سُر رِپ ۾ وڇوڙي ۽ ويراڳ جا ورلاپ
هر غم جي پنهنجي نوعيت آهي. هڪڙا غم انسان جي اندر کي اُجاري اڇو ڪري ڇڏيندا آهن گويا هو رَچي ريٽو ٿي پوندو آهي. فراق ۽ جدائيءَ جو غم وري ٻين سمورن غمن تي حاوي هوندو آهي. غم جي اهميت ۽ افاديت متعلق ويهين صديءَ جو ڏاهو ۽ عظيم فلاسافر خليل جبران پنهنجي خيالن جو اظهار هنن لفظن ۾ ڪري ٿو:
”غم هڪ بيش بها نعمت آهي. جيڪو هر هڪ کي ميسّر ڪونه ٿيندو آهي. مان پنهنجي غم تي فخر ڪريان ٿو. جڏهن منهنجو غم پيدا ٿيو ته مون گھڻي احتياط ۽ وڏي محنت سان سندس پرورش ڪئي. منهنجو غم پرورش کانپوءِ تمام طاقتور ۽ خوبصورت بڻجي پيو. منهنجي غم جي زبان فصيح هئي ۽ منهنجي زبان به منهنجي لڪل درد جي خوبصورت طريقي سان ترجماني ڪندي هئي. ليڪن افسوس جو منهنجو غم به ٻين فاني شين وانگر فنا ٿي ويو.“
لاکيڻي لطيف پڻ اهڙي ئي غم سان شناسا هو. تنهن ڪري ئي شايد ههڙو اظهار ڪري ويٺو :
ڳوليان ڳوليان مَ لهان، شال مَ ملان هوت
مَنَ اَندر جا لوچ، مڇڻ ملڻ سان ماٺي ٿئي
ڀٽ ڌڻي پنهنجي درد وارن اڌمن جو اظهار ’سُر رِپ‘ ۾ ڪيو آهي. رِپ جي معنى وڏي پربت جيڏي آفت ٻڌائي وڃي ٿي. ٻين لفظن ۾ اهڙو دشمن جنهن جي ڏسڻ سان ڏهڪاءُ طاري ٿي وڃي. هن سُر ۾ وڇوڙي ۽ فراق جي اُپٽار ڪيل آهي، تنهنڪري جدائيءَ جي صبرآزما غم کي ’رِپَ‘ سڏيو ويو آهي. هتي جدائيءَ مان مراد روح جي ربّ کان جدائي آهي. روح کي جسم جي قفس ۾ قيد ڪيو ويو، جتي هو پڃري بند پکيءَ جيان بيتاب ۽ بيقرار آهي. عالمِ ارواح ۾ روحن پنهنجي ربّ سان رهاڻيون ٿي ڪيون. هاڻي جسم جي قيد ۾ هنن لاءِ اها جدائي غم جو پهاڙ بڻجي پئي آهي. روح هڪ ولر کان وڇڙيل ڪونج جيان ڏکن جي ڏِيل ۾ پيو گذاري. سچي سالڪ جي روح جي دانهن حضرت مولانا رومي جي مثنوي ۾ بيان ڪيل بانسريءَ جي درد انگيز سُر جي صدا جهڙي آهي، جيڪا سَرَ کان ڪـَـٽجي جدائيءَ جا ڏنڀ سهي، ڪاتين جي ڪورَ هيٺ اچي ٿي، تنهن کان پوءِ ئي منجھانئس اهڙي درد ڀري دانهن نڪري ٿي.
شاھ صاحب جي ڪلام ۾ علامت نگاري جي خوبي سموري رسالي ۾ نظر اچي ٿي. هن گھڻو ڪري علامت جي اوٽ ۾ ئي روحاني پيغام رسائڻ جي حڪمت عملي اختيار ڪئي آهي. سُرُ رِپَ ۾ پڻ شاھ سائين روح جي علامت طور هڪ اهڙي آسوندي عورت جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪا پنهنجي محبوب جي فراق ۾ لڇي ۽ تڙپي ٿي، ۽ سندس من ميلاپ لاءِ ماندو آهي. وڇوڙي جي سورن، سورمي جو سَنڌ سَنڌ سيڪي ۽ لونءَ لونءَ لَوئي ۽ لوساٽي ڇڏي آهي. ڀلا سڄڻن کان ڌار ڏکن جي ڏيهه ۾ اڪيلو گھارڻ ڪو سَهنجو ڪم آهي!
سچن سالڪن جو روح به اهڙي طرح هن دنيا جون صعوبتون اڪيلو سهندو رهي ٿو ۽ سدائين سچي سپرينءَ جي وصال لاءِ واجھائيندو رهي ٿو. لطيف سائين فرمايو :
ڪڙه ۾ قطارون ڪري، سورن لايا سير
مون جِهي گھاري ڪير، هيڪلي ريءَ سڄڻين
اڄ سڄڻن کي ياد ڪري نماڻيءَ جا نيڻ ٽمي پيا آهن. مٿس غمن جا ڪڪر ڪارونڀار ڪري بيٺا آهن. محبوب جي محّبت سندس چِتُ چريو ڪري رکيو آهي. هو کيس ساري ۽ پڪاري ٿي ته اي سڄڻ! مون وِلهيءَ جي ڪا واهر ڪر. اچي ڪا مون ڏکويل جي سار سنڀال لهه. تنهنجي ياد وڏ ڦڙي وانگر وسي پئي آهي ۽ مونکي وڻ ويڙهيءَ جيان وڪوڙي ڇڏيو اٿس.
عارف ۽ عشاق به مولا جي محّبت ۾ ائين زار و قطار روئندا آهن. اهي به اهڙي ريت مالڪ در ملتجي هوندا آهن ته مٿن ڪا ڪرم جي نظر ٿئي ۽ سڀ ڏولاوا ڏور ٿي وڃن. لطيف سائين اهڙن لطيف جذبن جي عڪاسي اِجھو هن ريت ٿو ڪري :
ڪڪر منجهه ڪپار، جُھڙُ نيڻون نه لهي
اڄُ منهنجي چِتِ، اُٺا مينهن اپار
آءُ سڄڻ لهه سار، ورهه ويڙهي آهيان
ڀلا جن کي جيءَ ۾ جھوري لڳل هجي، اول ته انهن جي نيڻن جي ننڊ ئي حرام هوندي آهي. پر جي اهڙيون اکڙيون ڪڏهن ننڊاکڙيون ٿينديون به آهن، تڏهن به ٻوٽجي وري هڪدم پٽجي وينديون آهن. ڇا لاءِ ته کين سدائين محبوب جو اونو ۽ انتظار هوندو آهي، ۽ اهڙا طالب پنهنجون اکڙيون محبوب جي واٽن ۾ وڇايو ويٺا هوندا آهن، ته ڪڏهن ٿا قريب قُرب ڀريا قدم ڀري اچي سندن اڱڻ اُجارين. لطيف سائين فرمايو :
نيڻ نه ننڊون ڪن، ڀڳو آرس اکين
اُجھاميو ٻرن، توکي ساريو سپرين
آسونديءَ پنهنجي دل کي پرينءَ لاءِ پريشان ٿيڻ کان سَوَ وار منع ڪئي. پر جنهن دل ۾ عشق جي لوري ۽ جھوري لڳل هجي اها دل ته هزار ڀيرا جھلَ پلَ جي باوجود به پرين جي پچار کان پاڻ پَلي ڪانه سگھندي آهي. بلڪه ’جئن ٿڌ تئن وَڌِ ‘ جي مصداق انهي جھوريءَ ۾ وڌيڪ جھِڄڻ لڳندي آهي ۽ هڪ پَلَ لاءِ به پرينءَ جي ياد پاڻان پري ڪري ڪونه سگھندي آهي. ڳهيلي دل کي جيترو جھوريءَ کان جھلبو اوترو اها جھوريءَ وچان جھِڄڻ لڳندي. ڀٽ ڌڻي انهي جذبي جو اظهار بيت جي ٻن سٽن ۾ ڪهڙي نه خوبصورت انداز ۾ ڪري ٿو :
پل پل ۾ پليانس، پل نه رهي پرينءَ ريءَ
جن جھوريءَ کان جھليانس، جھڄيو تن جھوري پوي
پرين جي ياد وساري ويهڻ پنهنجي وَسَ ۾ ئي ناهي. جهڙي ريت ڪچي کوھ تي چڙيل نارَ مان واريءَ گاڏڙ پاڻي وهندو آهي ۽ ان واريءَ واري لڙاٽيل پاڻيءَ کان واريءَ کي سولائيءَ سان جدا ڪري ڪونه سگھبو آهي. اهڙي ريت پرينءَ جي ياد طالب جي رڳ رڳ ۾ ائين رچي ويندي آهي جو ان کي ڪڍي ڇڏڻ يا وساري ويهڻ ممڪن ئي نه آهي. پرين ته جيءَ ۾ جايون جوڙي ويهندو آهي. لطيف سرڪار اهڙي عمدي تمثيل هن ريت ڏني آهي :
جئن سي کوهي نار، وَهَن واريءَ گاڏئان
هيڙو پريانءَ ڌار، نبيرياس نه نبري
مسلسل اوسيئڙي ۽ انتظار سبب سالڪ جي اندر ۾ سُپرينءَ سان سلڻ لاءِ سوين ڳالهيون نسرجي پونديون آهن. ڪيئي ڏک ۽ ڏوراپا اڀري بيهندا آهن. آخر اهي وڌي وڻُ ٿي ويندا آهن. ملاقات کان محروميءَ سبب سالڪ اهي سور سڄڻ سان سَلي ڪونه سگھندو آهي. سندس منَ ۾ مونجهه متل هوندي آهي، ته مَنَ ڪو موقعو ملي ته اندر جي اَورَ سپرينءَ سان اوريان ۽ محبوب سان ڪي گوشائتا گفتا ڪريان. اهڙيون پاڪيزه ۽ راز جون ڳالهيون ڌارين سان ته ڪري به ڪونه ٿيون سگھجن! اهڙي آسرونديءَ جي اندر جو احوال ڀٽ ڌڻي بيت جي ٻن سٽن ۾ هن طرح بيان ڪري ٿو :
ڳالهيون پيٽ ورن ۾، وڌي وڻ ٿيون
پر سي مون نه ڪيون، گوشي پرين نه گڏيا
جنهن سالڪ کي فراق جي چوٽ رسي هجي، تَنهنجي غم ۽ گوندر، فراق ۽ انتظار جي تشبيهه ڀٽائي گھوٽ ڪهڙي نه عمدي پيرايي ۾ ڏني آهي. فرمائي ٿو ته جهڙي ريت مينهن وَسڻ کانپوءِ غير آباد زمينن ۾ قدرتي طور جھنگلي گاھ ٻوٽا ۽ وڻ ٽڻ اڀري بيهندا آهن، يا ڪچي جي زمين تي اُٺي کان پوءِ فصل اوڀڙ کائي اڀرندو آهي، اهڙي ريت عاشق جي اندر کي محبوب جي فراق سبب غمَ ۽ گوندر وڪوڙي ويندا آهن. بيت جون سٽون هن ريت آهن :
اُٺي جئن مُورَن، اوڀڙ ولهارن ۾
سا پَرِ گوندر ڪن، جه ڦوڙائو سڄڻين
جيستائن محبوب سان ملاقات ڪانه ٿي هيس، تيسيتائين آسائتي جي اندر ۾ انيڪ اڌما اٿندا رهيا. ڪيئي خواهشون ڪَرَ موڙي اٿيون. محبوب سان ميلاپي ٿيس ته جبل جيڏي جدائي ۽ صبر آزما ڪيفيت جون ڳالهيون، ڏک ۽ ڏوراپا چڱيءَ طرح ياد ڪري ساري سنڀالي کيس ٻڌائينديس. پر جڏهن ساھ سيباڻي سپرينءَ اچي سندس اڱڻ اُجاريو ته ان بي بدل خوشيءَ سبب هن جا سڀ اولا ئي لهي ويا. سمورا دک درد ۽ ڏوراپا کانئس وسري ويا. هن ائين محسوس ڪيو ڄڻ مٿس وڇوڙي ۽ ويراڳ جي ڪا گھڙي آئي ئي ڪانه هجي. هونءَ به محبوبن سان ڦورا ڦولبا ئي ناهن. لطيف سائين آسائتي جي اندر جي اها ڪيفيت هن ريت بيان فرمائي آهي :
چيتياري چوندياس، ڳالهيون سَڀوئي سڄڻين
جه مقابل ٿياس، ته سڀ وڃنم وسري
طويل انتظار بعد جڏهن وڇوڙي جي ماريل آسائتيءَ جو محبوب موٽي اچي ساڻس ميلاپي ٿئي ٿو، تڏهن هوءَ کيس التجا ڪندي چوي ٿي ته اي منهنجا سپرين! منهنجي مٿان پنهنجي ڪرم جي نظر قائم رک ۽ مون تي پنهنجي مهربانين جو رحمت ڀريو مينهن سدائين وسائيندو رھ، جئن منهنجي اندر مان سمورا خام خيال، وهم ۽ وسوسا لهي وڃن. محبوب ! تنهنجي ميلاپ سان ته منهنجا سالن جا غم الم سڀ ڏور ٿي ويا آهن.
مون تان لاھ مَ سپرين، اکين جا آگم
ڪري ملار مينهن جئن، وسي لاھ وهم
تو ڏٺي مون غَمَ، ڏينهن جا ڏور ٿئا
عشق انسان جي اندر کي اُجاري ٿو. شخصيت کي نکاري ٿو ۽ صبر، تحّمل ۽ بردباري سيکاري ٿو. جيسيتائين انسان ۾ صبر جو مادو پيدا نه ٿيو آهي تيستائين هو سور ۽ سختيون سهڻ جي لائق ئي نه ليکبو. صبر ۽ بردباري عشق جي اولين تقاضا آهي. محّبت جي راھ ۾ جيتريون مشڪلاتون درپيش اچن انهن کي صبر سان سهڻو آهي. کلي عام واويلا مچائڻي نه آهي ۽ نه ئي ٻاهر ٻاڦ ڪڍڻي آهي.
لاکيڻي لطيف ڪنڀر جي آوي (نهائين) کان نينهن جو سبق وٺڻ جي تلقين ڪئي آهي. جهڙيءَ ريت آويءَ ۾ اندر ڏينهن رات باھ ٻرندي آهي پر ٻاهر ٻاڦ به ڪانه نڪرندي آهي ۽ انهيءَ ٻاڦ سانڍڻ جي نتيجي ۾ ئي مٽيءَ جا ڪچا ٿانوَ پچي پڪا ٿي پوندا آهن. اهڙي ريت عاشق کي پنهنجي اندر ۾ عشق جي آڙاھ کي سانڍڻو آهي، ۽ ان جي ٻاٻور ٻاهر ڪڍڻي ئي نه آهي. پوءِ جڏهن هو عشق جي آڙاھ ۾ رچي ريٽو ٿي نڪرندو تڏهن هن جي آڏو دنيا جي ڪائي طاقت بيهي ڪانه سگھندي ۽ هو عشق جي مملڪت جو بادشاھ بڻجي ويندو. الله پاڪ پنهنجن اهڙن سچن عارفن ۽ عشاقن کي ئي وڏا رتبا عطا ڪندو آهي ۽ انهن جو جڳُ سلامي هوندو آهي.
نهائينءَ کان نينهن، سِکُ منهنجا سپرين
سڙي سارو ڏينهن، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري
حضرت مولانا جلال الدين رومي پنهنجي معرڪته الآرا تصنيف ’مثنوي‘ جي ٽين دفتر ۾ ڏُکَ جي فلسفي کي نصيحت جي انداز ۾ هن ريت بيان ڪيو آهي :
”اي انسان! توکي خدا تعالى جيڪي سُکَ عطا ڪيا آهن، سي انهيءَ لاءِ آهن ته سُکن ۾ پلجي تون امتحان وارن ڏکن سهڻ جي لائق ٿئين. جڏهن امتحان وارا ڏُکَ صبر ۽ شڪر سان سهي وڃي پارِ پوندين، تڏهن يقين ڄاڻ ته تون دائمي سُکَ ماڻڻ ۽ روحانيت جي اعلى درجي تي پهچڻ جي لائق ٿي پوندين.“
مددي ڪتاب
o شاھ جو رسالو غلام محمد شهواڻي
o ڀٽ جو شاھ ايڇ ــــ ٽي سورلي / عطا محمد ڀنڀرو
o جامع سنڌي لغات (جلد پنجون) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
o عرفانِ لطيف ڊاڪٽر بشير احمد شاد
o علمي خزانو (ترجمو: مثنوي مولانا روم) (ڀاڱوٽيون) غلام محمد شهواڻي
o ڪلياتِ خليل جبران مرتب : ملڪ اشفاق