ليليٰ ڪبير جو گھر
”هيءَ عورت ۽ مرد جي برابريءَ جو ڪهڙو بحث آهي. مون کي ته عورت ۽ مرد ۾ ڪو فرق انڪري نظر نٿو اچي جو هن ڪائنات جو جيڪو به حاصل آهي ان ۾ اڌ مرد ۽ اڌ عورتون شامل آهن.“
هڪ هنڌ لکي ٿو:
اي غربت،
تو ته مون کي اڃا امير ڪري ڇڏيو آهي،
درد مون کي پتوڙڻ بدران،
سوچ وانگي صليب تي چڙهڻ جو ڏانءُ سيکاريو آهي.
بک وگھي اندر ٿي ويل پيٽ، ٻاهر نڪري آيل زبان،
ته مون کي جبر سان اکيون ملائڻ ۽
تيز زبان سان ڳالهائڻ سيکاريو آهي،
منهنجي گھر ۾ ٻار کير جي هڪ ڦڙيءَ کان محروم آهي،
ان ڪيفيت ته مون کي جبر چيري ڦاڙي ڇڏڻ جو درد سيکاريو آهي.
هو مذهبي گھراڻي هوندي به روشن خيال ماڻهو هو. هڪڙي پٽ جو نالو محمد، ٻئي جو بلبل، ٻن محبوب پٽن جي موت کيس جھوري وڌو هو. هن ان تي به تمام گھڻو لکيو. عمر جي آخري ڏينهن ۾ هڪ علم عقل ڪتاب جو شاندار مارڪيٽ ۾ آيس، جنهن ۾ هن پنهنجن مختلف مضمونن جي جديد لاڙن، قدرن ۽ شخصيتن بابت لکي. هن کي ٽئگور سان پيار هو. ٻن پٽن جي موت ۽ انهن جي وفات کان پوءِ هو مسلسل بيمار رهڻ لڳو ۽ ڍاڪا اچڻ کانپوءِ گذاري ويو. ڍاڪا ۾ سندس نالي تي ٺهيل هڪ اڪيڊمي آهي ۽ ڍاڪا يونيورسٽيءَ ۾ سندس نالي جي چيئر قائم ٿيل آهي. ٻئي ادارا نذرل تي تمام گھڻو تحقيقي ڪم ڪري رهيا آهن. سندس تخليق انگريزيءَ ۾ تمام گھڻي ترجمو ٿيل آهي.
دل چاهيو ته جام گھمجي ۽ ڪجهه ڪتاب خريد ڪجن، پر ٻئي ماڳ ڏانهن وڃڻو هو. نذرل جي نالي ۾ ٺهيل اڪيڊمي ۽ چيئر جو حشر اهڙو نه هوندو، جھڙو هتي، جتي وڏا اعلان ڪري ادارا ته ٺهي وڃن ٿا، پر پوءِ ڪل پيران دا خير واري صورتحال هوندي آهي. بنگال بابت ڪيترن ئي ڪتابن پڙهڻ کان پوءِ به جيڪو علم هلندي گھمندي، سير سفر ڪندي ماڻهن وٽان حاصل ٿيو، سو ڪتاب نه ڏئي سگھيا هئا.
بي بي سي بنگلا سروس جو افسان چوڌري:
2002ع جي ڳالهه آهي، آءٌ عورت فائونڊيشن ۾ ايڊووڪيسي شعبي ۾ هئس، جتي آدم ملڪ جھڙو جاکوڙي سماجي ۽ سياسي ورڪر اڳ ۾ هجي ته پوءِ واقعي به، ٻه ته ٻارنهن واري چوڻي سمجھه ۾ اچي ٿي. ٻنهي ڄڻن ڪئين پنڌ لتاڙيا. انهن ڏينهن ۾ عورت فائونڊيشن وٽ ڪيناڊا جي هڪ بين الاقوامي رسرچ آئي. سيڊا جو عورت ڪائونسلرز همٿائڻ وارو هڪ پروجيڪٽ هو، انڪري، سنڌ جو به هڪ ضلعو شامل ڪرائڻ ۾ ڪامياب ويا هئاسين.
هڪ ڏينهن بينا سرور جي هڪ اي ميل آئي ته ڪو ماڻهو 1971ع واري بنگال پاڪستان تڪرار تي ڪم ڪري رهيو هجي ته ٻڌايو. سو لکيومانس ته سنڌ ۾ 1971ع وارن واقعن تي تمام گھڻو ادب موجود آهي. هو تفصيل سان ٻڌائي ته ڇا ٿي ڪرڻ گهري. جوابي اي ميل ۾ بينا سرور ٻڌايو ته بي بي سي بنگلا سروس ڍاڪا تان 1971ع واري واقعي تي هڪ ريڊيو ڊاڪيومينٽري ڪرڻ گھري ٿي. عوامي نقطي نظر کان مختلف ماڻهن جا رايا رڪارڊ ڪرڻ گھري ٿي. اها اي ميل افسان چوڌريءَ ڏانهن به موڪليل هئي ۽ هن کي مون حسب عادت لکيو ته ڪوبه ڪم هجي، ڪنهن سان به رابطو ڪرڻو هجي ته آءٌ حاضر آهيان. ائين افسان چوڌريءَ سان خيالن جي ڏي وٺ شروع ٿي. مون ٻڌايو ته جيتوڻيڪ هڪ پاسي سموري سنڌ ذوالفقار ڀٽو کي ووٽ ڏيئي چڪي هئي ته سنڌ ڀٽو جو ڳڙهه هئي، ته ٻئي پاسي اها سنڌ بنگالي تحريڪ کي تسليم ڪرڻ، بنگالين خلاف ڪنهن به فوجي آپريشن ۽ ڏاڍائيءَ خلاف پراحتجاج هئي. سنڌ جا سياسي، قومپرست، دانشور، شاعر ۽ سماجي اڳواڻ بنگالين جي حق ۾ سياسي ۽ علمي سرگرمين ۾ مصروف هئا. اهي ڀٽي کي ووٽ ڏيڻ کان پوءِ به ان اصول ۽ سياسي موقف جا حامي هئا ته مجيب الرحمان جي عوامي ليگ اڪثريتي جماعت ٿي اڀري آهي، تنهنڪري 1970ع جي چونڊن جي نتيجن جو احترام ڪندي اقتدار بنگالين حوالي ڪيو وڃي.
پوءِ مون افسان کي جي. ايم. سيد کان قاضي فيض محمد تائين ۽ حيدر بخش جتوئيءَ کان وٺي رسول بخش پليجي تائين، جي سياسي اڳواڻن توڻي شاعرن ۽ مفڪرن کان واقف ڪيو، جن ويسٽ پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ جي سازشن کي تحريرن ۽ تقريرن جا حوالا موڪليا. افسان چوڌري پاڻ به بنگالي ٻوليءَ جو ليکڪ ۽ صحافي آهي، هو ڳالهه سمجھي ويو ۽ پوءِ هڪ ڏينهن هن فون تي چيو ته هو منهنجو ريڊيو لاءِ انٽريوو ڪندو ۽ انٽرويو طويل هو. آئون ڪوشش ڪري جواب ڏيندو رهيس. گھڻن ڏينهن کان پوءِ هن ٻڌايو ته سندس پروگرام ايترو پاپولر ٿيو آهي ۽ هاڻي هو ان ڊاڪيوميٽريءَ کي هڪ ڪتاب جي شڪل ڏيئي رهي آهي ۽ هن منهنجي مدد پڻ چاهي پئي.
منهنجي لاءِ اها ڳالهه ڪنهن اعزاز کان گھٽ نه هئي. قصو مختصر ٿوري گهڻي محنت ٿي. آءٌ به هن جا مختلف ماڻهن لاءِ موڪليل سوالناما ڀري، ان کي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري کيس موڪليندو رهيس. مون محترمه بينظير ڀٽو شهيد جا به ڪمينٽس ورتا ويا. محترمه بينظير اڄوڪي صدر آصف علي زرداري جي صدارتي ترجمان فرحت الله بابر وٽ جن جو رڪارڊ اڄ به موجود آهي ۽ بي بي شهيد تي لکجندڙ ۾ اهي ڪمينٽس ان ڪتاب ۾ شامل آهن. محترمه جا ڪمينٽس ان ڪري ورتا ويا هئا، جو فرحت الله بابر جو خيال هو ته ڀٽي خلاف نقطي نظر عام آهي، تنهنڪري بي بي شهيد جو موقف به ان ڪتاب ۾ هجڻ گھرجي. افسان چوڌري جي اي ميل آئي ته سندس 4500 صفحن جو ڪتاب ڇپجي پڌرو ٿيو آهي، جنهن ۾ پاڪستان وارو باب هن منهنجي نالي ڪيو آهي. آءٌ ڏاڍو خوش ٿيس، هڪ بين الاقوامي سطح جي ڪتاب ۾ اهم اڳواڻن جي راين سان گڏ، هڪ اهم ترين موضوع تي منهنجو نقطي نظر اچي چڪو هو. جڏهن ساڳيي براڪ سينٽر ۾ هڪ ڪانفرنس دوران مهمانن تعارف ٿي رهيو هو ته چانهه جي وقفي تي هڪ نوجوان ساڳيو ڳرو ڪتاب کڻي اچي چيو ته: ڇا اوهان ساڳيا ذوالفقار هاليپوٽو آهيو؟ مون جھڙي ماڻهوءَ لاءِ هن جو اهو پچڻ وڏو اعزاز هو. ان وقت هال ۾ موجود ڪيترن ئي دوستن کي منهنجي ڪم جي خبر پئي ته افسان چوڌري امريڪا جي ڪنهن يونيورسٽيءَ مان ڪتاب کي انگريزيءَ ۾ آڻڻ جي تيارين ۾ آهي. ان ڪانفرنس ۾ شيري رحمان به اچڻي هئي، پر ڪنهن سبب نه اچي سگھي. پاڪستان مان همراهه، جيڪو پري کان ئي ڪنهن ڳجھي اداري جو اهلڪار لڳو، ان اچي تعارف ڪرايو ۽ چيائين ته حال احوال ڪريون، مون حسب عادت چيومانس ته: وقفي ۾ ڪچهري ڪنداسين. وقفي کان اڳ هو منهنجو موقف ٻڌي سفارتخاني مان آيل ڪامريڊ پنهنجو ڪارڊ ڏيئي هليو ويو. مون ڏٺو ته هن کي منهنجو نقطي نظر پسند نه آيو.
[b]ليليٰ ڪبير جو گھر:
[/b]ڪانفرنس ۾ وڌ کان وڌ دعوتون حاصل بزنجي کي ملي رهيون هيون. حاصل بزنجي جو والد مير غوث بخش بزنجو پنهنجي سياست جي ڪري ان دور جي بنگال ديشي قيادت کي تمام گھڻو ويجهو هو. هڪ ڏينهن ڪمري تي فون ڪري چيائين ته ڪنهن جي گھر هلڻو آهي. هيٺ لابيءَ ۾ پهتس ته حاصل بزنجي لاءِ ميزبانن جي گاڏي تيار بيٺي هئي. اسين وڏي ٽريفڪ مان لنگھندا، شيخ مجيب الرحمان جي پاڙي، پهتاسين، اتي سنهين گھٽين مان ٿيندا عاليشان ميدان کي رسياسين، جتي هڪ اڳواڻ ڪبير جو گھر هو. جديد گھر اندر جديد ڊيڪوريشن هئي، گھر جي چوديواري ايڪڙن ۾ هئي، جنهن جي وچ ۾ ٺهيل گھر ۾ جتي اسان کي ويهاريو ويو، اتي هر در ۽ دريءَ منجھان نظر ايندڙ ٻاهرين ساوڪ من موهي رهي هئي. گھر مان لڳو پئي ته ڪنهن اليٽ سياسي گھراڻي جا مهمان آهيون. کاڌو، پيتو اعليٰ نموني جو هو، ان کاڌي مان ئي اندازو لڳايم ته هيءُ ڪنهن اٽالين مزاج جي ماڻهوءَ جو گھر آهي. جيتوڻيڪ مک سياسي اڳواڻن جي زندگي اڄ به سادي ۽ عام رواجي آهي، پر ڪيترائي اڳواڻ پرتڪلف ۽ پرآسائش زندگي گذارين ٿا. ڪيترائي وزير به ڏٺاسين ته ليليٰ ڪبير جھڙي اليٽ عورت به ۽ سندس ننهن به، جيڪا سندس پٽ برطانيا ۾ پڙهائيءَ دوران پرڻجي آيو آهي. سندس وڏي نالي واري وڪيل آهي. ڪارپوريٽ سينٽر جي. ليليٰ ڪبير ۽ حاصل بزنجي هڪٻئي سان کيڪار ڪئي ته سندن اکين ۾ تري آيل آلاڻ صاف نظر اچي رهي هئي. ليليٰ جو سمورو گھراڻو حاصل بزنجي کي ڏسڻ لاءِ گڏ ٿيو هو. هنن جي چهرن مان لالاڻ، خوشيءَ واري مرڪ ۽ آڌرڀاءَ وارو پيار بکي رهيو هو. آءٌ سموري منظر جو مزو وٺي رهيو هوس.
کاڌو پيتو ائين پيش ٿي رهيو هو، جو لڳي رهيو هو ته ڪنهن آرمي ڪلب ۾ ويٺل هجون. حاصل بزنجو بي. ايم. ڪتي صاحب پاران لکيل آتم ڪٿا وارو ڪتاب کڻي آيو هو، جنهن کي تڙتڪڙ ۾ ليليٰ ڪبير جي ڌيءَ ائين چيڪ ڪيو، جو رڙ ڪري اهو صفحو پڙهڻ لڳي، جنهن ۾ سندس والد ۽ مير صاحب وچ ۾ ٿيل ڪنهن سياسي گفتگو کي قلمبند ڪيو ويو هو. ڪچهريءَ ۾ خبر پئي ته هيءُ گھر وڏي تاريخي اهميت وارو آهي ۽ ويسٽ پاڪستان جا اڳواڻ ۽ 1970ع ۾ آئين ساز اسيمبليءَ ۾ اجلاس لاءِ ڍاڪا ايندڙ ولي خان، باچا خان، اڪبر بگٽي ۽ ٻيا ڪبير صاحب جي گھر ۾ رهندا هئا ۽ مٿن هوٽل يا هاسٽل ۾ رهڻ تي پابندي هئي. ليليٰ ڪبير وڏي چاهه سان اها جاءِ ڏيکاري، جتي اهي اڳواڻ اچي رهندا هئا ۽ ان رات کي ياد ڪندي حاصل بزنجي، ليليٰ ۽ سندس گھراڻي کي اهي قصا ٻڌايا، جيڪي هن ٻين همعصرن کان ڪبير صاحب جي گھر بابت ٻڌا هئا. ليليٰ ڪبير اسان کي ڇڏڻ لاءِ تيار نه هئي. مون ڪچهريءَ دوران کين ماضيءَ جا قصا ٻڌائيندي ۽ ساروڻين ساريندي، کلندي، اداس ٿيندي ۽ پڻ ٽهڪ ڏيندي ڏٺو. ڪچهريءَ ۾ ويٺل هر هڪ بنگالين سان ويسٽ پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ جي رويي تي نالان هو. مون ان گهڙيءَ سوچيو ته 1947ع هڪ لڳاتار درد زندگيءَ کان زندگي ۽ روح کان روح تائين سفر پئي ڪيو آهي.
مون گھر جي آسپاس بلند بالا بلڊنگن تي نظر وجھندي، ليليٰ ڪبير کان پچيو ته هيءُ گھر ته بلڊرز مافيا جي اک ۾ هوندو. جو اهو شهر وچ ۾ 2 ايڪڙ زمين تي آهي، ان تي هن ٽهڪ ڏيندي چيو ته اوهان کي اهو اندازو ڪيئن ٿيو ۽ هن ٻڌايو ته بلڊر مافيا ان گهر جي پويان پٺيان لڳل آهن. پر ڪبير صاحب جو اهو گھر محفوظ ۽ پيار ڪندڙن جي پناهه ۾ هو.