سُر سامونڊيءَ جو مطالعو
شاھ سائين جي ڪلام جو تجزيو ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته هو هڪ وڏو جهان ديد انسان هيو. سندس مشاهدي جي قوت عام شاعرن کان گھڻو مٿي هئي. سير سفر دوران هن جيڪي ڪجهه ڏٺو ان جو باريڪ بينيءَ سان مشاهدو ڪيائين. سُر سامونڊي پڻ ان جو سهڻو مثال آهي.
شاھ صاحب جي رسالي جو مولف محترم غلام محمد شاهواڻي سُر سامونڊي جي مضمون بابت رقمطراز آهي :
”سر سامونڊي ۾ وڻجارن ۽ سندن وهن جو احوال عمدي پيرايي ۾ ڏنل آهي. شاھ جيڪو زال ذات جي جذبن ۽ امنگن جو نقش هتي ويهي چٽيو آهي تنهن مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته سفر ڪندي شاعر اکيون اُپٽي ۽ ڪن کولي موحول جو گھري نظر سان مشاهدو ۽ مطالعو ڪندو پئي ويو. ڪراچيءَ جي لاڙي حصي جو مغل ڀئين وٽ جيڪو سامونڊين جي وڇڙيل وهن ۽ منڌل منڌن جو حال هن اکين سان ڏٺو هو، تنهن جي هن سُر ۾ چٽي تصوير نڪتل آهي. وڻجارين جي من جو مونجھارو، اندر ۾ اٿندڙ ۽ پل پل پوندڙ پور، ڪانڌن جي ڦوڙائي ۾ آگي اڳيان التجائون، سندن صحيح سلامت واپس ورڻ لاءِ قسمين قسمين حيلا ۽ تپشائون، تڙن تي ورن ورڻ لاءِ اوسيئڙو ۽ انتظار، بندر تي ناکئن کان پڇائون، پيرن تي پڙ باسڻ، دريا تي اَکا پائڻ، چوواٽن تي ڏيا ٻارڻ وغيره. انهن جو نهايت دل سوز ۽ رقت آميز نموني ۾ بيان ڪيو آهي.“
مون پنهنجي مقالي ۾ سڀ کان اول وڻجارن جي ونين جي اندر جي اڌمن جو نفسياتي جائزو پيش ڪيو آهي. جنهن کان پوءِ وڻجارن جي مسلڪ ۽ مذهب بابت کناکيڙ ڪئي اٿم ۽ آخر ۾ سُر سامونڊي جي روحاني راز جي اُپٽار ڪئي آهي.
خوشي ۽ غم انساني زندگيءَ جا ٻه اهم پهلو آهن. انسان پنهنجي حياتي دوران انهن ٻنهي ڪيفيتن سان همڪنار رهي ٿو. هر خوشي جي تعاقب ۾ غم آهي ۽ هر غم جي پڄاڻيءَ تي خوشيءَ جي انڊلٺ اڀري بيهي ٿي. جيڪا عام طرح عارضي هوندي آهي. هونءَ به خوشيءَ جي مقابلي ۾ غم جي عمر طويل ٿئي ٿي. فراق ۽ جدائيءَ جو غم ٻين سمورن غمن تي حاوي هوندو آهي.
اڄ سڪ جي ستايل ۽ فراق جي ماريل وڻجاري جي ونيءَ جنهن جو وَرُ سهسين سُکائن کانپوءِ مس مس وري آيو آهي، سا نه ٿي چاهي ته سندس محبوب چند ڏينهن جي قيام بعد وري کيس وڇوڙي جو داغ ڏئي هليو وڃي. پر ”جي وڃون وڃون ڪن، سي رهي رهندا ڪيترو.“ وڻجارا جن جو ڪم ئي ڏورانهن ڏيهن سان آهي، سي ڀلا ڪيترو وقت ترسي پوندا. آخر ته کين سفر سِڌارڻو ئي آهي. تنهن ڪري انهن وٽ سدائين سفر جا سانباها هوندا آهن ۽ اَٺئي پهر هو ڪنهن نئين سفر جي تياريءَ لاءِ پيا پاڻ ۾ پچار ڪندا آهن. اڄ پڻ هو وري اسهڻ جا سانباها ڪري رهيا آهن.
اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون
اٺئي پهر اٿن، سعيو ڪنهن سفر جو
اهو منظر ونيءَ لاءِ ويراڳ ۽ وڇوڙي جي واٽ بڻائي ٿو. هوءَ پنهنجي جيجل ماءُ سان مخاطب ٿي چوي ٿي ته، وڻجارا وري ڪنهن سفر تي اُسهڻ جون تياريون ڪري رهيا آهن. سندن ارادو اٽل پيو ڀانئجي. هنن منهنجي روڄ راڙي ۽ ميڙ منٿ کي به مهت ڪونه ڏنو. جيجل! مان انهن سمنڊ جي مسافرن کي ڀلا ڪيترو جھلي پلي سگھان ٿي، جن ٻيڙن جا سڙھ به کولي انهن کي بحرِ بي ڪنار جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي.
اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون
هلڻ هارا سپرين، رئان تان نه رهن
آئون جھليندي ڪيترو، آيل! سامونڊين
پڳهه ڇوڙي جن، وڌا ٻيڙا ٻار ۾
سامونڊي سفر تي روانا ٿي چڪا آهن. انهن جون ڳالهيون ياد ڪري هوءَ تڙ تي گوندر ۾ گذاري رهي آهي. سامونڊين جي تار ۽ تنوار سندس من موڳو ڪري رکيو آهي.
سامونڊي ساري، مٿي تڙ گذاريان
مونکي ٿي ماري، انهن سندي ڳالھڙي
هاڻي ته وڻجاري جي وني جي دل ۾ سِڪ جو سَلو وڌي وڻ ٿي ويو آهي. اها ڏکن ڏَڌل پنهنجي پياري ڀتار جي انتظار ۾ تڙپي تانگھي ۽ تاڻي ٿي ته اوچتو سندس نظر سمنڊ جي سطح کان سرڪندي پنهنجي سامونڊين جي جهاز جي سڙھ تي وڃي پوي ٿي. سندس جان ۾ ساھ پئجي وڃي ٿو. هوءَ وڏيءَ سِڪ ۽ اُتساھ مان اچي ماءُ کي ٻڌائي ٿي ته آيل! اِجھو پنهنجا سامونڊي سڄڻ اچي ماڳ ڀيڙا ٿيا آهن. مون جاني جي جهاز جا سڙھ سڃاتا آهن. پر شل منهنجو محبوب به ان جهاز ۾ خير سان موجود هجي.
سڙھ سڃاڻئو چوءِ، ماءِ سامونڊي آئيا
مانَ منهنجو هوءِ، جاني هن جهاز ۾
ونيءَ جو ورُ ته وري آيو آهي ۽ کيس سک جون ڪي ساعتون نصيب ٿيون آهن پر آخر هو هتي ڪيترو وقت ترسندو. ڪي پهر ڪي ڏينهن! ۽ اهي پهر ۽ ڏينهن ته وڻجاري جي ونيءَ لاءِ ڄڻ اک ڇنڀ ۾ گذري ويندا ۽ سندس سڪ سيني ۾ اڌوري ئي رهجي ويندي. اوسيئڙو ۽ انتظار ته سندس ازلي ساٿي آهن.
...... ۽ اجھو اڄ پرھ ڦٽيءَ جو وڻجارن ڪنهن نئين سفر جو تياريون شروع ڪري ڇڏيون آهن. انهن جي تياري ڏسي سهاڳڻين جو هينيون هارجي پيو آهي. سندن دل غمن جي اٿاھ گهراين ۾ ٻڏي رهي آهي. اهڙي سهاڳڻ پنهنجي غم الم جو اظهار پنهنجي رازدار ۽ غمگسار ماءُ سان ڪندي چوي ٿي ته پياري امڙ! سامونڊين جي تياري ڏسي ۽ سندن جدائي ۽ تڪليفن جو تصّور ڪري منهنجا ته ڳچَ ٿا ڳرن. هنن جي اسهڻ کان پوءِ کين ياد ڪري مان ته مري وينديس.
وڻجارن وري، پرھ پڳهه ڇوڙيا
اوليون پسي ان جون، پَيَڙم ڳچ ڳري
وينديس ماءِ مري، ساري سامونڊين کي
هاڻي وڻجاري جي وني پنهنجي مجازي خدا جي جدائيءَ بعد جيڏين سرتين سان مخاطب آهي، وڻجارا سفر سڌاري چڪا آهن انهن وئي پڄاڻان نه اهي تڙ آباد آهن ۽ نه بيٺڪن ۾ بهاري آهي. نه ئي وري ساھ سيباڻن سامونڊين جي مٺڙي گفتار پئي ٻڌجي. اي سهڻيون سرتيون! سامونڊين کي ساري منهنجو من ملول ٿي پيو آهي ۽ دل تي غمن جا پهاڙ ڪري پيا آهن. جدائيءَ جا ڦٽ اُکڙي ۽ اُڊڙي پيا آهن. اي منهنجيون پاڙي واريون ڀينرون سامونڊين جي سِڪَ ۽ سوز صفا ماري ڇڏيو آهي.
نه سي تڙ اوطاق، نه وايون وڻجارن جون
سرتيون سامونڊين جا، اڄ پڻ چڪيم چاڪ
ماريهون فراق، پاڙيچون پرين جا
سڪ جي ستايل سورميءَ جو من ميلاپ لاءِ ماندو آهي. سندس دل ۾ اها ئي طلب ۽ تات آهي ته جيڪر منهنجو محبوب هاڻي واپس ورڻ جي ڪا واٽ واري ۽ جلد اچي مون سان ملي، جئين منهنجي گھايل من جي مراد پوري ٿئي. مان پنهنجي محبوب سان دل کولي روح رهاڻيون ڪريان. هو پنهنجي دل جو اڌمو اندر ۾ سانڍي ڪانه ٿي سگھي، سو پنهنجي پياري آيل سان مخاطب ٿي چوي ٿي. پياري امڙ! جيڪڏهن منهنجو وَرُ پنهنجو وڙُ ڪري اچي منهنجو اڱڻ اجاري ته هوند مان ساڻس ڳلي لڳي فراق ۽ جدائيءَ جا سمورا احوال اوريان.
جيڪر اچي هاڻ، ته ڪيان روح رچنديون
آيل! ڍوليي ساڻ، مند ڳر لڳي ڳالهيون ڪريان
فراق جي اهڙي ڪيفيت جون بي انت ساعتون گذري ويون. ساعتن مان پهر ٿيا ۽ پهرن مان ڏينهن. ڏينهن مهينن ۾ مٽجي ويا ۽ هاڻ ته سندس صبر جو پيمانو لبريز ٿي چڪو آهي، جو سَر به نسري رهيا آهن ۽ اُتر جون ٿڌڙيون هوائون گُهلي رهيون آهن. هن پنهنجي محبوب جي اچڻ جي آس ۾ سوين سُکائون باسيون آهن.
سَرَ نِسريا پاند، اُتر لڳا آءُ پرين
مون تو ڪارڻ ڪانڌ، سهسين سکائون ڪيون
ايترن پِيرن ڀيٽڻ کان پوءِ وڻجاريءَ جو ورُ وٽس وري آيو آهي. سندس لاءِ گويا سکن جو سج اُڀري پيو آهي، پر ڪيسيتائين! ڪي پهر ڪي ڏينهن.
...... ۽ اهي ڏينهن آخر اچي پورا ٿيا، جيڪي خواب وانگر گذري ويا. اڄ وڻجارا وري ڪنهن نئين سفر جي لاءِ سنبري رهيا آهن. هوءَ پنهنجي ڪانڌ کي آزيون نيزاريون ڪري ٿي ته ڍوليا واپس ورڻ جي وائي وساري ڪجهه عرصو ته مونسان گذار. پر موٽ ۾ کيس مايوسي ئي ملي ٿي. پوءِ هوءَ آخري اميد طور پنهنجي ور جي آيل سان مخاطب ٿي کيس سفارش ٿي ڪري ته منهنجو پرين ٻارهن مهينن کان پوءِ مس مس مون وٽ وري آيو آهي ۽ اجھو وري هو نئين سفر جا سانباها پيو ڪري. تون ئي کيس اهڙي ارادي کان موڙي وجهه. ڇا تون کيس جھلي پلي ڪونه ٿي سگھين!
وڻجاري جي ماءُ، وڻجارو نه پلين!
آيو ٻارهين ماھ، پڻ ٿو سفر سنبهي.
وڻجارن جو مذھب
سنڌ جو معروف اديب ۽ عالم پروفيسر لطف الله بدوي مرحوم پنهنجي مقالي ”شاھ ڀٽائي جو رسمن بابت مطالعو“ ۾ سر سامونڊيءَ ۾وڻجارن جي وستيءَ، مروّج ريتن ۽ رسمن بابت لکندي سندن مذهب ۽ عقيدن تي به روشني وڌي آهي. هو صاحب لکي ٿو :
”سر سامونڊيءَ ۾ انهن سڀني حقيقتن، رسمن رواجن جي خبر پوي ٿي جي ان وقت موجود هئا. مثلاً اهي سامونڊي اڪثر سياري جي مند ۾ سمنڊ جو سفر ڪندا هئا. جڏهن منجھس ڪوبه شور ۽ شر نه هوندو هو ۽ پاڻي ماٺيڻو هوندو هو. اڪثر هو پنهنجي سفر کي ڏياريءَ جي ڏڻ گذارڻ بعد جاري رکندا هئا. جئن ڀٽائي صاحب فرمائي ٿو :
ڏٺي ڏياري، سامونڊين سڙھ سنباهيا
وجھو وَرَ ونجهه کي، روئي وڻجاري
ماريندءِ ماري، پرھ سور پرينءَ جا
بدوي صاحب وڌيڪ لکي ٿو :
”هي سامونڊي اڪثر ڇهه مهينا سفر ڪندا هئا ۽ بهار ۾ موٽندا هئا. جئين شاھ سائين فرمايو آهي :
لڳي اُتر اوهريا، واهوندن ورن
آئون گھڻو ئي گھوريان، سودو سامونڊين
اڱڻ جن اچن، عيد ورتي ان کي
”ڇهن مهينن جو اوسيئڙو ڪو ٿورو نه آهي. وڻجاريون پنهنجن ورن لاءِ رات ڏينهن پيون نهارينديون هيون. معلوم ائين ٿو ٿئي ته اهي وڻجارا اڪثر هندو هوندا هئا، ڇوته شاھ ڀٽائي انهن جي رسمن جو ذڪر افراط سان ڏئي ٿو. هندو عورتون جڏهن آسائتيون هونديون آهن ته جَر تي اَکا پائينديون آهن. اَٽي جا ڏيئا ٺاهي مٿن سندر جا ٽڪا ڏئي گھر مان ٻاري ٿالهيءَ ۾ رکي جَرَ تي وڃي رکي اينديون آهن. سنڌ ۾ اڪثر کوهن تي سهاڳڻيون هندو عورتون ميڙ ڪري هيءَ رسم بجا آڻينديون آهن. شاھ صاحب انهن ڏانهن اشارو ڪندي فرمائي ٿو:
اُڀيون تَڙِ پوڄين، وهون وڻجارن جون
آڻيون اَکا ڏين، کٿوري سمونڊ کي
”ٻي رسم هندن ۾ آهي ته اهي پپر جي وڻن ۾ ڳاڙهي ڪپڙي جون جھنڊيون ٽنگيندا آهن. انهيءَ لاءِ ته سندن آس پوري ٿئي. ڀٽائي گھوٽ فرمائي ٿو :
جَرَ تَڙِ ڏيئو ڏي، وڻ ٽڻ ٻڌي وائنٽيون
الا! ڪانڌ اچي، آسائتي آهيان
مرحوم بدوي صاحب جي راءِ سورنهن آنا صحيح نظر اچي ٿي ته وڻجارن جي اڪثريت جو تعلق هندو مذهب سان هو. ڇوته ساڳي سُر مان ٻيا به ڪي بيت ملن ٿا جن ۾ هندن جي رسمن رواجن جو ذڪر آيو آهي. مثلاً چکيا تي چڙهڻ جي رسم جنهن کي ستي لڪڙي سڏيو ويندو هو. جنهن ۾ مڙس جي مري وڃڻ تي سندس زال پڻ باھ ۾ ٽپو ڏئي پنهنجو انت آڻي سَتي بڻبي هئي. لطيف سائين ان رسم کي چّيءَ چاڙهڻ سڏيو آهي. فرمائي ٿو :
سي ئي جوڀن ڏينهن، جڏهن سڄڻ سفر هليا
رئان رهن نه سپرين، آيل! ڪريان ڪيءَ
مونکي چاڙهي چّيءَ، وئو وڻجارو اوهري
ان کان علاوه ٻين به ڪن بيتن ۾ ڏيئن ٻارڻ ۽ اَکا وجھڻ جو ذڪر اچي ٿو. جئن هيٺيون بيت ملاحظه ٿئي :
جا جَرِ جاٽون نه ڏئي، ڏيئا نه موهي
سڌون ڪوه ڪري، سا پنهنجي ڪانڌ جون
تاهم اهڙا به بيت به ملن ٿا جن مان ظاهر ٿئي ٿو ته وڻجارن ۾ مسلمان به هئا. مثال طور هيٺين بيت ۾ ڏسو. وڻجاري جي وني پنهنجي محبوب کي الوداع چوڻ لاءِ تَڙَ تي بيٺي آهي. پرين پڳهه ڇوڙيا آهن، هوءَ الله جي آسري کين روانو ڪري رهي آهي ۽ انهن لاءِ دم دم دعائون ڪندي الله ۾ اها آس رکي ٿي ته سندس محبوب وٽس وري ضرور موٽي ايندو.
مون اُڀِي تَڙِ پاس، پرين پڳهه ڇوڙئا
هو الله هار اهريا، آئون دم دم دعا ڪندياس
آس نه لاهيندياس، موٽي ايندا مان ڳري
روحاني راز
سُر سامونڊيءَ جي باطني معنى ۽ مقصد تي نظر ڪبي ته معلوم ٿيندو ته ڀٽ ڌڻي ڀلارو هن سُر ۾ سچي سالڪ کي مسلسل جدوجهد جو سبق ڏئي ٿو ۽ ان واٽ ۾ مرشد ڪامل جي لڙھ لڳڻ جي تلقين ڪري ٿو. ملڪوتي منزل ماڻڻ لاءِ عارف کي الائي ڪيترن ڪٺن مرحلن مان گذرڻو پوي ٿو. طريقت جي هن اوکي ۽ پيچيده پيچري پار ڪرڻ ۾ صاحبِ دل معمولي لغزش جي ڪري مورانهون منزل کان پري ٿي ويندا آهن.
لطيف سائين سُر سامونڊي ۾ انهن ملاحن جو ذڪر ڪندي ٻڌائي ٿو ته اهي ڪنهن نئين سفر تي اُسهڻ کان اڳ ڪنهن سونهين کان رهبري وٺي پوءِ روانا ٿيندا آهن ۽ ائين ڪرڻ سبب هو ڪڏهن به منزل کان ڪونه ڀٽڪيا ۽ سدائين ڪامياب ۽ ڪامران رهيا. هتي سونهين مان مراد مرشد ڪامل آهي. جيڪو سالڪ کي سئين واٽ سونهائيندو آهي. ڀٽائي سائين فرمايو :
سڙھ ٿي سبيائون، بندر جن تڙن تي
ملا معّلم خبرون، پڇي پوريائون
سُتڙ سوٺيائون، اَوَتڙ ڪنهن نه اوليا
سنڌ جو معروف محقق ۽ عالم جناب مير محمد ڀيو پنهنجي مقالي ”سر سامونڊي جو روحاني راز“ ۾ رقمطراز آهي :
”هونءَ ته شيطان انسان جو ازلي ۽ وڏو دشمن آهي ۽ کيس انساني عروج ڪڏهن به پسند نه هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته هو سراسر بدي آهي. ان ڪري شيطان عام انساني اقدار کان مٿي اهلِ دل ۽ عارف جو ته خاص ويري هوندو آهي ۽ سندس هميشه اها ڪوشش هوندي آهي ته هو اهڙي عارف کي ڪنهن نه ڪنهن ريت ملڪوتي منزل ماڻڻ کان اڳ هيٺ ڪيرائي، يا اهڙي عظمت حاصل ٿيڻ کان روڪي وجھي. حضرت شيخ عبد القادر جيلاني فرمايو ته هڪ دفعي آنءُ جڏهن بغداد جي کنڊرن ۾ الله جي عبادت ۾ مصروف هوس ته اوچتو آسمان ۾ جُھڙ ٿي ويو ۽ ان سان گڏ بجلي چمڪڻ لڳي. ايتري برسات وسي جو کنڊر پاڻيءَ سان ڀرجي ويا. اوچتو ئي اوچتو آسمان ۾ اُهاءُ ٿيو ۽ آواز آيو ته ’اي عبد القادر! اسان تنهنجي زهد ۽ عبادت مان ايترا ته خوش آهيون جو اڄ کان پوءِ توتان عبادت معاف.‘ مون هڪ دم لا حول والا قوت چيو. منهنجو پڙهڻ ۽ شيطان جو ظاهر ٿيڻ. چيائين ته ’اي عبد القادر! توکي پنهنجي علم بچائي ورتو نه ته ان جاءِ تان مون ڪيئي قطب راھ تان هٽائي ڇڏيا.‘ اتي مون وري کيس چيو ته ’نه مونکي پنهنجي علم نه پر پنهنجي ربّ جي فضل بچائي ورتو.‘
مددي ڪتاب
o شاھ جو رسالو غلام محمد شاهواڻي
o شاھ جو رسالو (گنج) ڀٽ شاھ ثقافتي مرڪز
o سنڌي ثقافت ۽ شاھ لطيف ڊاڪٽر شاهنواز سوڍر
o شاھ جي شاعري ۾ علامت نگاري ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو
o عرفانِ لطيف ڊاڪٽر بشير احمد شاد
o پيهي منجهه پاتال ڊاڪٽر بشير احمد شاد