سفرناما

مون ڍاڪا اُڀرندي ڏٺو

زيرِنظر ڪتاب بنگلاديش جي گايءَ واري هنڌ ڍاڪا جي دوري بابت آهي، جتي هو پيپلز سارڪ ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ ويو هو، جيڪا ”هڪ نئين ڏکڻ ايشيا جو تصور: عوامي خيال“ جي موضوع تي ڪوٺائي ويئي هئي. ’ڍاڪا جو سفر‘ حقيقت ۾ هڪ تاريخي ۽ تجزياتي دستاويز آهي، جنهن مان پڙهندڙ گهڻو ڪجهه پرائي سگهندا، خاص ڪري هو پاڪستان جي ٺهڻ کان ٻه اڌ ٿيڻ، ان کان پوءِ جي صورتحال، بنگالين سان ٿيندڙ ڏاڍ، اتي رهندڙ بهارين جي سوچ، پاڪستان فوج جي ڏاڍاين ۽ ٻين ڪيترن پهلوئن بابت ڄاڻ حاصل ڪري سگهندا، جيڪا ان دؤر جي اخباري سينسرشپ سبب اسان تائين نه پهچي سگهي.
مجموعي طور تي هيءَ ڪاوش ذوالفقار هاليپوٽي جي محنت جو اهڙو ثمر آهي، جنهن مان ساڃاهه وند پڙهندڙ ڀرپور لاڀ پرائي سگهن ٿا.
Title Cover of book مون ڍاڪا اُڀرندي ڏٺو

نذرالاسلام ۽ بنگال آزادي کان پوءِ

گاڏي اڃان ٿورو ئي وڌي ته ڊرائيور هڪ هنڌ بريڪ هڻي گاڏي بيهاري. گڏ آيل نوجوان ٻڌايو ته هيءُ پلٽن ميدان آهي. هن ميدان بابت ڪيترن ئي ڪتابن ۾ پڙهيو هئم. هن کي رمناريس ڪورس ميدان به چيو ويندو هو.
بنگلاديش جي سفرنامي بابت جنهن مهل پنهنجي بنگالي دوستن سان آئوٽ لائين ۽ مضمونن جي ترتيب بابت خيال ونڊيو ته محي الدين ڀائي، طارق علي، ٻين دوستن ڪافي صلاحون ڏنيون. محي الدين ڀائي ڏاڍي سٺي ڳالهه لکي ته رڳو جهنڊو الڳ ٿي وڃڻ يا جاگرافي ملڻ، مڪمل آزاديءَ جو نالو نه آهي. اڃا بنگالين کي هڪ آزاد قوم جي سڃاڻپ ۽ درجي تي پهچڻ لاءِ وڏي جاکوڙ ڪرڻي پوندي.
اهو فارمولو ته هر قوم ملڪ تي لاڳو ٿئي ٿو، اسان تي به. اسان جي آزاديءَ کي 6 ڏهاڪا گذري ويا آهن، پر رڳو جاگرافيءَ جي ملڻ (سا به ٻين تاريخي مادر وطنن جي ۽ نئين جهنڊي ملڻ سان اسين آزاد قوم سڏرائڻ جو حق رکون ٿا؟)
اسان جي جهنڊي ۾ اڇو رنگ پاڪستان جي سرزمين تي رهندڙ مذهبي اقليتن، سکن، هندن، پارسين ۽ عيسائين وغيره جي تحفظ جو رنگ آهي، پر ڇا اسين انهن مظلوم ۽ ڪمزور طبقن جي بنيادي انسان حقن جو تحفظ ڪري رهيا آهيون؟ ڇا اهي اڄ ٽين دنيا جي سڀ کان وڌيڪ ڪمزور، بدعنوان ۽ ناڪام رياست سڏجندڙ ملڪ پاڪستان ۾ انهن طبقن کي پهرئين درجي جا شهري تصور ڪريون ٿا؟ اندر ۾ اهڙي آنڌ مانڌ هئي. پلٽن ميدان جي تاريخي اهميت جا واقعا ذهن جي اسڪرين تي تري آيا. باني پاڪستان جي ڍاڪا ۾ پهرين ۽ آخري تقرير پلٽن ميدان ۾ ٿي، جتي هزارين بنگالين کي هن اردو پڙهڻ جو سبق ڏيندي اڌ ملڪ وڃائڻ واري تحريڪ جو بنياد وڌو. 23 مارچ 1969ع تي بنگالين جي سياسي هلچل جي سرموڙ اڳواڻ شيخ مجيب الرحمان جڏهن آزاد ٿي ڍاڪا پهتو ته لکين ماڻهن سندس استقبال ان ميدان ۾ ڪيو، جتي کيس بنگابندو جو لقب مليو. آزاد بنگلاديش جي جهنڊي جو پهريون ديدار لکين ماڻهن هن ميدان ۾ ئي ڪيو، مولانا ڀاشانيءَ جا جلسا جلوس هن ميدان ۾ ئي ٿيا. 1970ع جي آئين ساز اسيمبليءَ جي چونڊيل ميمبرن جي پهرين دعوت هن ميدان ۾ ٿي.
شير بنگال فضل حق، حسين شهيد سهروردي ۽ خواجه ناظم الدين جون قبرون ان ميدان ۾ آهن، جنهن کي پوءِ سهروردي پارڪ جو نالو ڏنو ويو. ميدان جي سامهون مغل طرز تي 1610ع ۾ ڍاڪا شهر جي صوبيدار اسلام خان، باغ بادشاهيءَ جي نالي سان هڪ عاليشان باغ جي بنياد رکيو ۽ کيس ان وقت جي مغل بادشاهه جهانگير جي نالي سان منسوب ڪيو. ميدان جي آسپاس شهر جون اهم ترين عمارتون، واپاري مرڪز ۽ سماجي سرگرمين جا هنڌ هئا. پوءِ جڏهن انگريزن ننڍي کنڊ تي قبضو ڪيو ته 1875ع ۾ ڍاڪا جي برطانوي ڪليڪٽر مسٽر ڊووس ڪيترائي تاريخي مقبرا ۽ مسجدون شهيد ڪري ڇڏيون. رڳو رمنا ڪالي مندر ۽ مک مغل ڊزائين کي ڇڏيو ويو ۽ پوءِ انگريز ان ميدان کي گهوڙن جي ڊوڙ لاءِ ريس ڪورس طور استعمال ڪيو. ڍاڪا جي نوابن ۽ اعليٰ انگريز عملدارن پاران ميدان جي ڀر ۾ ڍاڪا ڪلب ٺاهيو ويو، جيڪو اڄ به انگريزن جي بدترين نسلي متڀيد جي ياد تازي ڪرائي ٿو.
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ عوامي جلسن جلوسن جو آغاز ٿيو ۽ جناح پنهنجي پهرين تقرير لاءِ هتي اچي، هن ميدان کي جهڙوڪ سياسي اهميت ڏئي ڇڏي. بنگال جي آزاديءَ جي تحريڪ جو انت به هن ئي ميدان ۾ ٿيو، جنهن هن ئي ميدان ۾ پاڪستاني فوج جي سربراهه جنرل نيازي، هندستاني فوج جي جنرل اروڙا اڳيان هٿيار ڦٽا ڪيا.
مون انهيءَ هنڌ بيهي هڪ تصوير ڪڍرائي ته جيئن تاريخ جا اهي ڦٽ رڪارڊ ٿيل هجن. تصوير ڪڍرائيندي مون کي ڍاڪا جي لاهور جي سينيئر رپورٽر ۽ مشهور ليکڪ ۽ سياسي تجزيي نگار شفقت تنوير مرزا جو لکيل هڪ مضمون ”اسين پلٽن ميدان مان مليل سبق وساري ويٺا آهيون.“ ياد آيو پئي ته مون سوچيو ڪهڙيون نه ايذائيندڙ گهڙيون هونديون، جڏهن پنهنجن ئي لکين هم وطنن سان ڪيس ڪري ۽ بنگالي عورتن جي لڄالٽ ڪرڻ کان پوءِ ”ماڻهو نه، زمين گهرجي“ جا نعرا هڻندڙ فوج جي ڪمانڊر پلٽن ميدان ۾ هٿيار ڦٽا ڪرڻ واري ”سرنڊر ڊاڪيومينٽ“ کي پڙهيو هوندو، يا سندس وات ۾ ڪو اهڙو زهريلو ڪيپسول به نه وڌو ويو، جو هو شرم مان خودڪشي ڪري ڇڏي. دلچسپ ڳالهه هيءَ آهي ته هن مجاهد هيڏي وڏي ذلت کان پوءِ به ملڪ موٽي اچي وڏا انٽرويو ڏنا ۽ ڪتاب به لکيو.
فرخ سهيل ۽ شرافت علي سان گڏ آئون به انهن عبرتناڪ شڪست زده وقت کي سوچي پاڻ کي ملامت ڪري رهيا هئاسين. ٻئي پاسي باغ جي صورتحال ڏسي محي الدين ڀائي جي اي ميل ياد آئي، جنهن ۾ هن لکيو ته رڳو جهنڊو ۽ جاگرافي ملڻ آزادي نه آهي. هيڏي تاريخي ميدان جو اهڙو ته بدتر حشر ٿيل آهي جو اسان وارو لال باغ به اڃا چڱي شڪل ۾ آهي. هر پاسي گندگي ۽ ڪچرو آهي ۽ تاريخي واقعن واري هنڌن تي لڳل تختيون مٽيءَ سان دزيل هيون، تاريخي ڪتبا ڌنڌلا ۽ اڻچٽا آهن. مطلب ته اهڙي صورتحال آهي، جو بنگالين جي پنهنجي آزاديءَ سان محبت ۽ انهن جي عزت افزائي سمجهه ۾ اچي ويئي. وري اها ڳالهه سمجهه ۾ آئي ته آزادي هڪ پوري پئڪيج جو نالو آهي. رڳو ڌرتي ملڻ آزادي نه آهي، بنگالي عوام اڄ به غربت، بيروزگاري ۽ بک ۾ آهي. حڪومتون جمهوري هوندي به بدعنوان ۽ نااهل آهي. معاشي سرشتي تي سامراجي مالياتي ادارن جو قبضو آهي. مسلسل فوجي مداخلت سماجي اوسر کي روڪي ڇڏيو آهي. هاڻ جيڪڏهن اهڙا عنصر موجود هجن ته پوءِ آزاديءَ سان انسيت ۽ ان جي عزت اهڙي ئي هوندي، جهڙي اسان واري پاڪستان ۾ آهي.

[b]قاضي نذرالاسلام جي مزار تي حاضري:
[/b]وقت ٿورو هو جو ٻين ملڪن مان آيل مهمانن جون به پنهنجيون ترجيحون هيون، پلٽن ميدان مان ٻاهر نڪرندي ئي روڊ جي صفا آڏو مشهور بنگالي شاعر قاضي نذرالاسلام جو مقبرو نظر آيو، بنگالي نوجوانن کان پڪ ڪيم. پوءِ جتن، مينا ۽ ڪمل جي، کي درخواست ڪيم ته مقبرو ڏسڻ ٿا هلون، رڳو 5 منٽن اندر موٽي اچبو. گهٽ ۾ گهٽ قبر جو ديدار ته ڪريون. مسلمان جي مقبرن وانگي نذرل صاحب جو مقبرو به غيرقانوني حددخلين کان بچيل نه هو. مٺائي ۽ گلن واري جون حد دخليون روڊ تائين وڌيل هيون. تڪڙ ۾ روڊ ڪراس ڪري قاضي صاحب کي سلام ڪيوسين. شاعر ۽ مفڪر هر دور ۾ زنده رهن ٿا، جيڪڏهن سندن پيغام لاثاني آهي. قاضي صاحب جي مزار تي پهتل ماڻهن مان مون کي خبر نه هئي ته ڪيترا هن کي پير سمجهي دعا گهري رهيا آهن ۽ ڪيترا هن جي فنڪار هجڻ واري سڃاڻپ جي ڪري حاضري ڀري رهيا آهن، پر مزار تي ڪافي رش هئي.
ديوار جي ٻئي پاسي ڍاڪا يونيورسٽي جي تاريخي مسجد جا مينار نظر اچي رهيا هئا. بنگلاديش جو قومي شاعر قرار ڏنل هن شاعر جي زندگيءَ جا تفصيل دلچسپ آهن. قاضي نذرلاسلام بنگالين لاءِ ايئن آهي، جيئن سنڌ لاءِ شاهه، سچل سامي، اياز ۽ اردوءَ وارن لاءِ فيض، علامه اقبال. کيس اوڀر بنگال جو رابندر ناٿ ٽئگور به چيو ويندو آهي. هن کي روشن خيال ۽ کاٻي ڌر جا بنگالي بدروهي ڪوي يعني باغي شاعر سڏيندا آهن. مزار تي داخل ٿيندي اهڙي ئي خوشبوءِ محسوس ٿي، جهڙي دهليءَ ۾ مرزا غالب، پاڪستان ۾ لطيف، اياز ۽ فيض جي قبرن تي ويندي محسوس ٿيندي آهي. هن خوبصورت شاعر جو گهراڻو بيحد مذهبي هو ۽ هن اسلامي تعليم حاصل ڪري هڪ مقامي مسجد ۾ ٻانگي طور نوڪري شروع ڪئي. ڪجهه وقت کان پوءِ برطانوي فوج ۾ سپاهي ٿي ويو. بنگال ۾ مذهبي رجعت پرستي نه هجڻ ڪري هو اسلامي تعليم سان گڏوگڏ ڊرامن ۽ ٿيٽر ۾ ڪم ڪرڻ جو شوق رکندو هو. فوج ۾ نوڪري کان پوءِ ڪلڪتي ۾ وڃي صحافي ٿيو. هو ننڍي هوندي کان ئي باغي ذهن جو ماڻهو هو. برطانوي راڄ جو سخت مخالف هو. بدروهي (باغي) ڀنگرگان (تباهيءَ جو نغمو) ڌمڪيتو (مزاحمت) جهڙا شعر لکي برطانوي سامراج خلاف جدوجهد ۽ مزاحمت جي ڳالهه کي پنهنجي شاعريءَ جو منشور بڻايائين. سندس شاعري بنگالي عوام جي دلين ۾ گهر ڪندي رهي. برطانوي راڄ کي هڪ باغي شاعر طور سندس شهرت پسند نه آئي. کيس جيل ۾ وڌو ويو، جيل هن لاءِ ڄڻ اهڙو سکيائي مرڪز سينٽر ثابت ٿيو، جتي هن جي تخليقي صلاحيت ۽ حسن جماليات ۾ وڏي پختگي آئي ۽ هن جڳ مشهور بنگالي مقامي راجبندر جبن بندي (هڪ سياسي قيديءَ جا احساس) لکيو ته سموري بنگال ۾ ڄڻ باهه ٻري ويئي، جيئن اياز جي گيت ”مان ڏوهي هان“ ”سنڌ ديس جي ڌرتي توتي پنهنجو سيس نمايان“ ۽ ”هيءَ سنگرام سامهون آ، نارائڻ شيام“ جهڙن انقلابي گيتن لڳائي هئي. حيدر بخش جتوئي جي گيت ”جيئي سنڌ جيئي سنڌ“ ۽ جي ايم سيد جي نثر پاڪستان ۾ پڻ باهه ٻاري ڏني هئي.
هن جا موضوع عشق، مزاحمت، انقلاب ۽ آزادي آهن. سندس شاعريءَ ۾ تمام گهڻي لئي ۽ موسيقيت هئي، جنهن جي ڪري اهو ماڻهن جي دلين ۾ اتساهه پيدا ڪندو هو. هن ڪهاڻي ناول، شاعري، ٿيٽر، ڊرامي سميت هر صنف تي شاندار لکيو. جن ۾ چار هزار گيت ۽ غزل شامل آهن، سندس ڪليات کي ”نذرل گيتي“ چيو وڃي ٿو.
جيتوڻيڪ هو گڏيل بنگال ته ڇا پر سڄي دنيا جو گڏيل اثاثو هو، پر هن جي مسلمان هجڻ ڪري پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ اوڀر بنگال جا ماڻهو خط لکندا رهيا ته هو ڪلڪتو ڇڏي ڍاڪا هليو اچي. هو لڳاتار لکندو رهيو ۽ سندس طبيعت خراب ٿيندي رهي ۽ هو 1972ع ۾ بنگلاديش جي آزاديءَ کان پوءِ ڪلڪتي کان ڍاڪا لڏي آيو ۽ اتي ئي گذاري ويو.
نذرالاسلام برطانوي دور ۾ ملازمت دوران ڪراچي ڪنٽونمينٽ ۾ نوڪري ڪندو رهيو. فوج جي نوڪري دوران کيس پڙهائي جو گهڻو وقت مليو. قاضي خاندان هجڻ ڪري سندس گهراڻي ۾ اڳ ۾ ئي پڙهائيءَ جو گهڻو رجحان هو. هن شهر کان ٻاهر نڪري رابندر ناٿ ٽئگور ۽ مشهور بنگالي ۽ هندي شاعر سرت چندرا بابت به گهڻو ٻڌو. هن رومي، خيام، حافظ ۽ سعدي کي تمام گهڻو پڙهيو ۽ سندس اندر جو مولوي هڪ انقلابي ۽ عشق ڪندڙ روح ۾ تبديل ٿي ويو. ڪلڪتو انهن ڏهاڪن ۾ (30 ــ 1920ع) ۾ هندستان جي ثقافتي ۽ تهذيبي گادي سڏبي هئي، جيئن حيدرآباد سنڌ جو علمي ۽ ادبي گادي سڏجي ٿي.
بنگال جي سڀ کان وڏي علمي ۽ ادبي سنگت بنگالي يا مسلمان ساهيته سميتي (بنگالي مسلمان ادبي سوسائٽي) جو رڪن بڻيو. انهن ڏينهن ۾ سندس مشهور ناول بنڌن هارا (ڏاڍ کان ڇوٽڪارو) مارڪيٽ ۾ آيو ۽ کيس ڪلڪتي ۾ مڃتا ملي. ان کان پوءِ سندس اها خواهش پوري ٿي ته هو ٽئگور سان ملي. کيس شانتي نڪيتن مان نياپو آيو ۽ هو ٻهڪندو محمد صلاح الدين سان گڏجي ٽئگور سان مليو. ڪلڪتي جي مشهور پبليشر علي اڪبر خان جي ڌيءَ نرگس سان پرڻو ٿيڻ جون تياريون هيون ته نڪاح ۾ خان صاحب اهو شرط لکرايو ته نذرل شاديءَ کان پوءِ دولتپور ۾ ئي رهندو. ڪيترن ئي بحث مباحثن کان پوءِ نذرل اهو شرط نه مڃيو ۽ پنهنجي وني نرگس گڏ وٺي وڃڻ کان سواءِشادي جو پنڊال ڇڏي هليو ويو.
هن ڪيترائي ڪم ڪيا، هڪ ڀيري پندرنهن روزه ميگزين ڪڍڻ جو خيال آيس، پهريون ئي پرچو شايع ٿيو ته سندس هڪ باغياڻي نظم ڇپجڻ ڪري کيس گرفتار ڪيو ويو ۽ رسالي جي آفيس تي ڇاپو لڳو ۽ آفيس جو مالڪ رسالو بند ڪري گهر هليو ويو هو. ڪيترائي ڀيرا باغياڻي ڪلام لکڻ ۽ سياسي تقريرن ڪرڻ جي الزام ۾ جيل ويو. شاديءَ کان پوءِ سندس مزاج ۾ تبديلي آئي ۽ هو مستقل مزاجيءَ سان طبقاتي جدوجهد ۽ پورهيتن بابت نثر لکڻ لڳو. برطانوي سامراج کي ننڍي کنڊ ۽ خاص طور تي بنگال جي آزادي ۽ وسيلن جو دشمن سمجهندو هو، انڪري انهيءَ راڄ خلاف لکندو رهيو.