تجنيسِ حرفي جو ڪمال
لطيف سائينءَ جو رسالو سنڌي ٻوليءَ جو انمول سرمايو ۽ سرچشمو آهي تنهنڪري رسالي مان ئي فقط تجنيس حرفي وارا بيت چونڊيا ويا آهن ۽ وري انهن بيتن مان مثال طور اهي سٽون ڏنيون آهن جن ۾ گھٽ ۾ گھٽ ٽي تجنيس ِحرفي وارا لفظ گڏ آيل آهن. رسالي ۾ تجنيس ِحرفي وارا بيشمار بيت ملن ٿا ۽ سمورن بيتن جي بار بار وضاحت هڪ طرف ورجاءَ جو سبب بڻجي ها ته ٻئي طرف مقالو گھڻو طويل ٿي وڃي ها، تنهنڪري هتي هر هڪ سُر مان چونڊ هڪ ٻن بيتن جي لفظن جي وضاحت ڪري ان سُر جا باقي چند بيت بنان وضاحت جي ڏنا ويا آهن. تاهم انهن بيتن جي تجنيس ِحرفي وارن لفظن کي هيٺان ليڪ ڏئي چِٽو ڪيو آهي. سُرن جي ترتيب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي ترتيب ڏنل رسالي مطابق رکي ويئي آهي.
رسالي جو پهريون سُر ڪلياڻ آهي. انهيءَ سُر جو پهريون بيت ئي تجنيس ِحرفي سان سينگھاريل آهي.
اول، الله عليم، اعلى عالم جو ڌڻي
قادر پنهنجي قدرت سين، قائم آھ قديم
والي، واحد، وحده، رازق، ربّ، رحيم
سو ساراھ سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم
ڪري پاڻ ڪريم، جوڙئون جوڙ جهان جي
هن بيت جي ٽن سٽن ۾ تجنيس ِحرفي جا چار مثال آيل آهن. پهريون والي، واحد، وحده ٻيو رازق، ربّ، رحيم ٽيون سو ساراھ سچو ۽ چوٿون جوڙئون جوڙ جهان جي. جن مان پهريان ٽي لفظ ’و‘ سان ٻيا ’ر‘ سان ٽيان ’س‘ سان ۽ چوٿان چار لفظ ’ج‘ شروع ٿين ٿا. معنى توڙي مفهوم جي لحاظ کان به انهن ۾ ربط نظر اچي ٿو.
ساڳي سُر مان هڪ ٻيو بيت پيش آهي :
چڙهئو، چڪاسن، چاھ، آڳ ٻرندي آئيا
وهسن واڙي ڦلَ جئن، محبتي مَچَ لاءِ
آڻئو پاڻ اڙاءِ، کڻي کوري وچ ۾
بيت جي پهرين سٽ جا پهريان ٽي لفظ ’چڙهئو‘، ’چڪاسن‘، ’چاھ‘ تجنيس ِ حرفي وارا آهن جيڪي حرف ’چ‘ سان شروع ٿين ٿا ۽ انهن ۾ هڪ خاص ردم سمايل آهي. سُر ڪلياڻ مان ڪجهه ٻيا مثال :
پاڻهين پسي پاڻ کي، پاڻهين محبوب
پاڻهين خلقي خوب، پاڻهين طالب تنهه جو
ـــــــــــ
سڀ ڪنهين ڏانهه سامهون، ڪو هنڌ خالي نانهه
احدان جي ارڳ ٿئا، سي ڪانهر ڪبا ڪانهه
محب منجھين منَ مانهه، مون اَڄاڻندي اُجھئو
طالب ڪسر، سونهه سَرُ، ايءَ روميءَ جي اوطاق
پڇين درِ فراق، ته منجھين مشاهدو ماڻيين
سر يمن ڪلياڻ مان تجنيس ِ حرفي جو مثال پيش آهي :
عقابيل اکين ۾، تير تکا توکي
ساجن انهيءَ سيگ سين ڦٽيئي گههڻا فقير
ٻئو مَ مارج مير، تهجو پهريون ئي پورو ٿئو
بيت جي پهرين سٽ ۾ تير، تکا، توکي، تجنيس ِ حرفي وارا لفظ آهن، جيڪي ٽئي حرف ’ت‘ سان شروع ٿين ٿا. ٽين سٽ ۾ مَ، مارج، مير، ٽي لفظ آهن جن جي ابتدا ۾ ’م‘ اچي ٿو.
ساڳي سُر مان هڪ ٻيو مثال :
پائي ڪانُ ڪمان ۾، ميان! مار مَ مون
مون ۾ آهين تون، متان تنهنجو ئي توکي لڳي
مٿين بيت ۾ ميان، مار، مَ، مون، چارئي لفظ تجنيس ِحرفي وارا آهن جن جي شروعات ’م‘ سان ٿئي ٿي ۽ پنهنجي اندر ڀرپور معنويت رکن ٿا.
سُر يمن ڪلياڻ مان باقي مثال پيش ڪجن ٿا :
تتو تَنُ تنور جنءَ، ته ڇنڊي ساڻ ڇماءِ
آڻي آڳ ادب سين، ٻاري جان جلاءِ
برقعا اندر بازيون، پنهنجون سڀ پچاءِ
لڇڻ لئون لطيف چئي، پڌر هَڏِ مَ پاءِ
متان لوڪ لکاءِ، وسالان وِچ پئي
هَي هَي وهي هـُوءِ، من ۾ محبوبن جي
جيرا جوش جلائيا، بُڪين مُڪي بوءِ
اچي پسو روءِ، جي ويساھ نه وسهو
سُر کنڀات مان تجنيس ِ حرفي وارن بيتن جا مثال پيش ڪجن ٿا:
تارا تِرَ تروکڙيون، مٿن ڦلڙيون
وَرِ سي راتڙيون، جي مان اوريون پرينءَ سين
مٿن بيت جي پهرين سٽ جي شروع ۾ تارا، تِرَ، تروکڙيون تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي ٽئي ’ت‘ سان شروع ٿين ٿا.
سُر کنڀات مان ٻيا مثال :
اونڌاهي اڌ رات ۾، پرين پسايو پاڻ
چنڊ ڪتين ساڻ، پيهي وئو پڙلاءَ ۾
ـــــــــــ
آيو چنڊ چڙهي، چاريءَ جو چيو ڪري
اڀو ات اڙي، جت ڏٺائين پرينءَ کي
سُر بروو ۾ تجنيس ِحرفي جا ڪيترا ئي مثال ملن ٿا. جن مان ڪجهه مثال پيش ڪجن ٿا.
ڪري ڪانگ ڪرنشيون، پيرين پرين پئيج
آنءُ جو ڏيئين سنيهڙو، سو وچ مَ وساريج... الخ
هن بيت جي پهرين سٽ ۾ ئي ٻن هنڌن تي تجنيس ِحرفي آيل آهي. پهرين حصي ۾ ڪري، ڪانگ، ڪرنشيون ۽ ٻئي حصي ۾ پيرين، پرين، پئيج تجنيس ِحرفي پارا لفظ آهن جيڪي ’ڪ‘ ۽ ’پ‘ سان شروع ٿين ٿا. شاھ سائينءَ جو اهو ڪمال چئجي جو هڪ ئي سٽ ۾ اهڙن لفظن جو انتخاب ڪيو اٿس جن ۾ روانيءَ سان گڏ وگڏ تجنيس ِحرفي سان خوبصورت نڀاءُ ڪري ويو آهي. سُر بروو جا ٻيا مثال:
نيڻ سڪيلا سپرين، ڀونر، ڀرون، ڀالا
چڪيم چاڪ پرينءَ جا، اندر ۾ آلا
يار ميڙين يا الله، جنهن جي صحبت ڪاڻ سڪي هينئون
ـــــــــــ
عشق اهڙي ذات، منجھائي مَيَن کي
ڏينهان، ڏورڻ، ڏونگرين، روئن سڄائي رات
اٿئي ويٺي تات، ميان محبوبن جي
ـــــــــــ
جن ريءَ سري مَ ساھ، رتي رُس مَ تن سين
هوءِ ڪرهين ڪڇج ڪيم ڪين، ڪج سيد چئي صلاح
ٻي وروهڻ واھ، ڪا توکي آهي تَن ري !
ـــــــــــ
منهنجي مداين جي، جي ڪَل پريان پيئي
ڪڏهن ڪوسا نه ٿئا، ڏوراپا ڏيئي
ساجن سڀيئي، ڍڪيم ڍول ڍلائيون
سُر سريراڳ مان تجنيس ِ حرفي جا مثال هن ريت آهن.
اٿي اور الله سين، ڪوڙ ڪماءِ مَ ڪَچ
ڪڍ تون دغا دل مان، صاحب وڻي سچ
ان پر اٿي اچ، ته سودو ٿئي سڦرو
بيت جي پهرين سٽ ۾ اٿي، اور، الله تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جن ٽنهي جي شروع ۾ ’ا‘ اچي ٿو. ساڳي سُر مان هڪ ٻيو مثال:
جيڪي منجهه جهان، سو تاريءَ تڳي تنهنجي
لطف جي لطيف چئي، تو وٽ ڪمي ڪانه
عدل ڇٽان آنءُ نه، ڪو ڦيرو ڪج فضل جو
سُر سريراڳ جو هيٺيون بيت تجنيس ِحرفي جي حوالي سان انتهائي خوبصورت ۽ مثالي بيت آهي جيڪو جملي ڇهن سٽن تي مشتمل آهي ۽ انهن مان ٽن سٽن ۾ تجنيس ِحرفي پنهنجي پوري فن سان سمايل نظر اچي ٿي.
هيڪي ٻانهي چت ۾، ٻي جوڙي جوڙ جبار
ڪڍي اونهي ڪـُنَ مان، اي آگي جو آڌار
جهاز جوهرين جو، تنهه ڀئي مَ ڏي ڀتار
ننڍا وڏا مڪرا، سڀ پسندا پار
منهه مديني سامهون، جت محمد شاھ موچار
سٻاجھو ستار، ستر سڀيئي ڪري
ـــــــــــ
وٺي وجهه وکر جا، دنگيءَ ۾ داڻا
وِيرَ ورندءِ ويسرا، ويهه مَ ويڳاڻا
هي ننڊ نه ڄاڻا، ڪڏهن هڻندءِ ڪـُن ۾
سُر سامونڊي مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش ڪجن ٿا :
لڙ لهريون لس ليٽ، جت انت نه آب جو
الله ات مَ اولين، ٻيڙا مٿي ٻيٽ....... الخ
مٿين بيت جي پهرين سٽ ۾ تجنيس ِحرفي وارا هڪ ئي وقت چار لفظ آيل آهن. لڙ، لهريون، لس، ليٽ جيڪي سڀ ’ل‘ سان شروع ٿين ٿا ۽ انهن لفظن ۾ غضب جي رواني آهي.
سُر سامونڊي مان ٻيو مثال :
ڏٺي ڏياري، سامونڊرين سڙھ سنباهيا
وجھئو ور ونجهه کي، روئي وڻجاري
ماريندم ماري، پرين سور پرينءَ جا
سُر گھاتو ۾ تجنيس ِحرفي جا ڪيترائي مثال ملن ٿا. جئن هي بيت ملاحظه ٿئي.
گھوريندن گھورئيا، اَگھور گھوريائون
مانگر ماريائون، ملاحن منهه سنرا
هن بيت جي ٻي سٽ ۾ مانگر، ماريائون، ملاحن، منهه وارا لـفظ تجنيس ِحرفي جا سهڻا مثـال آهن، جيڪي چارئي ’م‘ سان شروع ٿين ٿا. سُر گھاتو مان ٻيا مثال :
ائين جا لڏو لوڏ، نه ايءَ پر گھاتوئڙن جي
ڪـُن ڪلاچيءَ ڪوڏ، سک نه ستا ڪڏهين
ـــــــــــ
متو آهين مڇ، ٿلهو ٿئو ٿونا هڻين
تو جا ڏٺي اڇ، تهه پاڻيءَ پُنا ڏينهڙا
سُر کاهوڙي مان تجنيس ِ حرفي جا مثال :
گنجي ۾ گـُن گھڻا، پير پروڙي پاءِ
کاهوڙي کڙوئا، نڪا اوڏي ماءِ
جني ڏٺي جاءِ، تني موٽڻ ميهڻو
پهرين سٽ جا آخري ٽي لفظ پير، پروڙي، پاءِ تجنيس ِحرفي وارا آهن جن جي شروع ۾ حرف ’پ‘ آندل آهي…هڪ ٻيو مثال :
جي ڪو ڏٿ ڪري، ته ڏونگر ڏورڻ ڏاکڙو
ڇپر ڪونه ڏي، سوکڙيون ستن کي
هيٺ سُر ڪاپائتي مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش ڪجن ٿا :
تنبائي تاڪيد سين، جن پڃايو پاءُ
لسي تند لطيف چي، هلي تن هٿاءُ
ململ منجھان ماءُ، جي سکيون تن سون ڪئو
مٿين بيت جي ٽين سٽ جي شروع وارا ٽئي لفظ ململ، منجھان، ماءُ تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي ’م‘ سان شروع ٿين ٿا. ساڳي سُر مان ٻيا بيت هن ريت آهن.
اڄ پڻ اجھڻ کي مرين، نڪي ڪَتوءِ ڪال
ارٽ اوڏيائي نه وهين، محڪم وٺي مال
ڀوري توسين ڀال، ڪانڌ ڪريندو ڪيترا
ــــــــــــ
تانسينءَ ڀڳو ئي ڀير، جانسينءَ رتو راس ٿئي
بريءَ بيڪاريءَ سين، هاري پاڻ مَ هير
ڪت ڪتيندي ڪير، نئين سين نڄاڻجي
سُر بلاول مان تجنيس ِحرفي وارا چونڊ بيت هن طرح آهن :
ڀيريون ڀيري ڀڃ، هي جي منجھان پوريون
ٻئي در ڪنهه نه وڃ، ري هاشمي هيڪڙي
بيت جي پهرين سٽ ۾ ڀيريون، ڀيري، ڀڃ تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جن جي شروعات حرف ’ڀ‘ سان ٿئي ٿي.
اکين سو ئي اوڙکئو، جو ڪنين سئوم ڪَرَنُ
ماءُ منهنجو مَنُ، ڄام پسند هين پتئو
ـــــــــــ
جکري جهو جوان، ڏسان ڪونه ڏيهه ۾
مهڙ مڙني مرسلين، سرس سندس شان
ايءُ آگي جو احسان، جنهه هادي ميڙيم ههڙو
سُر پرڀاتي مان تجنيس ِحرفي وارا بيت پيش آهن.
ستو ڪيئن ننڊون ڪرين، ور وهاڻيءَ ووءِ
سڀان ساز سندوءِ، پيو هوندو پٽ ۾
مٿين بيت جي پهرين سٽ ۾ ور، وهاڻي، ووءِ ۽ ٻي سٽ ۾ سڀان ساز سندوءِ تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جن مان پهريان ’و‘ ۽ پويان ’س‘ سان شروع ٿين ٿا.
الانسان سري واناسره، ان پر اتائين
ڳُجهه ڳُجھاندر ڳالهيون، راز رکيائين... الخ
سُر ڪارايل مان تجنيس ِحرفي وارا بيت پيش آهن.
سَر سُڪي سال ٿيا، هنج هريوئي پير
ڪنگ ويچارو ڪير، جو رسي انهيءَ رموز کي
هن بيت جي پهرين سٽ ۾ سَرَ، سُڪي، سال تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي ٽئي ’س‘ سان شروع ٿين ٿا.
سُر ڪارايل جو هڪ ٻيو بيت :
موران موٽڻ ميهڻو، نوڻي نانگ نه ڪن
ڪارايل ڪارن کي، ڳاراڪئو ڳهن
وٽين وھ پين، سِڪ سُرڪين نه لهي
سُر ڏهر ۾ تجنيس ِحرفي وارا ڪيترائي بيت ملن ٿا.
لاکا لڄ سندياءِ، اوڏ اگلي آهيان
پکا سي پرتاءِ، جي اجھي تنهنجي اڏيا
پهرين سٽ ۾ اوڏ، اگلي، آهيان ٽئي ’ا‘ سان شروع ٿين ٿا ۽ تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن. ساڳي سُر مان ٻه وڌيڪ مثال هن ريت آهن:
ريٻارڻ روئي، واڙيءَ وڌا وڇڙا
سمورا سوئي، هڻي ساٿ هيڪلي
ــــــــــ
چڻي چيتاري، ڪونج ڪاڇي ڪنڌيين
سڳر سو ساري، هئي جنهه جي هيرئين
سُر سسئي آبري مان تجنيس ِحرفي جا ڪجهه مثال پيش ڪجن ٿا.
موٽي مران مَ ماءُ ! موٽڻ کان اڳي مران
لڇي لالن لاءِ، شال پنديس پير تي
بيت جي پهرين سٽ ۾ موٽي، مران، مَ، ماءُ، موٽڻ ۽ ٻي سٽ ۾ لڇي، لالن، لاءِ تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جن ۾ پهرين سٽ وارا لفظ ’م‘ سان شروع ٿين ٿا. جڏهن ته ٻي سٽ ۾ لفظن جي شروعات ’ل‘ سان ٿيل آهي.
تجنيس ِحرفي سان سينگھاريل آبري جو هڪ ٻيو بيت :
آڌر، نڌر اڀري، اسونهين آئون
چٽيا چور چنجن ۾، بَرَ ۾ بلائون
موٽ پنهون پاهون، متان محب مري وڃان
سُر معذوري مان تجنيس ِحرفي جا مثال ملاحظه ٿين :
جيڪين چيس جيڏيين، سو نه ڪئائين ڪَنِ
معذور مرڻ منِ، ڪيچين لئه قبولئو
بيت جي ٻي سٽ ۾ معذور، مرڻ، من تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي ٽئي حرف ’م‘ سان شروع ٿين ٿا.
ساڳي سُر مان ٻيا مثال :
راتيان روئي رت ڦڙا، منڌ مرڪي ڏينهه
اندر نعرو نينهه، ٻاهر واھ وڙن سين
ــــــــــ
رڃن ۾ رڙ ٿي، ڪَرَ ڪڻڪي ڪونج
نعرو منجهه نڪونج، ايءَ تان آھ عشق جي
سُر ديسي مان تجنيس ِحرفي وارا بيت پيش ڪجن ٿا :
ڏاگھن ڏيرن ڏونگرن، ڏکن آنءُ ڏڌي
پڇان پير پنهونءَ جو، وجھا وک وڌي
لکي آنءُ لڌي، نا ته پَٽن ڪير پنڌ ڪري
بيت جي پهرين سٽ ۾ ڏاگھن، ڏيرن، ڏونگرن، ڏکن تجنيس ِحرفي وارا لفظ ’ڏ‘ سان شروع ٿين ٿا. ٻي سٽ ۾ پڇان، پير، پنهونءَ ۽ وجھا، وِکَ، وڌي وارا لفظ آيل آهن جن مان پهريان ’پ‘ سان ۽ پويان حرف ’و‘سان شروع ٿين ٿا. اهڙي طرح هن بيت ۾ هڪ ئي وقت تجنيس ِحرفي جو استعمال ٽن هنڌن تي ڪيل آهي.
ساڳي سُر مان هڪ ٻيو مثال :
ور واراڪا وچ ۾، لکين آڏو لَڪَ
هوءِ جي آڏا حق، سي ڪندا ڪوھ ڪُٺيءَ کي
سُر ڪوهياري ۾ تجنيس ِحرفي جا ڪيئي مثال ملن ٿا.
ڏونگر تون ڏاڍو، ڏاڍا ڏاڍايون ڪرين
من تن اندر تئن، جئن وڻ وڍي واڍو
اي ڪرم جو ڪاڍو، نا ته پٿر ڪير پنڌ ڪري
بيت جي پهرين سٽ ۾ ڏاڍو، ڏاڍا، ڏاڍايون ٽئي لفظ ڪيڏا نه وقتائتا ۽ با معنى آهن جيڪي ٽئي حرف ’ڏ‘ سان شروع ٿين ٿا. ٻي سٽ ۾ وڻ، وڍي، واڍو تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي ’و‘ سان شروع ٿيل آهن.
ساڳي سُر مان ٻه ٻيا مثال پيش ڪجن ٿا :
ڇپر پير ڇنام، آنءُ ڪنهه پَرِ هلان ڪيچ ڏي
ڏيرن ڏک ڏنام، ڪين ڏکويس ڏونگرين
ـــــــــــ
اچو اچو چون، ’ويهه‘ وئا ته گھورئا
سرتين سانگ سکن سان، مون جئن رت نه رون
اوءِ مر ويٺيون هُون، مون سانگا تو سور ٿئا
سُر حسيني مان تجنيس ِحرفي جا مثال ملاحظه ٿين :
مون سڏيندي سڏڙا، ساٿي سڏ نه ڏين
ولهيءَ جي وٿاڻ تي، توڏ نه تنوارين
هيڏا هاڃا ٿين، بري هن ڀنڀور ۾
بيت جي پهرين سٽ ۾ هڪ ئي وقت تجنيس ِحرفي جا چار لفظ آيل آهن. سڏيندي، سڏڙا، ساٿي، سڏ، جيڪي سڀ ’س‘ حرف سان شروع ٿين ٿا.
سُر حسيني مان ٻيا مثال :
ويٺي مون وئو، لڙي سج لڪن تان
آئون ڏوريندي ڪيترو، پهڻن پير پئو
سورن ساڻ سِهو، اچي ٿيم جيڏيون
ــــــــــ
لڳم ٻاڻ ٻروچ جو، امڻ! پَل مَ مون
سڀ رنڱينديس رت سين، ڪيچا اوري ڀون
مادر! مٿان مون، لڪن لوڏون لائيون
سُر راڻو مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش ڪجن ٿا :
ڪالهه گڏيو سون ڪاپڙي، بابو بکاري
سامي سيلو سِرَ تي، مالها موچاري
ڏيئي ڏکاري، ڦٽي دل فقير وئو
بيت جي ٻي سٽ ۾ سامي، سيلو، سر تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي ٽئي حرف ’س‘ سان شروع ٿين ٿا. سُر راڻو مان ٻيا مثال:
ويٺي ٻاريان ٻانگهه سين، ڪوڙين اڄ قنديل
هَي هَي هنجون هاريان، منجھان سِڪ سبيل الخ
ــــــــــ
ڪيڏانهن ڪاهيان ڪرهو، چوڏس چٽاڻو
منجهه هين ڪاڪ ڪڪورئي، منجهه هين لڊاڻو
راڻو ئي راڻو، راڻي ري ڪين ٻئو
سُر ليلا چنيسر مان تجنيس ِحرفي جا مثال هيٺ ڏجن ٿا.
ميڻي تي موهجي، هاري! ڳيڙءِ هار
ڪوڙين ڪيا ڪيترا، انهيءَ خر خوراڪ
ڀري وئو ڀتار، آيئي ڏنءُ ڏهاڳ جو
مٿين بيت جي ٻي سٽ ۾ ڪوڙين، ڪيا، ڪيترا تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي حرف ’ڪ‘ سان شروع ٿين ٿا.
سُر ليلا چنيسر مان ٻيا مثال :
مڻيو وجھان مچ ۾، هائيءَ هڻان هار
ڀِري جي ڀتار، ته ميريائي مانُ لهان
ــــــــــ
الا! ڏاهي مَ ٿيان ! ڏاهيون ڏکَ ڏِسن
مون سين مون پرين، ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪئا
ــــــــــ
سڀئي سهاڳڻيون، سڀني ڳچيءَ هار
پسڻ ڪارڻ پرينءَ جي، سهسين ڪن سينگھار
ڍول تنين جي ڍار، هيٺاهيون هلن جي
سُر ڪاموڏ مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش ڪجن ٿا.
کاڄ جنين جون ککيون، مال جنين جا مڏ
سمي سيئي سيڻ ڪئا، هيڻا جني هڏ
ڄام پرتئي لڏ، ساٽين جي سيد چئي
بيت جي ٻي سٽ ۾ سمي، سيئي، سيڻ تجنيس ِ حرفي وارا لفظ آهن. جيڪي ٽئي حرف ’س‘ سان شروع ٿين ٿا.
سُر ڪاموڏ مان ٻيا مثال :
ڪاريون، ڪوجھيون، ڪـُوَڙِيون، منهه ميريون ميون
ڀاڪر پائي ڀن کي، پاڻي ۾ پيون
جي سام سمي وييون، تن تان لٿو حرف حساب جو
ــــــــــ
ڪاريون، ڪوجھيون، ڪـُوَڙِيون منهه نه موچاريون
وٺي ويٺيون واٽ تي، ککيءَ جون کاريون
اُني جون آريون، سمي ري ڪير سهي
سُر سورٺ مان تجنيس ِحرفي جا مثال هن ريت آهن :
ٻئا در ڏيئي ٻن کي، آيس تنهني دَرِ
سونهارا سورٺ وَرَ، ڪا منهنجي ڪَرِ
ڀلا ڀيري ڀَرِ، پالهو پنڌ پينار جو
بيت جي آخري سٽ ۾ تجنيس ِحرفي جا ٻه مثال پيش ڪيل آهن. اول ڀلا، ڀيري، ڀَرِ ۽ پوءِ پالهو، پاند، پينار. پهريان لفظ حرف ’ڀ‘ سان ۽ پويان ٽي لفظ ’پ‘ سان شروع ٿين ٿا. سُر سورٺ مان ٻيا مثال:
ڪنجھي ڪيرت ڪينرو، واڄو ولاتي
هنئي تند حضور ۾، تنهه پارس پيراتي .... الخ
مٿو مور نه پاڙيان، تنهنجي تند تنوار
سر ۾ سڄڻ ناھ ڪين، موٽُ مَ مڱڻهار
ڪينهين منجهه ڪپار، لڄيندو ٿو لاهيان
سُر ڪيڏارو مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش آهن :
هوڏاھ هن هاڪارئو، هيڏاھ هي هڻن
سرنايون ۽ سنڌڙا، ٻنهي پار ٻرن
گھوٽن ۽ گھوڙن، رڻ ۾ لائون لڌيون
مٿين بيت جي پهرين سٽ ۾ هڪ ئي وقت تجنيس ِحرفي وارا ڇهه لفظ آيل آهن. هوڏاھ، هن، هاڪارئو، هيڏاھ، هي، هڻن. جيڪي سمورا حرف ’ھ‘ سان شروع ٿين ٿا. هي تجنيس ِحرفي جو عمدو مثال آهي. ٻيا مثال هن ريت آهن.
محرم موٽي آئيو، آئيا تان نه امام
مديني جا ڄام، مولا! مونکي ميڙيين
ــــــــــ
ڏٺو محرم ماھ، سنڪو شهزادن ٿئو
مڪي مديني ماڙهين، رنو مٿي راھ
تنهه واحد کي واھ، جو حڪم ههڙائي ڪري
سُر رِپَ مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش ڪجن ٿا :
نه مون سَوَڙِ نه گبرو، اتر اوتون ڏي
سيءُ سارينديون سي، جني نڌر نجھرا
بيت جي ٻي سٽ ۾ سيءُ، سارينديون، سي تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جن جي شروع ۾ حرف ’س‘ آيو آهي. ٻيا مثال :
نيڻ نه ننڊون ڪن، ڀڳو آرس اکين
اُجھامئو ٻرن، توکي سارئو سپرين
ــــــــــ
سئو سُکن ساٽي ڏيئي، ورھ وهايم هيڪڙو
مون کي تنهه، نيئي پير ڏيکاريو پرين جو
سُر پورب مان تجنيس ِحرفي جا مثال :
نانگن ڪين نمائيو، ناٿُ نمايو نينهه
مڙهين اُٺا مينهه، جوڳيان سندي ذات کي
مٿين سٽ ۾ نمائيو، ناٿ، نمايو، نينهه، تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جيڪي سمورا ’ن‘ سان شروع ٿين ٿا. سُر پورب مان ٻيا مثال:
نڪين نمن ناٿ کي، ناٿ نه نمائين
جاٽرا ڪن نه جوڳ کي، جوڳُ نه جوهارين
آديسي آڻين، اهڃاڻيون الماس جون
ـــــــــــ
جي تون چيلو چائيين، تان پَرِ گروءَ جي پار
هوائون هينگلاج ڏي، ويندي سڀ وسار
نانگا ناٿ نهار، سامي وڏي سڪ سين
سُر رامڪليءَ ۾ تجنيس ِحرفي جا تمام گھڻا مثال ملن ٿا، جن مان چند هيٺ پيش ڪجن ٿا :
ڪن ڦٽ، ڪاپٽ، ڪاپڙي، ڪنوٽيا، ڪن ڪٽ
دونهان جن دکائيا، هلي مٿي هٽ
خاڪ جنين جي کٽ، هلو تڪيا پسون تن جا
مٿين بيت جي پهرين سٽ ۾ هڪ ئي وقت تجنيس ِ حرفي وارا ڇهه لفظ آندا ويا آهن. ڪن ڦٽ، ڪاپٽ، ڪاپڙي، ڪنوٽيا، ڪن ڪٽ جيڪي سمورا حرف ’ڪ‘ سان شروع ٿين ٿا. ساڳي سُر مان ڪجهه ٻيا مثال :
ڪن ڪپائي ڪاپڙي، جندا ٿيءُ جوان
ڪاھ ته لڳئي ڪانُ، نانگن هٿان نينهه جو
ــــــــــ
ڪن ڦٽ، ڪاپٽ، ڪاپڙي، لنگ لانگوٽيا لال
لاهوتي لطيف چئي، موهيا ڪنهه نه مال
ههڙا جني حال، هلو تڪيا پسون تن جا
ـــــــــــ
اڄ نه اوطاقن ۾، سندي جوڳيان ذات
ڏينهان ڏورڻ ڏک سين، رئڻ سڄيائي رات
تَنِ جنين جي تات، سي لاهوتي لڏي وئا
سُر آسا مان تجنيس ِحرفي جا مثال هن ريت آهن :
جئن جئن ڏمر ڪن، تئن تئن نشا نينهه جا
محبّت محبوبن، ماڻي مان معلوم ٿئي
بيت جي ٻي سٽ ۾ محبّت، محبوبن، ماڻي، مان، معلوم تجنيس ِحرفي وارا لفظ آهن جن جي شروعات حرف ’م‘ سان ٿئي ٿي. هيٺ ٻيا مثال ملاحظه ٿين :
کَرَ کي کپر کاءُ، نانگ مڻيارو نڪري
اُڀو جو اوناءُ، سِر ڀر سندي سڄڻين
ــــــــــ
مونکي ماءُ مجاج، پڃاري جئن پڃئو
هٿن ڇڏي هاج، ويئي سار سرير مان
ــــــــــ
جتي’ آھ‘ نه ’ناھ‘ ڪا، ايءُ خاڪي جو خيال
جانب جو جمال، پسڻا پري ٿئو
سُر مارئي ۾ تجنيس ِحرفي جا ڪيترا ئي مثال موجود آهن، جن مان چند مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا :
اتان اوٺي آئيو، خبر کينءَ کري
ٻنهي پاسي ٻاجهه ٿي، پئه مَ منڌ مري
ويندينءَ ويڙِ وري، مليرَ اٺي مينهڙين
مٿين بيت جي پهرين سٽ ۾ اتان، اوٺي، آئيو ۽ ٽين سٽ ۾ ويندينءَ، ويڙ، وري، تجنيس ِحرفي ورا لفظ آهن جن مان پهريان ٽي حرف ’ا‘ سان ۽ پويان ٽي حرف ’و‘ سان شروع ٿين ٿا.
سُر مارئيءَ مان ڪجهه ٻيا مثال :
پاڇاهي نه پاڙيان،سرتيون سُئيءَ ساڻ
ڍڪي اگھاڙن کي، ڪين ڍڪيائين پاڻ
ٻيهر ڄاپي ڄاڻ، اِبِرَ جي اوصاف کي
ــــــــــ
هن مند مارو سَنَرا، ڍنگر ڍار رهن
پاڻي پوڄ پٽن ۾، پکي پاند پين
هِن کي لوھ لطيف چئي هوءِ کائڙ منجهه کلن
کاٽونبا کاڄن، مينهه وسندا موٽ تون
مٿين بيت جي ٻي سٽ ۾ پاڻي، پوڄ، پٽن ۽ پکي، پاند، پين ڇهئي لفظ حرف ’پ‘ سان شروع ٿين ٿا.
سکو سڀ سرتيون، سِپُنِ مُلا سِيرُ
ٻئو مٽائي مير، اڀيون اَبرَ آسري
سُر سهڻي مان تجنيس ِحرفي جا مثال پيش ڪجن ٿا :
گھڙي گھڙو هٿ ڪري، چيلهه ٻڌي چوتو
منهنجو من ميهار کي، پار وڃي پهتو
گوتي ۾ گوتو، مونکي محب ميهار جو
مٿين بيت جي ٻي سٽ ۾ منهنجو، من، ميهار ۽ ٽين سٽ ۾ مونکي، محب، ميهار ڇهئي لفظ حرف ’م‘ سان شروع ٿين ٿا.
دهشت دم درياھ ۾، جت هيبت هلاچو
ورڄي ويرين وچ ۾، ڪاڏي وئو ڪَچو
ساهڙ ڄام سچو، ساڻي ٿيندم سير ۾
ـــــــــــ
ڪارا ڪـُن ڪاري تڳي، گرهڙ ڪن گڙڪا
مئي متي مهراڻ جا، دوپارا دڙڪا
ويندي ساهڙ سامهان، جھول ڏنس جھڙڪا
اچي پيئي اتهين، جت سير سندا سڙڪا
کرڪن جا کڙڪا، سونهان ٿيڙس سير ۾
سُر سارنگ ۾ تجنيس ِحرفي جا انيڪ مثال ملن ٿا جن مان چند پيش ڪجن ٿا :
مون منجھيئي مينهه، ڪوھ ڪرينديس ڪڪرين
سرلو سارو ڏينهه، مون پريان جو نه لهي
مٿين بيت جي پهرين سٽ ۾ تجنيس ِحرفي جو ٻه ڀيرا استعمال ٿيل آهي. اول مون، منجھيئي، مينهه ۽ پوءِ ڪوھ، ڪرينديس، ڪڪرين. جن مان پهريان لفظ حرف ’م‘ سان ۽ پويان حرف ’ڪ‘ سان شروع ٿين ٿا. وڌيڪ مثال هن ريت آهن :
پيه پسايو پانهنجو، نظارو ناگاھ
لٿو ڪٽ قلوب تان، ٿي ورونھڻ واھ
اميدون ارواھ، پيه پسندي پنيون
ــــــــــــــ
اڄ رسيلا رنگ، بادل ڪڍيا برج سين
ساز، سارنگيون، سرندڙا، بجائيين برچنگ
صراحيون سارنگ، پلٽيون رات پڊام تي
واهند ئان وڄ ٿي، گڙيون ڏونهه گنباٽَ
ڪنڍيون ڪاهي ڪسَ ڪريو، وَڇون ڪريو واٽَ
سنگھارن سک ٿئا، لٿي اڃ اساٽ
جھڙ ڦڙ ڏيئي جھاٽ، پُسائينديون پَٽيون
شاھ سائينءَ جي رسالي جو اڃان باريڪ بينيءَ سان مطالعو ڪبو ته منجھس تجنيس ِحرفي جي سونهن سان سينگاريل وڌيڪ ڪيترائي بيت نظر ايندا. مون هن مختصر مقالي ۾ ڀٽائي جي فقط چند نمايان سُرن مان اوهان کي ان سونهن جا جھلڪا پَسايا آهن.