سُر سورٺ ۾ علامت نگاري
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ شاھ سائين جي ڪلام جي حقيقت متعلق رقمطراز آهي :
” ڀٽائي صاحب پنهنجي صوفيانه خيال، فڪر ۽ فلسفي کي شعر جي نازڪ ڏوريءَ سان سنڌ جي قديم قصن ۽ ڪُهنين ڪهاڻين جي تاڃي پيٽي ۾ اُڻيو آهي.“
سُر سورٺ ۾ بيان ڪيل داستان جو مطالعو ڪرڻ سان ان ۾ معنى جا انمول موتي ۽ سچائيءَ جا سبق ملن ٿا. مانَ وارن لطيف شناس عالمن ۽ محّققن سُرسورٺ جي قصي کي علامت نگاريءَ جي حوالي سان مختلف زاوين کان ڏٺو آهي. اسان کي هيٺ اهو ڏسڻو آهي ته سُر سورٺ ۾ شاھ سائينءَ حال توڙي خيال جي نقطه نظر کان علامت نگاري جي اوٽ ۾ قصي کي جئن پيش ڪيو آهي، تنهن فڪر ۽ فلسفي کي اسان جي عالمن ۽ عاقلن ڪيئن سمجھيو آهي.
ڪردار نگاريءَ جي حوالي سان هن لوڪ داستان جا مُکُ ڪردار چار آهن. سورٺ، راءِ ڏياچ، ٻيجل ۽ انيراءِ ۽ ٻيا علامتي اهڃاڻ آهن ڪٽاري، سُرندو،گرنار جو ڪوٽ وغيره.
مولانا غلام محمد خانزئي ’منهاج العاشقين‘ ۾ علامت نگاريءَ جي حوالي سان هن سُر جي هيٺينءَ ريت معنى ڪئي آهي :
• ٻيجل مان مراد : مرشد ڪامل، جيڪو مريدن کي نفس جي چنبي مان ڇڏائي راھِ راست تي آڻي ٿو ۽ کين مرڻ کان اڳُ مرڻ جو سبق سيکاري ٿو.
• راءِ ڏياچ مان مراد : مراد وند مريد يا صالح انسان، جيڪو ڪامل مرشد جي حڪم تي ڌن دولت کي تِڇ تصوّر ڪري ٿو ۽ حق جي واٽ ۾ سِر جو سودو سَهانگھو سمجھي ٿو.
• سورٺ مان مراد : نفس مطمئن، جنهن کي سِرُ ڏيڻ جي ماهيت جي خبر نه هئي، جنهن ڪري هن راءِ ڏياچ کي سِرَ جي قرباني ڏيڻ کان منع ٿي ڪئي.
• گرنار جي ڪوٽ مان مراد : هيءُ جهانُ.
• ٻيجل جي ساز جي تندن واري آواز مان مراد :
”الست بربڪم قالوبلى“ يعني ميثاق واري ڏينهن جي يادگيري.
• ڪَٽاري، جنهن سان راءِ ڏياچ ڪنڌ ڪٽي ٿو ڏئي مان مراد : ذڪر فڪر لا الھ الا الله
• ڏياچ جو ڪنڌ ڪپائڻ مان مراد : هست کي نيست ڪري فنا في الله ٿيڻ يا صفات کي فنا ڪري ذات ۾ گم ٿي وڃڻ.
حضرت مولانا رومي جي مثنوي مان ٻن سٽن جو مطلب هن ريت آهي. فرمائي ٿو :
”مرشد اڌوري حياتي وٺي، ان جي عيوض سَوَ حياتيون بخشي ٿو ۽ اهڙيون نعمتون عطا ڪري ٿو جي تنهنجي خواب خيال ۾ به نه اينديون.“
محترم غلام محمد شهواڻي پنهنجي ترتيب ڏنل شاھ جي رسالي جي مُهاڳ ۾ لکي ٿو :
”هن سُر ۾ شاھ هڪ اهڙي سالڪ جو ذڪر ڪري ٿو جنهن نفسِ اماره تي قبضو ڪيو هجي ۽ کيس سورٺ جهڙو نفس مطمئنه هجي ۽ ٻيجل جهڙو ڪامل مرشد ملي.“
گويا سندس خيال مطابق راءِ ڏياچ سچي سالڪ جي روپ ۾ آهي.
سُر سورٺ جي هڪ ٻي تمثيلي معنى جا سنڌ ۾ قدري عام آهي سا هن ريت آهي :
ٻيجل (چارڻ يا مڱڻهار) مان مراد : عزرائيل، جيڪو وقت تي ساھ وٺڻ اچي ٿو ۽ بنان ساھ وٺڻ جي واپس نه ٿو موٽي.
سورٺ مان مراد آهي : حياتي، جيڪا ساھ وڃائڻ نه ٿي گھري. يا سورٺ آهي دنيا، جنهن جي محبّت انسان کي مجبور ڪري ٿي ته من اڃان ڪو دم جيئي.
راءِ ڏياچ مان مراد : صالح يا نيڪ بندو، جيڪو دنيا جي رغبت جو ڪوبه خيال نه ڪري. خوشيءَ سان سرِ تسليم خم ڪري ٿو.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پڻ سُر سورٺ جي ڪن بيتن جو حوالو ڏيندي ٻيجل جو علامتي ڪردار عزرائيل سان منسوب ڪيو آهي. بيت ملاحظه ٿئي :
سر مڱي سر گھري، سِر ريءَ ٿئي نه صلاح
غريبئون نه گذري، ٿو ماري مير ملاح
نايو نوابن جا، ٿو سوريو ڪڍي ساھ
خالق سنجهه صباح، ڪونه ڇڏيندو ڪڏهن
يا
موٽي مڱڻهار، شال مَ اچين ڪڏهين
اَٺَ ئي پهر اجل جو، ڪنڊو منجهه ڪپار
جئن تو سڀ ڄمار، هنيا ڇٽَ پٽن تي
ٻيجل لاءِ اها علامتي معنى وزندار آهي. بيشڪ ٻيجل ڇٽَ پَٽنِ سان هڻي ڇڏيا.
ڊاڪٽر گربخشاڻي پڻ راءِ ڏياچ کي مراد وند مريد ۽ ٻيجل کي مرشد ڪامل جي تمثيل طور پيش ڪيو آهي.
ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو پنهنجي ٿيسز ”شاھ جي شاعري ۾ علامت نگاري“ ۾ هن موضوع تي سير حاصل بحث ڪيو آهي. ۽ ان کي هڪ ٻي رنگ ۾ پيش ڪيو آهي. لکي ٿو :
”لطيف سائين، راءِ ڏياچ کي اهڙي نفس جي علامت طور پيش ڪيو آهي جو موسيقيءَ جي روحاني راحت کان بخوبي واقف آهي. هن کي اها به ڪَلَ آهي ته ٻيجل جهڙي چارڻ، سِرَ جي سئن پنهنجي بکئي پيٽ ڀرڻ ۽ دنيوي سهوليتن کي حاصل ڪرڻ لاءِ هنئين آهي.“
هتي ذهن ۾ هڪڙو سوال اُڀري ٿو ته جڏهن راءِ ڏياچ، ٻيجل آڏو نذراني طور هيرا موتي ۽ مال متاع پيش ڪري ٿو ته ٻيجل وراڻيءَ ۾ ائين ڇو ٿو چوي ته مون وٽ مال متاع جي ڪائي ڪَمي ڪانهي. ڇا هيرن جي هڪ ٿالهه ملڻ تي هو بي پناھ دولت جو مالڪ بڻجي ويو هو.!؟
راجا جو راضي ٿئو، تنهن ڏنا وڏا ڏانَ
موٽي ڪاريا مڱڻي، طرح تنبي کي تانَ
مون وٽ مال متاع جي، ڪمي آهي ڪانَ
ڪارڻ ربّ رحمان، سِرُ وڍي سلطان ڏي
ڊاڪٽر سڌايو صاحب سورٺ جي ڪردار کي ’نفس لوامه‘ سڏيو آهي. سندس خيال موجب اهو نفس يعني ضمير هميشه ’نفس اماره‘ کي صحيح ۽ راستيءَ واري رستي تي وٺي هلندو آهي. ان ڪري کانئس اهڙو ڪوبه عمل سرزد ڪونه ٿيندو آهي، جيڪو انسانيت ۽ شريعت جي برعڪس هجي.
ڪلياڻ آڏواڻي پڻ سورٺ کي نفس جي علامت ڪري پيش ڪيو آهي. جنهن ۾ هن صاحب اهو چوڻ گھريو آهي گويا سورٺ، راءِ کي قربانيءَ کان بازِ رکڻ لاءِ گمراھ ڪيو ھو. جڏهن ته ائين هر گز نه آهي.
پروفيسر ڀمڀاڻي پڻ ڪلياڻ آڏواڻي تي تنقيد ڪئي آهي. هو صاحب لکي ٿو :
”جن سورٺ کي نفس سڏيو آهي تن جو چوڻ آهي ته ٻيجل مان مراد آهي مرشد. پر ٻيجل ته پئسي جي لالچ ۾ اچي راجا کان سِرَ جي طلب ڪئي. سندس زال هيرن جو ٿالهه وٺي رکيو، سو ٻيجل کي ضرور سِرُ وٺڻو هو نه ته راجا سندس سِرُ ڪپائي ها. پاڻ کي بچائڻ لاءِ هن راءِ ڏياچ کان سِرُ طلبيو.“
پروفيسر ڀمڀاڻي گويا ٻيجل جي ڪردار کي بالڪل نا پسند ڪيو آهي. سندس آڏو ٻيجل هڪ لالچي ۽ خود غرض انسان جو ڪردار هو.
ڊاڪٽر سڌايو صاحب، پروفيسر ڀمڀاڻيءَ سان سهمت ٿيندي رقمطراز آهي :
”پروفيسر ڀمڀاڻي جو رايو منطقي ۽ قابلِ فهم آهي، ڇوته آکاڻي کي هروڀرو تمثيلي رنگ ڏيڻ مان ڪو فائدو ڪونهي. عقل جي ڪسوٽي مطابق جيڪا ڳالهه ظاهر ٿئي ٿي اها هيءَ آهي ته ٻيجل مايا جي موھ ۾ ڦاسي ۽ انيراءِ جي خوف کان انهيءَ ڪُڌي ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ٿيو. لطيف سائين ٻيجل کي هڪ اهڙي علامت ۾ پيش ڪيو آهي ۽ هي هڪ اهڙو ڪردار آهي، جيڪو پنهنجي فن، فڪر ۽ معلومات مان ناجائز فائدو حاصل ڪرڻ کان ڪيٻائي نٿو. اهڙا ڪيئي انسان اڄ به سنسار ۾ موجود آهن.
ٻيجل هڪ ماهر سُرندي نواز آهي جنهن کي سُرَ تي مڪمل مهارت آهي. اهو فنڪار پنهنجو فن ٽڪن تي وڪڻي انساني بهتريءَ جي بجاءِ تخريبي سرگرمين ۾ شامل ٿي وڃي ٿو. ٻيجل جو ڪردار عام مڱڻهار کان مٿي هڪ علامتي روپ ۾ نروار ٿيو آهي. هو مهان شخص راءِ ڏياچ جي سخاوت واري راڄ کان راضي نه آهي، بلڪه هو دشمن جو ڇاڙتو ۽ ٽڪن تي وڪاڻل آهي. ان ڪري راءِ جي راڄ کي ختم ڪرڻ جي ڪڍ آهي. هن کي اَجل جو ڪُنڍو ڪپار ۾ لڳل آهي.“
لڳي ٿو ته لطيف سائين به ٻيجل جي ڪردار کان ڪو راضي نه آهي ورنه شايد ائين نه چوي ها :
موٽي مڱڻهار، شال مَ اچين ڪڏهين
اٺئي پهر اجل جو، ڪُنڍو منجهه ڪپار
جئن تون سڀ ڄمار، هنيا ڇَٽَ پَٽنِ تي
ڊاڪٽر تنوير عباسي پڻ ٻيجل جي ڪردار کان بدظن نظر اچي ٿو. هو لکي ٿو: ”ٻيجل مڱڻهار ناهي، پر اهو مڱڻهار جي حيثيت کان اڳتي وڌي هڪ اهڃاڻ ٿي وڃي ٿو. عام مڱڻهار خطرناڪ ناهي. ان کي اجل جو ڪُنڍو منجهه ڪپار ناهي. اهو مڱڻهار ڇَٽ پَٽن تي هڻي نٿو سگھي.“
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي هڪ تحقيقي مقالي ”سُر سورٺ جي معنى ۽ حقيقت“ ۾ وري هن سُر جي علامتي معنى کي هڪ ٻي طرف ڇڪيو آهي. جيڪا معنى دل سان لڳي ٿي ۽ ڀٽائي صاحب جي روحاني عظمت کي نظر ۾ رکي چئي سگھجي ٿو ته سندس اشارو ان طرف يقيناً هوندو. ڊاڪٽر صاحب جي علامتي معنى وارو اشارو پاڻ ڪريمﷺ جي معراج واري واقعي ڏانهن آهي. هن صاحب، نبي مڪرمﷺ جن جي زمين تان عرشِ عظيم ڏانهن اُسرڻ واري موقعي بابت لطيف سائين جون هي سٽون پيش ڪيون آهن.
پرديسان پنڌ ڪري، هلي آيو هُون
اُچو تون عرش تي، آنءُ ڀوڻون مٿي ڀون
ڪيئن تسندي تون ؟ هيءُ سِرَ سوالي مڱڻو
يا
راجا رنگ محل ۾، جاجڪ سر زمين
ٻنهي جهانن جي سردار جو براق وسيلي معراج تي وڃڻ بابت ڊاڪٽر صاحب هي سِٽ ڏني آهي :
تازي ڏهوس تڪڙو، جوهر ڀائي زين
جئن ته پاڻ ڪريمﷺ جن معراج جو سفر رات ۾ ڪرڻ فرمايو. قرآن حڪيم ۾ آهي ”اَسرى بعبده ليله“ لطيف سائين فرمايو :
چارڻ چنگ ڪلهي ڪري، رمي هليو رات
اهڙي طرح هڪ منزل تي حضرت جبرئيل جو بيهي رهڻ ۽ مٿي هلڻ کان معذرت ڪرڻ پڻ سُر سورٺ جي هيٺين سٽن مان ظاهر ٿئي ٿو :
ڏاتار ۽ مڱڻي ڪونه وسيلو وچ
ڊاڪٽر بلوچ صاحب معراج جي مقصد تي روشني وجھندي لکي ٿو:
”هن ذري پرزي ۽ پار پَتي ڏيڻ کان علاوه ڀٽائي صاحب معراج جي حقيقي مقصد تي به روشني وڌي آهي. سندس خيال موجب معراج جا ٻه مقصد هئا، هڪ حقيقي وصال ٻيو حقيقي راز، جو ان وقت نبي ڪريمﷺ تي کوليو ويو. ڀٽائي صاحب انهن ٻنهي مقصدن، راز توڙي وصال جو اهڃاڻ ڏنو آهي.
راز ڪيائين راءِ سين، ڪنهن موچاري مهل
انا احمد بلا ميم، سَئن هنئين سائل
ڪنهن ڪنهن هنئين ڪل، ته هردو ئي هيڪ ٿئي
ڊاڪٽر صاحب وڌيڪ لکي ٿو :
”معراج ”الانسان سِري وانا سِره“، جو هڪ منظر ۽ مشاهدو هو. معراج صفاتي انسان ۽ حقيقي مولى جي هڪ ٻيءَ صفات ۽ ذات جي وحدانيت جو ڄڻ بيمثال مثال هو.“
جن ڪتابن تان استفادو ڪيو ويو
o منهاج العاشقين الانا غلام محمد خانزئي
o يادِ لطيف (مقالو: سُر سورٺ جي معنى ۽ حقيقت_ ڊاڪٽر بلوچ)
o شاھ جي شاعريءَ ۾ علامت نگاري ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو
o آوازِ لطيف اطلاعات کاتو ڪراچي
o شاھ لطيف جي شاعري ڊاڪٽر تنوير عباسي
o عرفانِ لطيف ڊاڪٽر بشير احمد شاد
o شاھ جو رسالو مرتب: ڊاڪٽر گربخشاڻي
o شاھ جو رسالو مرتب: غلام محمد شاهواڻي
o شاھ عبداللطيف (ڊاڪٽر بلوچ) مرتب: ڊاڪٽر بشير احمد شاد