻ لاءِ رڳو اردو ٻوليءَ کي ئي قومي ٻولي مڃندا.
24 مارچ تي ڍاڪا يونيورسٽيءَ جي مک هال ۾ خطاب ڪندي جناح اهو چيو ته اردوءَ جا مخالف ”اسلام، امت ۽ پاڪستان جا دشمن آهن“. (هتي آئون ڪي بي سعيد جي ڪتاب ”پاڪستان اندر وفاقيت جي بحران“ کان ڊبليو جي چوڌريءَ جي ڪتاب ”بنگلاديش ڇو الڳ ٿيو“ تائين سوين ڪتابن جا حوالا ڏيئي سگهان ٿو، جنهن ۾ انهن ڏينهن ۾ محمد علي جناح پاران پاڪستان کي ورهائڻ واريون تقريريون ۽ سندس رٿابنديءَ بابت تفصيلي باب لکيل آهن).
تاريخ جا اهي ورق ياد ڪندي پاڪستان جي قومي ٻوليءَ جي حوالي سان ۾ سنڌي ۽ سرائيڪي ميمبرن قومي ٻولي جو بل ڪرڻ جو معاملو ياد آيو، جنهن ۾ پاڪستان ۾ رهندڙ قومن جي تاريخيءَ ۽ تهذيبي حيثتيت کي نظر ۾ رکندي، سندن ٻولي کي قومي ٻوليءَ جي درجي ڏيڻ جي گُهر ڪئي ويئي آهي، ۽ سنڌ ۾ سنڌي ٻولي جي ڪيس لاءِ مسودي تيار ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڏاهي سائين محمد ابراهيم جوييءَ صاحب جي سربراهي ۾ ثقافت کاتي جيڪا ڪاميٽي جوڙي آهي، تنهن ڪاميٽي ۾ مان به شامل آهيان.
سوچيان ٿو ته 60 سال گذرڻ کان پوءِ به پاڪستان جهڙوڪ 1952ع ۾ بيٺو آهي بنگالين وانگر ٻيون قومون اڄ به پنهنجي آئيني تاريخي ۽ اخلاقي حقن لاءِ وڙهي رهيون آهن. جڏهن خواجه ناظم الدين گورنر جنرل هو ته آل پارٽيز سينٽرل لينگوئج ايڪشن ڪميٽي جي گڏجاڻي ۾ بنگالي کي اسڪرپٽ ۾ لکڻ جي زبردست مخالفت ٿي ۽ فيصلو موضوع ٿيو، ڍاڪا ۾ نارا ۽ بنگالي ان روڊن تي نڪري آيا ۽ نيٺ 144 سيڪشن هڻي ماڻهن جي سياسي سرگرمين تي پابندي هني وئي.
21 فيبروري 1952ع ۾ صبح جو اٺين وڳي ڍاڪا يونيورسٽيءَ جا شاگرد ۽ سياسي پارٽين جا ورڪر بنگال آئين ساز اسيمبلي جي بلڊنگ ڏانهن وڃڻ لاءِ مينار چوڪ تي گڏ ٿيا. قلم 144 لاڳو ٿيل هو. ان جي ڀڃڪڙي ٿي ۽ گولي هلي نتيجي ۾ عبدالسلام، رفيق الدين احمد، ابو البرڪت ۽ عبدالجبار شهيد ٿي ويا، شهر ۾ وڳوڙ وڌي ويو. هڙتال ڊگهي ٿي ويئي اسيمبلي جو اجلاس هلي رهيو هو، ان وقت جي وڏي وزير نورالامين تي ميمبرن سخت دٻاءُ وڌو ۽ اسيمبليءَ ۾ ان واقعي کي نندڻ لاءِ ٺهراءُ پيش ٿيو.
ٻئي ڏينهن هزارين ماڻهن، شاگردن ۽ سياسي ورڪرن شهيدن جو مينار اڏڻ ڪرڻ لاءِ شهادت واري هنڌ پهتا. جلوس جي اڳواڻي شهيد ٿي ويل شاگردن جا پيءُ ماءُ ۽ مائٽ ڪري رهيا هئا. جن يادگار جي پيڙهه جو پٿر رکيو، جنهن کي راتو رات پوليس ڊاهي ڇڏيو. 25 فيبروري تي صنعتي پورهيت ۽ مزدورن تاريخي هڙتال ڪئي. حڪومت انهن خبرن کي سنسر ڪندي رهي، پر باهه ڀڙڪي چڪي هئي، ان کي وسائڻ سولو ڪم نه هو. چيو ويو ته هندو ڪميونسٽ سازشون مسلمانن جي وحدت، امت ۽ اسلام کي خطري ۾ وجهي رهيون آهن.
رفيق الدين ۽ ابوالبرڪت جي مائٽن ٿاڻن جو گهيراءُ ڪري ڪيس داخل ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ناڪام ويا. ان واقعي خلاف ڍاڪا هاءِ ڪورٽ بار ٺهراءُ پاس ڪيو. هاڻ بنگالي جيڪي 14 آگسٽ 1947ع کان 21 فيبروري 1952ع تائين ويسٽ پاڪستان جي غيرآئيني ۽ غيرقانوني جبر جو شڪار هئا، انهن کي بلڪل ائين ئي سياسي تحرڪ جو مورچو ملي ويو، جيئن جنرل مشرف خلاف ملڪ جي روشن خيال ماڻهن ۽ سياسي پارٽين کي چيف جسٽس افتخار چوڌري جي بحالي وارو معاملو هٿ آيو. باهه وڌندي پئي ويئي. مولاناڀاشاني ۽ ٻيا بنگالي اڳواڻ گرفتار ٿيا. جڏهن ته ٻئي پاسي ڏاڍ ۽ ظلم خلاف بنگالي هڪ ٿيندا ويا، ايستائين جوڀ1957ع ۾ فضل الحق جي سربراهي ۾ عوامي ليگ يونائٽيڊ فرنٽ جوڙڻ ۾ ڪامياب ويئي ۽ ان جي سياست جي نتيجي ۾بنگالي آزاد ٿيا. ٻوليءَ جي شهيدن جهڙوڪ بنگالين ۾ آزادي جي جنگ وڙهڻ جي سگهه ڀري ڇڏي هئي ۽ ائين شهيدن جو مينار هاڻ بنگالين جي اهم ترين اهڃاڻن ۾ ليکجي ٿو.
مينار گهمندي ڏک به ٿيو ته ڪيئن اسان هڪ ملڪ ٺاهڻ لاءِ ايترا ڪشالا ڪڍيا ۽ ملڪ ملڻ جي پهرين ڏينهن کان ان کي ٻه اڌ ڪرڻ ۾ لڳي وياسين. قوم جا ابا ۽ باني ڪيئن قوم جي ورهاڱي ۽ ڌرتي جي ٽٽڻ جي حق ۾ هئا. اها تاريخ ٻارن کي ڇو نٿي پڙهائي وڃي. تاريخي گناهن تي معافي وٺي نئين سر اڏاوت جي ڳالهه ڇو نٿي ڪئي وڃي؟ هن رياست کي عوامي رياست بڻائڻ لاءِ جاکوڙ ڇو نٿي ڪئي وڃي. ڇو سموريون سياسي ڌريون سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ جي پيرول تي آهن ۽ ڇو نٿيون حقيقي عوامي انقلاب لاءِ ايئن وڙهن جيئن بنگالي وڙهايا. من ۾ ڪيترائي سوال کڻي شهيد مينار جي وسيع هال مان ٻاهر نڪري گاڏيءَ ڏانهن وڌيس.