شالا مسافر ڪوئي نه ٿيوي
سٺا ٻڌندڙ سدائين سٺي ڄاڻ جو خزانو حاصل ڪندا آهن ۽ اشوز بابت پنهنجي تحقيقي ۽ تنقيدي نگاهه کي اڃا وسعت فراهم ڪري سگهندا آهن ته جيئن اهي پنهنجي راءِ يا موقف کي اڃا به چٽو ۽ واضح ڪري سگهن.
مون اهڙين ڪچهرين مان سدائين پرايو آهي. هر نئين ڪچهري، غيررسمي رهاڻ يا رسمي ڳالهيون ۽ ڊائلاگ سدائين نوان خيال، نيون سوچون، نوان علمي اصطلاح ۽ نوان تصور حاصل ٿيندا آهن، جيڪي نه رڳو دماغ جي خانن ۾ اڳ ئي پيل تصورن کي هٿي وٺرائيندا آهن ۽ پڻ نون خيالن ۽ سوچن کي جڳهه ڏيندا آهن، پر اڳ ۾ موجود خيالن ۽ تصورن کي وڌيڪ سولائيءَ سان سمجهي قبولڻ يا رد ڪرڻ ۾ پڻ مدد فراهم ڪندا آهن.
ڪتاب جي اڀياس کان مشاهدي جي ساڃاهه جي عظيم حسن جو تصور آهي، ماڻهن سان سڌوسنئون مخاطب ٿيڻ به مشاهدي جو ئي قسم آهي، جنهن وسيلي انسان ايترو سکي ٿو، جيترو هڪ يا ڪيترائي ڪتاب پڙهي به سکي نٿو سگهي. تبديليءَ جي خواهشمند دوستن کي ڄاڻ هوندي ته تبديليءَ لاءِ گهربل اوزارن ۾ ۾ ”پرسيپشن“ هڪ اهم اوزار آهي، جيڪو ننڍڙي يا ٿورڙي ڪم کي به تمام وڏو ۽ بنهه عظيم ڪم کي بيحد ننڍو ڪري سگهي ٿو. سماج جا متحرڪ ماڻهو انهيءَ ڪري اهڙين غيررسمي ڪچهرين، بحث مباحثي ۽ ڳالهه ٻولهه کي تمام گهڻي اهميت ڏيندا آهن ۽ گنجائش کي پڻ پنهنجي علمي اوسر جو لازمي حصو قرار ڏيندا آهن. انهيءَ ڪري جو اهڙي عمل سان تصور ۽ خيال اسرندا ۽ نيون صورتون اختيار ڪندا آهن. هڪٻئي کان ٻڌل ڳالهين جي آڌار تي جوڙيل رايا سڌي سنئين رابطي ذريعي جاچيا ويندا آهن، پر پنهنجي انفرادي عقل جي بنياد تي شيون طئه ڪنديون آهن.
مثال طور هڪ عام تصور پاڪستان ۾ آهي ته امريڪا دنيا ۾ رونما ٿيندڙ هر وڏي واقعي يا اشو جو بنيادي محرڪ آهي. پوءِ اهي واقعا سياسي هجن يا معاشي، حڪومت مخالف تحريڪون هجن، جنگيون هجن، انساني امداد ۽ معاشي پيڪيج هجن يا پابندي، هر ڳالهه پٺيان امريڪا بهادر هوندو آهي. پاڪستان لاءِ عام تصور اهو آهي ته اهو مذهبي انتهاپسنديءَ جو ڳڙهه آهي. طالبان ۽ القاعده جي سموري قيادت پاڪستان ۾ لڪل آهي ۽ تنگ نظري ۽ جنونيت جي نرسري اسان وٽ آهي. هندستان ۾ ٿيندڙ هر دهشتگرد ڪارروائيءَ پٺيان پاڪستان آهي. افغانستان ۾ امن رڳو انڪري نٿو ٿئي جو پاڪستان سرڪار ان جي حق ۾ نه آهي. ڏکڻ ايشيا توڙي عالمي امن جي ڪوششن جا وڏا دشمن پاڪستان جي عسڪري قوتن، سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ ۽ ڳجهن ادارن جي هٿن ۾ نچندا آهن. هاڻ اهڙن تصورن، جيڪي الزام به ٿي سگهن ٿا ۽ سچ به، جي ڪري پاڪستان اڄ دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل عالمي جنگ ۾ بي انتها مالي، سياسي ۽ انساني نقصانن کان پوءِ به هڪ ڀروسي نه ڪرڻ جوڳو پارٽنر آهي. ايئن آخر ڇو آهي؟ بنيادي مسئلو ڪهڙو آهي، اهڙي ”پرسيپشن“ پٺيان!
منهنجي چوڻ جو مطلب هيءُ آهي ته سياست ۾ اميج ۽ يا تصور جو اهم ڪردار هوندو آهي. تازو ريمنڊ ڊيوس جي ڪيس ۾ ملڪي سلامتي، قومي وقار ۽ غيرت جي نگهبان، ملڪ جي نظرياتي اساس جي پاسبان هئڻ جي دعويدار نواز ليگ جي پنجاب حڪومت جو جيڪو حشر ٿيو آهي، سو پڻ هڪ خطرناڪ ”پرسيپشن“ جي دائري ۾ اچي ٿو. پيپلز پارٽيءَ لاءِ اهو مشهور آهي ته اها هڪ روشن خيال ۽ پرو امريڪا جماعت آهي. اها ڳالهه به هڪ ”پرسيپشن“ آهي غلط يا صحيح، ان ۾ نٿا وڃون.
مذهبي جماعتون فجر جي نماز پڙهڻ کان پوءِ ”امريڪي سامراج مرده باد“ جا نعرا هڻندي هڻندي رات ڪيو ڇڏين، پر عوامي راءِ اها آهي ته اهي پڻ امريڪا جي پيرول (پگهار) تي آهن. 2000ع ۾ امريڪا جي محبوب اڳواڻ جنرل پرويز مشرف جي هنج ۾ ايم ايم اي کي ويهارڻ انهن محبتن جو نتيجو هو ۽ ان جو بنيادي سبب مذهبي اڳواڻن ۽ ساڄي ڌر ذريعي افغانستان ۾ ويٺل القاعده ۽ طالبان سان ڳالهين جي ڪاميابيءَ جي خاطري ڪرائڻ هو.
انهن سمورين معاملن کي وڌيڪ سمجهڻ لاءِ انٽريڪشن بين العمل جي بيحد گهرجي آهي ۽ جيڪڏهن انهن ماڻهن سان ڪچهريءَ جو موقعو ملي ٿو، جيڪي انهن معاملن جا مک ڪردار آهن ته پوءِ شين کي اڃا بهتر طريقي سان سمجهڻ جا موقعا ملن ٿا.
ان ڏس ۾ گذريل هفتي امريڪي اسڪالر، سياسي مفڪر ۽ ليکڪ ڊاڪٽر مارون وينبوم(Dr Marvin Weinbaum) سان ڪچهري ٿي. امريڪي سفارتخاني جي ڪراچي قونصليٽ جي سياسي ۽ ثقافتي شعبي پاران هڪ ڊائلاگ رکيو ويو هو، جنهن ۾ سنڌ جي مک سياسي پارٽين جي اڳواڻن، سول سوسائٽي جي ڪارڪنن، سياسي تجزيي نگارن کي سڏيو ويو هو. ڊائلاگ ۾ ايم ڪيو ايم جا اڳواڻ فاروق ستار، رضا هارون ۽ مصطفيٰ ڪمال ۽ پيپلز پارٽيءَ جي شهلا رضا، سلام ڌاريجو، نظام نظاماڻي، زوفين ٽي ابراهيم ۽ مون سوڌو ڪيترائي ماڻهو شريڪ ٿيا هئا.
ڊاڪٽر مارون جي غيررسمي ليڪچر جو موضوع هو : ”پاڪستان جي سياست ۽ ان جا خطي ۽ بين الاقوامي سياست تي اثر“. پاڪستان افغانستان ۽ ايران ڊاڪٽر مارون جي هن وقت تحقيق جا مرڪز آهن، جن ۾ هو دهشتگردي ۽ انتهاپسندي، ترقي، سياسي اقتصاديات ۽ جمهوريت ۽ جمهوري سماج جهڙن موضوعن تي تمام گهڻو لکي رهيو آهي. هو امريڪي حڪومت جي اهم شعبن، اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ ۽ انٽيليجنس بيورو ۾ ڪم ڪندو رهيو آهي، ان کان سواءِ هو علمي ميدان ۾ دنيا جي مک سياسي ٽينڪ انسٽيٽيوٽ آف پيس ۾ ريسرچ فيلو ۽ ايلونائي يونيورسٽيءَ ۾ ڏکڻ ايشيا ۽ وچ اوڀر جو ڊائريڪٽر رهيو آهي. سندس ڳالهه ٻولهه انتهائي دلچسپ هئي ۽ لڳي رهيو هو ته ڄڻ ڪو اهڙو مقامي ڏاهو ڳالهائي رهيو هجي، جنهن کي پاڪستان بابت هر ڪنهن معاملي جي خبر آهي. سندس گفتگو جا بنيادي نقطا هئا:
1 . جمهوريت مسلسل جمهوريتن وسيلي مضبوط ٿيندي، جنهن ۾ هن امريڪا جو مثال ڏيندي امريڪي خانه جنگين جو مثال ڏنو.
2 . انتهاپسندي ۽ مذهبي تنگ نظري، روشن خيال پاڪستان لاءِ وڏو خطرو آهي.
3 . ڪمزور ترين ۽ انڌي منڊي جمهوريت عاليشان آمريت کان بهتر آهي.
4 . پاڪستان جو سياسي مستقبل، پاڪستان جو عوام ئي طئه ڪندو.
5 . پاڪستان بدترين طرز حڪمراني، بدعنواني، احتساب کان آجو سماج آهي، تنهنڪري سمورا سياسي، معاشي ۽ سماجي ادارا ڀڃ ڊاهه جو شڪار آهن.
6 . پاڪستان ۾ متضاد مفاد رکندڙ ڌريون موجود آهن، تنهنڪري جمهوري ادارن جي مضبوطي ۽ عوام جي ڀلائيءَ واري سماجي سرشتي ذريعي تڪرار ۽ اختلاف گهٽبا ويندا.
7 . سياسي جماعتون جيستائين بادشاهي انداز ڇڏي، پارٽين اندر جمهوري ڪلچر نه آڻينديون، تيستائين خدمتن جي رسائي حقيقي نموني نه ڪري سگهنديون.
8 . پاڪستان جو علائقائي سطح جو ڪردار آهي ۽ عسڪري قوتون ۽ سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ جو فيصلن تي مڪمل ڪنٽرول آهي، جنهنڪري خطي ۾ پائدار امن ممڪن نه آهي.
9 . علائقائي سطح تي نئين صفبنديءَ ۾ ايران ۽ افغانستان جو پاڪستان تي وڏو اثر رهندو.
0 1 . هندستان، پاڪستان ۽ امريڪا علائقي جا اهم عنصر ۽ لاڳاپيل ڀائيوار آهن.
1 1 . سول سوسائٽيءَ جي ڪري پاڪستان اندر هڪ لوڪل ڪلاس پيدا ٿيو آهي.
2 1 . سفارتڪاريءَ جو آرٽ هر شهريءَ کي اچڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته اهي پنهنجي پنهنجي سماج جا ثقافتي سفير هوندا آهن.
ان کان سواءِ سوالن ۽ جوابن جي نشست ۾ به هن ڪيترن ئي موضوعن تي ڳالهايو. هن جي ڪيترن ئي نقطن سان حاضرين متفق ٿيا ۽ ڪن تي اختلاف به ٿيو، پر بنيادي طور ڪچهريءَ جي گهڻ رخي ماحول مان گهڻيون نيون ڌيان ڇڪائيندڙ ڳالهيون سامهون آيون. ڊاڪٽر مارون جي تقرير ختم ٿيڻ کان پوءِ سوالن جوابن جي نشست ۾ ايم ڪيو ايم جي ڊاڪٽر فاروق ستار ڊگهي تقرير ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ هن ساڳيو اسٽيريو ٽائيپ موقف ورجايو ته سندن جماعت غريب ۽ مڊل ڪلاس طبقي جي جماعت آهي. جاگيردارن ۽ سرمائيدارن جو سياست تي قبضو آهي. هو اڪيلي انقلابي پارٽي آهي. انهيءَ تي مون ميزبانن اڳيان اعتراض رکيو ته ڊاڪٽر صاحب تقرير ڪرڻ بدران رڳو سوال ڪري يا ڪو ڪمينٽ ڏئي، جنهن کان پوءِ ڳالهه ٻولهه شراڪتي انداز ۾ هلڻ لڳي.
مون تازو امريڪي اداري، امريڪن پريس ”اي پي“ جي پاڪستان جي چيف پاران افغانستان ۾ منشيات جي پوک ۽ ان ۾ سي آءِ اي، آءِ ايس آءِ، القاعده ۽ طالبان ۽ ان مان لاڀ حاصل ڪرڻ واري معاملي تي ڪيل انڪشافن بابت پڇيو ته ڪيئن منشيات جو پئسو انتهاپسندي ۽ رجعت پسند قوتن کي ادارتي شڪل (Institutional building) ڏيئي رهيو آهي. ٻين دوستن به ڳالهايو، ڪيترن ئي پيپلز پارٽيءَ تي سخت ڇوهه ڇنڊيا ۽ حيرت انگيز طور ايم ڪيو ايم جي حمايت ڪئي، جنهن تي ڊاڪٽر مارون، ڊاڪٽر فاروق ستار، رضا هارون ۽ مصطفيٰ ڪمال کي مخاطب ٿيندي چيو ته اوهان جو ليڊر لنڊن ۾ ويهي تنظيم ٿو هلائي، اهو پڻ غيرجمهوري عمل آهي.
بحث تمام ڪارائتو آهي، پر بحث جا بنياد ان تاريخي زميني حقيقتن کان گهڻو پري هئا، جن کي سمجهڻ کان سواءِ هن رياست ۽ ان ۾ رهندڙ ماڻهن جا مسئلا حل نٿا ٿي سگهن. هيءُ ملڪ پنجن آئيني ايڪاين گڏجي ٺاهيو. هن وقت چار تاريخي وطن ۽ قومون هن ملڪ کي سڃاڻپ ڏيو بيٺيون آهن ۽ انهن کي نظرانداز ڪري معروضي حالتن ۽ حقيقتن کان لنوائي ڪابه جوڳي حڪمت عملي جوڙي نٿي سگهجي، جنهن وسيلي رياست ۽ عوام صحيح رخ ۾ اڳيان وڌي سگهن.
جمهوريت جي آڙ ۾ تاريخي وطنن ۽ قومن تي ٻڌل هن فيڊريش ۾ جائز آئيني ۽ قانوني حيثيت ملڻ کان سواءِ، سڀني آئيني ايڪاين جي تهذيب ۽ تاريخي سڃاڻپ کي تسليم ڪرڻ کان سواءِ ۽ انهن کي پنهنجن وسيلن تي اختيار ڏيڻ کان سواءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته هيءَ رياست هڪ انصاف پسند سماج جوڙي سگهي، جتي قانون جي حڪمراني هجي ۽ قانوني انصاف جي بالادستي هجي. اڪثريت ۽ ٿورائي جا تضاد، مختلف لساني، نسلي ۽ مذهبي گروهن جي بنيادي حقن جي تحفظ جهڙا معاملا حل ٿي سگهن. سوال هيءُ به آهي ته قومي ايڪاين جي سياسي معاشي مفادن تي راتاها هڻي هيءَ رياست ڪيترو وقت جٽاءَ ڪري سگهندي ۽ روشن خيال ۽ جمهوري رياست هجڻ جو سانگ رچائيندي؟
ڊاڪٽر مارون جي گفتگو مان صاف ظاهر هو ته پاڪستاني رياست جي سمورن مک اسٽيڪ هولڊرز جي ڪردار، مفادن ۽ مجبورين کان واقف آهي. هتان جي ايجنسين جي اليڪشن ۾ ڪردار ادا ڪرڻ کان وٺي امريڪي مداخلت تائين هن کي هر رخ جي ڄاڻ هئي، پر ظاهر آهي ته سفارتي آدابن هيٺ ڪي ڳالهيون ڪبيون آهن ۽ ڪي رڳو ڪامن سينس جي بنياد تي سمجهبيون آهن. مائي ڪولاچي روڊ تي قائم امريڪي سفارتخاني جي نئين ۽ من موهيندڙ عمارت اندر مختلف طبقن جي ماڻهن جا مختلف اسڪالرز، ٿنڪ ٽينڪ ۽ سياسي دانشورن سان مڪالما ٿيندا رهن ٿا. اهو سلسلو هتان جي سياسي ۽ ثقافتي شعبي جي ڪم جو حصو آهي ۽ آئون سمجهان ٿو ته سنڌ جي سمورين سياسي جماعتن، سول سوسائٽي جي دوستن کي اهڙا موقعا وڃائڻ نه گهرجن، جتي اهي پنهنجي ڳالهه رکي سگهن. ڇاڪاڻ ته مون اڳ ۾ به لکيو آهي ته جيستائين اسان جو بين العمل، لهه وچڙ ۽ رابطي جا ذريعا نه وڌندا، تيستائين اسان جي ان سطح تي موقف رکڻ جو اثر ئي پيدا نه ٿيندو. اقتداري اليٽ ان کان اڳ سفارتي ميدان ۾ سنڌ جي نمائندگي ڪندا آيا آهن، جتي هو سنڌ بدران پنهنجن خصيص مفادن ۽ ويزائن جي ڳالهه کي وڌيڪ اهميت ڏيندا رهيا آهن. پيپلز پارٽي اهڙن فورمز تي سدائين وفاقي پارٽي هجڻ جي دعوا تائين محدود ڏٺي ويئي آهي. سنڌ جي حقيقي نقطي نظر کي نظرانداز ڪيو پئي ويو آهي ۽ هاڻ جڏهن سنڌ جي مڊل ڪلاس کي، سنڌ جي ساڃهوندن ۽ سول سوسائٽي جي نمائندن کي اهو موقعو مليو آهي ته هو سنڌ جي نمائندگي ڪن ته کين اها نماڻي صلاح آهي ته اهي ڪنهن ڊپ ڊاءَ ۽ هٻڪ ۽ ڪمتريءَ کان سواءِ مادر وطن جو ڪيس بهادريءَ سان رکن ۽ ڊاڪٽر مارون جهڙن ساڃهوند اسڪالرز سان ڪچهري جو موقعو ملڻ تي هو اهو ٻڌائين ته:
1 . سنڌ روشن خيال ۽ سيڪيولر ماڻهن جو خطو آهي.
2 . سنڌ ”جيو ۽ جيئڻ ڏيو“ جي عالمي اصول تي يقين رکي ٿي.
3 . سنڌ سنڌين جو هزارين سالن کان وٺي تاريخي وطن آهي ۽ هو هر فورم تي انهيءَ انتهائي بنيادي ڳالهه کي ورجائيندا ايندا.
4. سنڌ هڪ آئيني ايڪائي طور مضبوط پاڪستان چاهي، پر اهو تڏهن ممڪن ٿيندو، جڏهن فيڊريشن هلائڻ جا بنيادي سياسي ۽ اخلاقي قدر رائج ڪبا.
5 . سنڌي جمهوريت ۽ جمهوري ادارن جي عزت ڪن ٿا پر، ان جي قيمت قومي سڃاڻپ وڃائڻ جي صورت ۾ ادا نٿا ڪري سگهن.
6 . اڄوڪي عالمي دنيا جي سڀ کان وڏن بحرانن، مذهبي انتهاپسندي، نسلي تنگ نظري، لساني رجعت پرستي، انسانن، هٿيارن ۽ منشيات جي اسمگلنگ جو مقابلو هن خطي ۾ رڳو سنڌ کي گڏ کڻي ڪري سگهجي ٿو. ڇاڪاڻ ته سنڌ انهن ناسورن سان نفرت ڪندڙ هڪ صوفي مزاج رکندڙ خطو آهي.
مون پنهنجي وس ۽ وت آهر ڪوشش ڪئي ته چانهه جي وقفي ۾ جيترو به ممڪن ٿي سگهي، اها ڳالهه ڊاڪٽر مارون اڳيان رکان ته جيئن عام راءِ پرسيپشن جوڙجي ته سنڌ کان سواءِ جمهوريت ۽ امن ممڪن نه آهي.