سفرناما

مون ڍاڪا اُڀرندي ڏٺو

زيرِنظر ڪتاب بنگلاديش جي گايءَ واري هنڌ ڍاڪا جي دوري بابت آهي، جتي هو پيپلز سارڪ ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ ويو هو، جيڪا ”هڪ نئين ڏکڻ ايشيا جو تصور: عوامي خيال“ جي موضوع تي ڪوٺائي ويئي هئي. ’ڍاڪا جو سفر‘ حقيقت ۾ هڪ تاريخي ۽ تجزياتي دستاويز آهي، جنهن مان پڙهندڙ گهڻو ڪجهه پرائي سگهندا، خاص ڪري هو پاڪستان جي ٺهڻ کان ٻه اڌ ٿيڻ، ان کان پوءِ جي صورتحال، بنگالين سان ٿيندڙ ڏاڍ، اتي رهندڙ بهارين جي سوچ، پاڪستان فوج جي ڏاڍاين ۽ ٻين ڪيترن پهلوئن بابت ڄاڻ حاصل ڪري سگهندا، جيڪا ان دؤر جي اخباري سينسرشپ سبب اسان تائين نه پهچي سگهي.
مجموعي طور تي هيءَ ڪاوش ذوالفقار هاليپوٽي جي محنت جو اهڙو ثمر آهي، جنهن مان ساڃاهه وند پڙهندڙ ڀرپور لاڀ پرائي سگهن ٿا.
Title Cover of book مون ڍاڪا اُڀرندي ڏٺو

ڍاڪا ۾ روح رچنديون: رقيعه ڪبير جي دعوت

ڍاڪا جو جيتوڻيڪ دورو ڏهن ڏينهن جو هو، پر صبح کان تمام گھڻيون سرگرميون هجڻ ڪري اسان ڪيترائي ماڳ گھمياسين. ماڻهن سان ڪچهريون ٿيون. ميزبانن ۾ هڪ اهم نالو رقيعه ڪبير جو هو، جنهن جي گھر ان ڏينهن تمام وڏي ڪچهري رکيل هئي. جتي بنگلاديش حڪومت جا وزير آيل هئا. اسيمبلي ميمبر سول سوسائٽي جا دوست، صحافي ۽ اسين سڀ موجود هئاسين. ڍاڪا ۾ ٿيندڙ ڪچهري جو محور ساڳيو هو جيڪو هندوستان، پاڪستان يا ڏکڻ ايشيا جي ڪنهن به ملڪ ۾ ٿي سگھي ٿو، اهو هو ته هن خطي ۾ امن ڪيئن قائم ٿيندو. بک، غربت، بدحالي ڪيئن ختم ٿيندي. ويزائن جا معاملا، دهشتگردي، انتهاپسندي کي ٻنجو ڪيئن ايندو. ان لاءِ يورپ جا مثال، جنگتيون ۽ انگيگريٽڊ خطي طور يورپ جي ترقي وغيره، ڊيمن جا شوز، درياهي ۽ ماحولياتي معاملا ۽ گھڻو ڪجهه.
رقيعه 1971ع جي جنگ ۾ ڍاڪا ڪاليج جي شاگرد هئي ۽ ڪمانڊو برگيڊيئر هئي. اڄ به ڪيترن ئي ويب سائيٽس تي اها مشهور تصوير موجود آهي. آزادي جي مجاهدن جي ڪاليج ۽ اسڪول جي شاگردياڻين جي برگيڊيئر ڪبير اڳواڻي ڪري رهي آهي.
هوءَ بهترين ڪالم نويس آهي، اسان کي ڪيترائي ڪتاب تحفي طور ڏنائين. هن جي گھر بنگلاديش جي عورتن ۽ ٻارن جي ڀلائي واري مرڪزي وزير شيرين چوڌري به موجود هئي ۽ اسان جي گروپ جو عورتون خاص طور تي ڪملا سان وڏي ڪچهري ڪئي هئي. رقيعه جي گھر ايندڙ مهمانن مان لڳي رهيو هو ته ڍاڪا شهر ۾ تمام گھڻي سوشل خاتون آهي، جو هن وٽ هر طبقي جا ماڻهو آيل هئا. شيرين شارمين ڪامن ويلٿ ۽ سارڪ ۾ عورتن جي ڀلائيءَ واري ڪافي عهدن تي ڪم ڪري رهي آهي. هوءَ عورتن جي مخصوص سيٽن تي چونڊبي آهي ۽ شيخ حسينه جي ڪچن ڪئبنيٽ ۾ شمار ٿئي ٿي. عوامي ليگ جي جنرل سيڪريٽري سيد اشرف السلام سان ڪچهري پڻ ٿي.
موجوده حڪمران جماعت جي مک اڳواڻ سان ڪچهري جي خواهش هئي. هو نه ته جاويد قاضي کي چوان ها ته شيخ حسينه سان ملاقات جو وقت وٺي ڏئي. ڏينهن اندر سمورا انتظام ٿيا ڍاڪا روانگي جا، تنهن ڪري جلدي وزيراعظم سان ملاقات جو شيڊول ممڪن نه هو. مون هن کي وزيراعظم طور نه پر مجيب جي ڌيءُ ۽ بنگالين جي آزادي جي ليڊر جي بهادر سپاهڻ طور ڏسڻ پئي گھريو. شيخ حسينه جڏهن آخري ڀيرو پاڪستان آئي ته قاضي فيض محمد جي گهر سندس خاص ملاقات رکي هئي، اسلام آباد واري هائوس ۾. اهو ان ڪري جو قاضي فيض محمد نه رڳو ان وقت عوامي ليگ جو مرڪزي نائب صدر هو پر ڏاڍي ڏکئي وقت ۾ شيخ مجيب الرحمان جو ويجھو ساٿي ۽ دوست هو.
جاويد کي جڏهن فون تي ڍاڪا وڃڻ جو ٻڌايم ته هن ڪجهه تحفا منهنجي حوالي ڪيا، جيڪي مون شيخ حسينه واجد جي هڪ اسٽاف ميمبر جي حوالي ڪيا. فون نمبر جاويد مون کي ڏنو هو.
عوامي ليگ جي اڄوڪي سياست ڪيئن آهي، عوامي ليگ جي مدمقابل سياسي قوتون اڳيان نڪري آيون آهن، جيئن اسان وٽ پيپلز پارٽيءَ جي مقابل ن ليگ ۽ ق ليگ نڪري آيون آهن. مون چاهيو پئي ته بيگم خالده ضياء ۽ شيخ حسينه جي وڌندڙ مقبوليت جي ٻين پسمنظر بابت حقيقي سببن ۽ فيڪٽرز جي ڄاڻ وٺان. اڃا اهو خيال دل ۾ هو ته رقيعه ڪبير جي گھر هڪ فهميدو ۽ سادو ماڻهو مليو. رقيعه باجي سڀني کي ڪچهري بند ڪري متوجهه ٿيڻ جو عرض ڪيو ۽ ان جو تعارف ڪرائيندي ٻڌايائين ته اهو سادو پر پراثر همراهه وزرات لوڪل گورنمينٽ جو وزير ۽ حڪمران جماعت عوامي ليگ جو مرڪزي سيڪريٽري جنرل آهي. رقيه ڪبير تعارف ۾ واڌارو ڪندي چيو ته اشرف صاحب 1971ع ۾ پهرين جڙيل حڪومت جي نگران صدر ۽ مشهور بنگالي سياستدان سيد نذرل اسلام آهي. شاهه صاحب عوامي ليگ جو مرڪزي ترجمان به آهي.
ڪچهري دوران کيس فارمل طريقي سان گفتگو جي درخواست ڪئي وئي. مختصر ڳالهه ٻولهه ۾ مهمانن کي ويلڪم ڪندي پنهنجي حڪومتي ڪاميابين، چئلنجن ۽ ٻين اشوز تي ڳالهايو. بنگلاديشي نوجوان وڏي فخر سان هن سان تصويرون ڪڍرائي رهيا هئا. هن جي سڀ کان ڊگھي ڪچهريءَ ۾ ڪرامت، شيخ اسد الرحمان، حاصل، ڊيسائي ۽ آءٌ شامل هئاسين، جنهن ۾ شاهه جي، جو خيال هو ته ڊالر. دينيار ۽ ريال تي پلجندڙ مذهبي انتهاپسندن جيڪڏهن پاڪستان تي قبضو ڪيو ته پوءِ پورو خطو برباد ٿي ويندو. هن هندستان تي به ڳالهائيندي هندستان پاڪستان جي ڪمزور ٿيڻ تي خوش نه ٿئي. ڏکڻ ايشيا جو اهو حصو (پاڪستان) ڪمزور ٿيو ته سڀ کان وڏو نقصان هندستان کي ٿيندو. علائقائي سطح جا اپاءَ وٺي انتهاپسندي کي ختم ڪجي. هن بنگلاديش جي ڏينهن وڌندڙ مذهبي جنونيت تي به ڳڻتي جو اظهار ڪيو ۽ چيو ته عوامي پروگريسو جماعت هجڻ ڪري هاڻ انتهاپسندن جي نشاني تي آهي.
ان کان سواءِ هن 1971ع واري جنگ ۾ پاڪستاني جوابدارن جي معاملي تي ڳالهائيندي چيو ته اهو هر بنگاليءَ جو مطالبو آهي ۽ انهيءَ ڪري مجيب الرحمان ڪيس اڪلايو وڃي ته جيئن بنگالين جو سياسي مورال بلند ٿئي.
دلچسپ ڳالهه هيءَ آهي ته هن وقت جيڪي به عوامي ليگ جي تنظيم جا مک ماڻهو آهن، انهن جا وڏا مجيب جي دور ۾ اقتدار جا اهم ٿنڀ هئا. بنگلاديش ۾ به خانداني وراثت جو معاملو وڌي رهيو آهي، جيڪو گھڻو ڪري ٻاهران آيل ۽ انٽرنيشنل ڊگريون رکندڙ ڪامريڊ جو پيدا ڪيل آهي.
شاهه جي به 1975ع ۾ پنهنجي والد سيد نذر السلام جي جيل ۾ قتل ٿيڻ کان پوءِ لنڊن ۾ روپوش ٿي ويو هو. سيد نذر اسلام جي ويجھن ساٿين مان هڪ کي قتل ڪيو ويو ۽ پوءِ سيد اشرف 1996ع ۾ وطن وريو ۽ هاڻ ٽيون ڀيرو مرڪزي اسيمبلي جو ميمبر ٿيو آهي.
سندس پيءُ، مجيب جي غيرموجودگيءَ پارٽي ۽ حڪومتي معاملن کي ڏسندو هو. شاهه جي ۽ حاصل بزنجي گڏجي اچي ماضيءَ جا قصا کوٽيا ۽ اهڙيون ڳالهيون شيئر ڪيون، جو مون سوچيو ته آخر ڇا لکي ڇا لکبو. هر انسان واقعن ۽ يادن جو ماضي سانڍي هلي ٿو. نذر السلام جا حاصل بزنجو وٽ پنهنجا قصا آهن. پنهنجي پيءُ ۽ شاهه جي پنهنجي والد پاران ٻڌايل قصن تي لکجي يا 1975ع تي شيخ مجيب الرحمان ۽ سندس گھر ڀاتين جي قتل عام قمرالزمان، محمد منصور علي سان گڏ جيل ۾ ماريو ويو. ۽ ان سانحي کي ”ڪلنگ ڊي“ طور قومي ڏينهن ڪري ملهائيندا آهن.

[b]ڍاڪا جي کاٻي ڌر:
[/b]مون بنگلاديش ۾ ڏٺو ته پائيلر واري ڪرامت علي جي سمورن همراهن سان واقفيت هئي، خاص طور تي کاٻي ڌر ۽ عوامي ليگ جي قيادت سان ڪانفرنس دوران جاتيوشنشترڪ دل (عوامي شوشلسٽ پارٽي) سيڪريٽري شيرين اختر سان به تمام گھڻي ڪچهري ٿي. هو سمورن مهمانن کي پنهنجي اين جي او ۽ پارٽي جي دفتر بابت ٻڌائي رهي هئي ۽ آفيس اچڻ جي دعوت ڏئي رهي هئي. هڪ ڏينهن اسين سمورا سندس پارٽي جي دفتر پهتاسين. پارٽي جا اڳواڻ ۽ اين جي او جو اسٽاف موجود هو. پنهنجي اين جي او ۽ سياسي پارٽي جي مختلف شعبا ڏيکاريائون. انهن ۾ عورتن جي حقن ۽ اڳڀرائي لاءِ ڪيل جدوجهد جي نتيجي ۾ مختصر عرصي ۾ حال احوال ڪندس. پر هت ايترو ضرور ٻڌايان ته اينو جي کاٻي ڌر جي مارڪسسٽ توڙي سوشلسٽ سياسي جماعت اتي سياسي طور ٿيل ڀڃ ڊاهه ۽ ڌڙابندي مان هڪ ڌڙو آهي ۽ پاڪستان وانگر بنگلاديش جي به صورتحال سخت خراب آهي پر اتي هندستان وانگر ڪجهه پارٽيون قومي بڻجڻ ٿيون جو سندن ڪجهه ماڻهو اسيمبلين تائين پهچي وڃن ٿا. شيرين اختر سندس پارٽي جي سربراهه اينو ۽ ٻين همراهن سان ڏکڻ ايشيا ۾ کاٻي ڌر جي سياست ۽ نظرين تي ڪافي بحث ڪيو هو. بهادرعورت هئي. سندس گفتگو ۾ جذبو هو ۽ هوءَ عوامي ليگ جماعت جي تعاون تي ان ڪري به خوش هئي جوقومي اسيمبليءَ ۾ عورتن جي سيٽن جي واڌاري لاءِ مختلف ڪوششن کي ڪوآرڊينيٽ ڪري رهي هئي ۽ هوءَ پراميد هئي ته هنن تمام گھڻي خدمت ڪئي آهي. اسين جنهن مهل موڪلائڻ مهل گروپ فوٽو ٺهرايو ۽ ان کان پوءِ سندس آفيس جي اسٽاف مان هڪ خاتون مون کي ٻڌايو ته سندس خاندان جي هڪ عورت پاڪستان جي ڪنهن مقامي انگريزي اخبار ۾ ڪم ڪري ٿي. مون هن کي ڪافي خواتين جا پار پتا ڏنا ۽ مون کي اهو ٻڌي ڏاڍي خوش ٿي ته هو جنهن خاتون جو نالو وٺي رهي آهي سا راشدي گھراڻي جي ننهن ماهين راشدي آهي ۽ هوءَ نه رڳو ڊان اخبار ۾ ڪم ڪري ٿي پر هڪ زبردست ليکڪا پڻ آهي.
مون سوچيو ته دنيا ڪيڏي نه مختصر آهي. اسين هن وقت بنگلاديش ۾ آهيون ۽ شيرين باجي جي آفيس هڪ ورڪر، سنڌ سان پنهنجو لاڳاپو جوڙي رهي آهي. مون سوچيو ته سرحدن ۾ ورهائجي وڃڻ جي باوجود به ڏکڻ ايشيا جا شهري ڪٿي نه ڪٿي ۽ ڪنهن نه ڪنهن رشتي ۾ ڳنڍيل رهن ٿا. هوءَ به بيحد خوش نظر آئي جنهن مهل مون هن کي ٻڌايو ته سندس گهر ۾ وڏي علمي گھراڻي جي ننهن به آهي ته هوءَ پاڻ به هڪ ناليواري ليکڪه آهي.

[b]هدايت بلوچ سان ڪچهري:
[/b]هي سفرنامو بنگلاديش جي ٻن دورن جو گڏيل قصو آهي. پهريون ڀيرو ويو هئس ته سنڌ جو سهڻو شاعر هدايت بلوچ ڍاڪا ۾ پاڪستان جي قومي ايئر لائينز پي آءِ اي جو ريجنل مئنيجر هو ۽ هن بابت مون کي هن ريت خبر ته انعام شيخ مون کي فون ڪيو ۽ چيائين ته بنگلاديش جي ويزا ۽ ٽڪيٽ جو ڇا پروسيس آهي، مون کيس اهي تفصيل ٻڌائيندي هن کان پڇيو ته هو ڇو پڇي رهيو آهي جنهن تي هن ٻڌايو ته پيارو هدايت بلوچ ڪافي وقت کان کيس بنگلاديش لاءِ چئي رهيو آهي. هدايت بلوچ جي رٽائرڊ ٿيڻ جو وقت ويجھو هو پيارو انعام شيخ ته ڍاڪا نه هلي سگھيو، پر هڪ ڏينهن مون کي دعوت آئي ۽ آءٌ انعام کان هدايت بلوچ جو فون نمبر وٺي ڍاڪا پهتس، هدايت بلوچ سان رابطو ڪيم. هن روايتي آڌرڀاءُ ڪندي چيو ته آئون هوٽل بدران سندس گهر وڃي رهان. ڍاڪا ۾ هدايت جو سرڪاري گھر انتهائي پوش علائقي ۾ هو. مون کيس ٻڌايو ته ڪانفرنس صبح ساڻ شروع ٿيندي، سو هو مون وٽ ڪانفرنس هال ملي ته جيئن وڌيڪ پروگرام ٺاهي سگهون. ٻئي ڏينهن هو آفيس مان سڌو براڪ انسٽيٽيوٽ جي ڪانفرنس هال پهتو، جتي نسل ڪشيءَ بابت ٿيندڙ هڪ بين الاقوامي ڪانفرنس هلي رهي هئي. اتي مون سان سنڌ يونيورسٽيءَ جي اڳوڻي وائيس چانسلر ۽ تعليمدان مظهرالحق صديقي صاحب جي هڪ مائٽياڻي به ملي، جنهن جي شادي بنگلاديش ۾ ٿيل هئي. ڪانفرنس جي آخري ڏينهن هدايت هوٽل مان سامان کڻي پنهنجي خوبصورت گھر وٺي آيو، جتي منهنجا بنگلاديشي دوست اڳيئي ڪچهريءَ لاءِ پهتل هئا.
ڪانفرنس ۾ منهنجو پيپر کان پوءِ مقامي ٽي. وي چئنلن پاران پڻ مون کي نسل ڪشيءَ جي معاملي تي ٻن ٽن ٽي. وي ٽاڪ شوز ۾ گھرايو ويو، انهن دفترن ۾ خبر پئي ته حامد مير هتان جو پسنديده اينڪر آهي ۽ هو بنگالي اخبارن لاءِ به لکي ٿو. هدايت بلوچ ان وقت ڍاڪا ۾ قائم سارڪ ايگرڪلچر ڊيسڪ تي ڪم ڪندڙ هڪ سنڌي نوجوان دوست کي به گھرايو، جيڪو ذات جو سوهو هو، جنهن سان سٺي ڪچهري ٿي. ٻئي ڏينهن هدايت پنهنجي گاڏي ۾ اسان کي شهر گھمايو. پوءِ ديدار ڪرائيندي ايئرپورٽ وٺي آيو، جتي کيس ڪراچيءَ کان ڍاڪا ويندڙ فلائيٽ جي مسافرن جي ڪراچي بورڊنگ کي ڏسڻو هو. هن مون کي ٺٺ سان بورڊ ڪرايو. جڏهن کيس منهنجي سفرنامي لکڻ جي خبر پئي ته فيس بڪ تي نياپو لکيائين ته سفرنامي ۾ ذڪر ضرور ڪجانءِ ته مون کيس جواب ۾ لکيو ته ڍاڪا ياترا لکڻ هدايت بلوچ جي ذڪر کانسواءِ ڪيئن پوري ٿي سگهي.
واپسيءَ تي دوستن کي صلاح ڏنم ته هدايت جي ڍاڪا پوسٽنگ جو وقت پورو ٿيڻ وارو آهي ۽ نه اتان جو ڀاڙو گھڻو آهي ۽ نه ئي ويزا مشڪل، سو اهي هڪ ڀيرو ضرور چڪر لڳائي اچن آءٌ ته سندس سٺي ميزبانيءَ جو مزو وٺي آيس. وقت پر ڪري اڏامي ويو. هن وقت هاڻ هدايت رٽائرڊ ٿي ڪراچي ۾ وقت گذاري رهيو آهي. تازوئي سندس پٽ گذاري ويو، جنهن جي ڪري گهڻو غمگين آهي، الله کيس خوش رکي ۽ صحت ڏئي.