اکين جا احوال
سنڌ جي سدا حيات شاعر ۽ مفڪّر حضرت شاھ عبداللطيف ڀٽائي پڻ پنهنجي ڪلام ۾ اکين جو ذڪر مختلف حالتن ۽ ڪيفيتن ۾ ڪيو آهي. هتي اول اهڙين حالتن ۽ ڪيفيتن جو ذڪر ڪجي ٿو. ان کان پوءِ انهن جا مثال مختلف سُرن مان پيش ڪبا. هتي اهڙن بيتن جي گھڻي تشريح کي غير ضروري سمجھي فقط بيت لکيا ويا آهن، جن جو مختصر مفهوم پيش ڪيو ويو آهي. جيڪو ئي اسان جي هن مقالي جو اصل مقصد آهي.
سُر يمن ڪلياڻ ۾ شاھ سائين محبوب جي اکين جي تمثيل عقاب واري تيز طرارين اکين سان ڏني آهي ۽ انهن اکين ۾ تکا تير يا باري بان ڏيکاريا آهن، جن سان گھڻا ئي عاشق ڦٽجي پيا آهن. اهڙي معنى وارا مذڪوره سُر مان بيت پيش ڪجن ٿا.
عقابيل اکين ۾، توکي باري بان
اُڀو اڳرايون ڪرين، ماڳُ هڻئو مستان
جانب تون زيان، اکين سين ايڏا ڪرين
ــــــــــ
عقابيل اکين ۾، توکي تِکا تير
ساجن انهم سينگ سين، ڦٽيئي گھڻا فقير
ٻئو نه مارج مير! تهجو پهريون ئي پورو ٿئو
ــــــــــ
عقابيل اکين ۾، تير تکا توکي
ساجن انهم سور جي، ڪَل نه آ ڪهه کي
مارين ٿو مونکي، چاڙهي لوھ لطيف چئي
ــــــــــ
عقابيل اکين سين، تير چلايا تو
ٻئو مر ماري سو، جهه جو پهريون پورو نه ٿيي
سُر سهڻي ۾ وري انهن اکين جي اها ڪرامت ڏيکاري وئي آهي ته جن محبت جي واٽ ۾ پنهنجون اکيون وڇائي پوري توجه سان ميهار ۾ مهو رکيون اهي ڀل ته تار درياءَ ۾ گھڙي پون ته به درياءَ کي مجال نه آهي جو کين ٻوڙي سگھي.
اکيون مهه ميهار ڏي، رکيون جن جوڙي
ري سندَ سيد چئي، تار گھڙي توڙي
تنين کي ٻوڙي، سائر سگھي ڪين ڪي
سُر سسئي آبري ۾ وري لاکيڻي لطيف آري ڄام جي اکين کي ئي سسئيءَ جو سهارو ڪري پيش ڪيو آهي. سسئي آري ڄام جي اکين سان وندر جا وڻ ڏسي ٿي ۽ پنهنجي پنهل جي پيشاني به پسي سگھي ٿي.
اکيون آري ڄام جون، انڌيءَ سين آهين
هو جي وڻ وندر جا، سي مون سُنهائين
ڏسئو ڏيکارين، پيشاني پنهونءَ جي
ــــــــــ
اکيون آري ڄام جون آهن انڌيءَ ساڻ
پسي ڪنديون پاڻ، پيشاني پنهونءَ جي
سُر حسيني ۾ لطيف سرڪار اکين کي ڏوراپا ڏنا آهن ۽ کين ئي ڏوهي قرار ڏنو آهي ته پنهل جي وڇوڙي ويل بيٺي ڏٺائون پر رتُ نه رنيون! انهن کاڻين، لوٺين اکين ان وقت ڪجهه به نه ڪڇيو. هاڻي جڏهن سندن پنهل وڃي پار پهتو آهي ته مُٺيون ماٺِ ئي نه ٿيون ڪن.
اکين ڪين ڪِئو، رَت نه رنائون!
اڀي ڏٺائون، ڦوڙائبا سپرين
ــــــــــ
کاڻيون، لوٺيون اکيون، ڪٺيون ڪين ڪڇن
مُٺيون ماٺ نه ڪن، هَيُون رهن هوت ري
سُر مومل راڻو جي هڪ بيت ۾ مومل جي اکين جي تشبيهه هيرن سان ڏني وئي آهي. جنهن سان هوءَ عام خاص کي وڍيندي ڪَٽيندي رهي ٿي. هيرو ڪٽڻ جي ڪم به ايندو آهي. ٻئي بيت ۾ سندس اکين کي ڪهاڙي يا وڍيندڙ تکي اوزار سان ڀيٽيو ويو آهي، جن سان هن زور ڀريون زبرون هڻي حاڪمن جا ڪنڌ ڪٽيا آهن. جنهن جي گواهي ڪاڪ ڪنڌيءَ پرڏيهن جون قبرون ڏين ٿيون. هڪ مرحلي تي جڏهن مومل جو راڻي سان نينهن اڙجي ويو ته سندس انهن جادوگر اکين جو ڄڻ سحر ئي ختم ٿي ويو ۽ ساڳين اکڙين ۾ فقط راڻي لاءِ انتظار ۽ اونو اچي جائگير ٿيو. کائنس ڪاڪ جا ڪرشما سڀ وسري ويا.
مومل کي مجاز جا، اکين ۾ الماس
نه ڪا عام نه خاص، جي ويا سي وڍيا
ــــــــــ
گجر کي گجميل جون، تارن ۾ تبرون
هڻي حاڪمين کي، زور ڀريون زبرون
ڪاڪ ڪنڌيءَ قبرون، پسو پرڏيهين جون
ــــــــــ
سوڍي منهنجي ساھ سين، جيڏيون! جئن ڪئو
ڪڙي مون ڪاڪ ٿي، آسڻ وسرئو
پسان ڪين ٻئو، تو ريءَ اکڙين سين
سُر سارنگ ۾ لطيف سائين اکين جي تمثيل جُھڙ سان ڏني آهي. يعني اهي نيڻ سدائين آگميا بيٺا آهن. هاڻي جيڪڏهن محبوب اکيون کڻي مرڪي پوي ته سمورا دک درد دفع ٿي وڃن. ٻي بيت ۾ شاھ سائين مينهن سان مخاطب ٿي فرمائي ٿو ته جيڪڏهن تون اکڙين کان وسڻ جو هنر سکي پوين ته هوند رات ڏينهن بس وسندو ئي رهين اصل بَسِ نه ڪرين. گويا محبوب جي فراق ۾ عاشق جو اکيون اٺئي پهر وسنديون رهن ٿيون.
ڪڪر منجهه ڪپار، جُھڙ نيڻئون نه لهي
جهڙا منهنجا سپرين، تهڙا ميگهه ملهار
کڻ اکيون کل يار، وڃن سور سَنڌا ڪيون
ــــــــــ
وسڻُ اکين جئن، جي هند سکين مينهه
ته هوند راتو ڏينهه، بَس بونديئون نه ڪرين
ــــــــــ
جھُڙ نيڻئون نه لهي، ڪڪر هُونِ نه هُونِ
ساريو سپرين کي، لڙڪ ڳلن تي پُونِ
سي مر رويو رُونِ، جن مسافر سپرين
سُر آسا ته اکڙين جي اپٽار سان ڀريو پيو آهي. هن سُر ۾ لطيف سائين اکين جو مختلف ذاوين کان ذڪر ڪري ڪمال ڪري ڇڏيو آهي. ڪٿي ٿو فرمائي ته جن اکين ۾ پرينءَ جو پرتوو ڪونهي ۽ دل محبوب جي ياد سان آباد ناهي، انهن سکڻن ۽ بيسود ماڻهن جو جيئڻ ئي جنجال آهي. ڪٿي وري اهڙين اکين جو ذڪر ٿو ڪري جيڪي گند ڪچري سان ڀريل آهن، پوءِ اهي اهڙي ڪيفيت ۾ پرينءَ کي ڪيئن پسي سگھنديون! ڪڏهن وري پرينءَ کي اکين ۾ ويهاري اکيون ٻوٽي ڇڏڻ جي تمنا رکي ٿو ته جئن سندس محبوب کي ڪوبه ڏسي نه سگھي ۽ پاڻ به ڪنهن کي نظر کڻي نه پَسي. ڪڏهن وري محبوب کي تارن ۾ تڪيو ڪرڻ ۽ ونين ۾ ويهڻ لاءِ چوي ٿو. اهڙي مفهوم وارا بيت پيش ڪجن ٿا.
پرين نه اکڙين ۾، هنئون نه حاضر جن
سي هينئين جاڙ جيئن، ٺلها ٺاٻر سکڻا
ــــــــــ
مورک مام نه ٻُجھڻا، هيڏانهه هوڏانهه ڪنِ
سي ڪنئه پرين پسن، ڪٽر جن اکين ۾
ــــــــــ
اکين ۾ ٿي ويهه، ته آنءُ واري ڍڪيان
توکي ڏسي نه ڏيهه، آنءُ نه پسان ڪي ٻيو
تارن ۾ ڪر تڪيو، ونين ۾ ٿي ويهه
اکين ۾ ٿي پيهه، ته آنءُ آچارو ٿيان
ساڳي سُر ۾ شاھ سائين عاشق سان مخاطب ٿي فرمائي ٿو ته جيڪي اکيون صبح ويل سج اڀرڻ سان پرينءَ کي نه ٿيون پسن، انهن کي ڪڍي ڪانگن جي حوالي ڪرڻ گھرجي. ڪٿي وري لطيف انهن اکين جا ٿورا ٿو مڃي، جيڪي هر وقت کيس پرينءَ جو جلوو ۽ جمال پسائينديون رهن ٿيون. ڪٿي ته وري پرھ ڦٽيءَ ويل اکين سان پرين پسڻ کي حضوري حج ( حج ِ اڪبر) جيترو مقدس عمل ڪوٺي ٿو. وري اکيون جڏهن پرينءَ جو ديدار ڪري واپس ورن ٿيون ته سندن آرام حرام ٿي وڃي ٿو ۽ هو ٻيهر ڪڏهن به سُک سان نه ٿيون سمهن.
اڀرندي ئي سج، پرين جي نه پسنديون
ڪڍي ٻيئي ڏج، اکڙيون ڪانگن کي
ــــــــــ
مونکي اکڙين، وڏا ٿورا لائيا
ته پڻ پرين پسن، کڻان جي کرَ سامهون
ــــــــــ
اکيون پرينءَ ري، جي ڪي ٻئو پسن
ته ڪڍي کي ڪانگن، نوالا نيڻ ڏيان
ــــــــــ
تن نيڻن کي نيرانِ، جن ساجھر سيڻ
جيءُ جسي ۽ جان، ڪَرَ حضوري حج ڪئو
ــــــــــ
ڪي جو ڪهين پارِ، اکيون پَسي آئيون
ٿيون ديوانيون دل ۾ اَپر لڳين آر
تنهان پوءِ قرارِ ، ستيون ڪين سيد چئي
ڀٽ ڌڻي ڀلاري سُر آسا ۾ اکين بابت دل کولي احوال اوريو آهي. فرمائي ٿو ته اکين جون به عجب عادتون آهن. پرائي ساٿ جا سور وڃي خريد ڪري اچن. اهي اتي اڙجي ويون جتي هٿيارن جي حاجت ئي نه آهي. يعني محبوب جون اکيون پاڻ هٿيار مثل آهن. اکين کي گھڻا ئي ڀيرا منع ڪئي ته ڪٿي نه اَڙو پر ننڊ ۾ لوڪُ لتاڙي وڃي ساجن کي لڌائون. عاشق لاءِ ته عذاب ٿيو پر پرينءَ سان پاڻ سو پرچي آيون. لطيف سرڪار هن سُر ۾ ڪٿي اُلٽي اک ڌارڻ جي تلقين فرمائي ٿو. جي لوڪ لهوارو وهي ته تون اوڀار ۾ اوچو وَھُ. نئڙت ۽ نهٺائيءَ سان ادب وچان پرينءَ جي پٺيان پٺيان هل. هڪ بيت ۾ وري اهڙين اکين ڌارڻ جي ڳالهه ٿو ڪري جن سان فقط پرينءَ کي پسي سگھجي. ڪنهن به ٻي پاسي نهارڻ جي اجازت نه آهي، ڇوته تنهنجو پرين غيرتمند آهي. هڪ بيت ۾ وري فرمائي ٿو ته سياهيءَ جو سرمو مردن کي نه ٿو سونهين، اهو ته عورتن جو مَرَڪُ آهي. تون پنهنجي اکين کي پرينءَ جي جلوي ۽ جمال سان پُر ڪري ڇڏ. مٿين مفهوم وارا بيت پيش ڪجن ٿا.
اکين کي آهين، عجب جهڙيون عادتون
سور پرائي ساٿ جا، وڃيو ويهائين
اُتي لونءَ لائين، جت حاجت ناهي هٿيار جي
ـــــــــــ
اکِ اُلٽي ڌارِ، ونءُ ابتو عام سين
جي لهوارو لوڪ وهي، تون اوچو وَھُ اوڀار
منجھان نوچ نهار، پر پٺيرو پرينءَ ڏي
ـــــــــــ
اکيون سي ئي ڌارِ، جن سان پسين پرينءَ کي
ٻي ڏانهن ڪين نهار، گھڻو ريسارا سپرين
ـــــــــــ
سرمو سياهيءَ جو، رنن کي رهاءِ
ڪاني ڪارائيءَ جي، مڙس ٿي مَ پاءِ
اکين ۾ اٽڪاءِ، لالائي لالن جي
سُر آسا ۾ اکين جي متعلق ٻيا به ڪيترا ئي بيت ملن ٿا. هتي مختصر طور هيٺ اهڙن بيتن جي فقط اها هڪ سٽ لکجي ٿي جنهن ۾ اکين جو ذڪر اچي ٿو.
اکڙيون علي الصباح، دوس ديکڻ آئيون
ــــــــــ
ڪي جو ڪيڏانهن، اکيون پسي آئيون
ــــــــــ
ڪي جو وڃي ڪال، اکيون پسي آئيون
ــــــــــ
اکڙيون اکڙين تي، ڏمر ڏوس ڪرين
ــــــــــ
اکين کي آئون، جان ڪي جُھلون پائيان
ــــــــــ
اکڙين آرو، مُنهان پڇي نه ڪيو
سُر رِپَ ۾ اکڙين کي پرينءَ جي سار ۾ اوجاڳيل ڏيکاريو ويو آهي جيڪي هرگز نه ٿيون ٻوٽجن.
نيڻ نه ننڊون ڪن، ڀڳو آرس اکين
اجھاميو ٻرن، توکي ساريو سپرين
سُر بروو سنڌيءَ ۾ لطيف سائين اکين کي اهڙو قاتل ڪوٺيو آهي، جيڪي عاشق کي ڪوٺي ڪهي ٿيون ڇڏين. عاشق جي جسم جا ٽڪرا ٽڪرا ڪري باقي وڃي ڪرنگھو ٿيون بچائين. مٿان وري حق تي رهڻ ۽ صبر جي تلقين ٿيون ڪن. عاشق مسڪين به تڪليفن جا اهڙا ته عادي ٿي وڃن ٿا جو اهي معشوق کي پاڻ دعوت ٿا ڏين ته اي محبوب! تون نظرن جا تير چتائي نشانو وٺي وري واپس نه ڪر. اکين کي ڇڏي ڏي ته اهي پنهنجي عادت ڀل پوري ڪن.
ڪوٺي ڪٺائون، اڄ پڻ اکڙين سين
ماسُ وراهي هليا، ڪرنگل ڇڏيائون
وتوا صو باالحق و توا صو بالصبر، اينءَ اُتائون
مُئي ماريائون، کِلي گھائيو سڄڻين
ـــــــــــ
کوڙي کڻ مَ سپرين! کنيئي تان کوڙ
عادت جا اکين جي، سا نيئي نباهج توڙ
مون ۾ عيبن ڪوڙ، تون پاڻ سڃاڻج سپرين
سُر پورب ۾ شاھ صاحب انهن اکين جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪي جڏهن مرڪندي چهري سان پرين مٿي کڻي ٿو ته عاشق جا سڀ ڏکَ ڏور ٿي وڃن ٿا. عام ماڻهو انهيءَ ڪيفيت کي بک مثل ڀانئن ٿا جڏهن ته پرينءَ جي انهي ادا سان سمورا سور لهي وڃن ٿا.
تِن اکين اتان سُکَ، کلندي کڻن جي
پرين پاٻوهڻ سين، ڏور ڪئا سڀ ڏُکَ
ماڻهن ليکي بُکَ، سامن سور سنا ڪئا
سُر ڏهر ۾ پڻ اکين جو احوال ملي ٿو. هڪ بيت ۾ لطيف سائين مگتي کي صلاح ٿو ڏي ته تون اکين کي پير ڪري مديني پاڪ وڃي پهچ، جتي پاڻ ڪريمن ﷺ جي جلوي ۽ جمال جي هر سو روشني پکڙيل آهي. اها جمال جي جوت پَسي اُمتين جا نيڻ ٺري ٿا پون. تون به گھڻي سِڪَ ۽ اڪير وچان پير ڀري وڃي اها مقدص زيارت پسڻ جي سعادت حاصل ڪر.
ونءُ مديني مڱڻا، اکيون پير ڪري
جتي ماڻڪي محمد مير جي، جرڪيو جوت ڪري
پَسئو جوت جمال جي، جت اُمتين نيڻ ٺري
پريتئون پير ڀري، ڪج زيارت ذوق سين
سُر ڏهر ۾ اکين جي حوالي سان ٻيا به بيت ملن ٿا جن ۾ پنهون ڄام ۽ اوٺين جو ذڪر آيو آهي.
اوٺين ڪارڻ اڄ، نيڻ نهارا مون ڪيا
پنهون ڄام پهڄ، ته لاهيون اُڃَ اکين جي
ـــــــــــ
نيڻ نهاري مهجا، روئي رَتُ ٿئا
جي هتان هوت ويا، سي اچن تان آجي ٿيان
ـــــــــــ
نيڻ نهاري مهجا، رَتُ ٿيا روئي
ڏکن جي ڏوئي، آئي هٿ اسونهه جي
اهڙي ريت شاھ سائين جي اڪثر سرن ۾ اکين جو احوال اچي ٿو. مگر هن مقالي ۾ ان موضوع جي حوالي سان سرسري جائزو پيش ڪيو ويو آهي.