قادرِ مطلق جي هستيءَ جو تصور
ايڪ قصر در لک، ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن سڄڻ سامهون
سڪ جو سودو سوڌيندي سچو سالڪ جڏهن عشق جي امتحان جون سموريون منزلون اڪري پار پوي ٿو، تڏهن هو ڄڻ ته کوري مان پچي رچي ريٽو ٿيو پوي ۽ کيس ٻي ڪنهن به هستيءَ جي طلب ۽ تات ڪانه ٿي رهي. سندس دل ۾ فقط مالڪِ حقيقي جي محبّت لاءِ جڳهه رهي ٿي. هاڻي کيس ڪنهن به دنيوي علم جي لوڙ ڪانه ٿي رهي. کيس دنيا جي هر چيز ۾ پاڪ پروردگار جو پرتوو پوندو نظر اچي ٿو ۽ سندس زبان تي تون ئي تون جو ورد رهي ٿو.
ڪيو مطالعو مون، هو جو ورق وصال جو
تنهن ۾ تون ئي تون، ٻي لات نه لحظي جيتري
سچي عشق جي منزل عاشق ئي ڄاڻن ٿا. دنياوي عشق ۾ به عقوبتون سهڻيون پون ٿيون. ٿڌا ساھ کڄن ٿا. ڳوڙها ڳڙن ٿا. ڪڏهن ڪڏهن پٿر ۽ ڪنڊا به قبول ڪجن ٿا. جبل جھاڳڻا پون ٿا ۽ صحرائن جو سفر مقدر بڻجي ٿو. پر حقيقي عشق ان کان ڪئي ڀيرا وڌيڪ قربانيون گھري ٿو. من جون سڌون ماري، دنيا جي لوڀ لالچ کي لت هڻي، شريعت، طريقت ۽ حقيقت جون منزلون اُڪري انسان وڏين صبرآزما سَٽن سهڻ بعد مس وڃي معرفت کي رسي ٿو. انهن منزلن طئي ڪرڻ ۾ جيڪي ڪشالا ڪڍڻا پون ٿا، اهو هر ڪنهن جو ڪم نه آهي. شاھ سائين فرمائي ٿو :
عشق نه آهي راند، جو کيڏن ڳڀرو
سسي نيزي پاند، اڇل ته اڌ ٿئي
جيڪي عارف اهي سموريون منزلون طئي ڪري وڃي پار پهچن ٿا، تن جي مٿان الاهي رازن جي حقيقت کـُـلي پوي ٿي ۽ کين وڻ ٽڻ توڙي ڪک پن مان فقط ’هو‘ واري هڪڙي ئي وائي ٻڌڻ ۾ اچي ٿي. ۽ جڏهن طالب، مطلوب ۾ پاڻ کي فنا ڪري ڇڏي ٿو ته ان وقت زماني جي ڪوتاھ نظريءَ سبب الزام تراشي جي جواب ۾ سندس جسم جي رڳ رڳ مان هي آواز اڀري ٿو ”هن زماني ۾ ڪيئي منصور آهن، تون ڪيترن کي سوريءَ جو سينگار بڻائيندين.“
جر تڙ تک تنوار، وڻ ٽڻ وائي هيڪڙي
سڀيئي شي ٿيا، سوريءَ سزا وار
همه منصور هزار، ڪهڙا چاڙهئو چاڙهين
حق کي حاصل ڪرڻ لاءِ سچ جي سوداگرن جيڪي جتن ڪيا، جبل جھاڳيا، وندر ووڙيا، کٿيون ڪفنيون ۽ بيراڳڻيون کڻي جوڳ ڪڍيا، سامين جي سنگت ۾ تپشائون ڪيون، لاهوت ۽ هاهوت جا ڦيرا ڪيا، فاقا ڪڍيا، مالائون جپيون ۽ ڪنٺا پاتا، تن مٿان ته ڪٿان به حقيقت جا راز ڪين کليا. پر جڏهن ڪنهن سالڪ جي نظر پنهنجي وجود جي اٿاھ گھرائين ۾ رسي ته مٿس حجاب جا پردا کلي پيا. جنهن محبوب کي ڳولڻ لاءِ هن جر ٿر هڪ ڪيو هو، سو کيس ساھ جي رڳ کان به ويجھو نظر آيو. راهرو پنهنجي منزل تي رسي خود منزل بڻجي ويو. ان وقت کيس پنهنجون سموريون ڪاوشون ڪمتر نظر آيون. انهيءَ معرفت جي منزل ماڻڻ تي ڀٽائي فرمائي ٿو :
هوت تنهنجي هنج ۾، پڇين ڪهه پرياڻ
ونحن اقرب من حبل الوريد، تنهنجو توهين ساڻ
پنهنجو آهين پاڻ، آڏو عجيبن کي
منزل تي رسڻ لاءِ آسان ۽ سنئون سڌو رستو اختيار ڪرڻ ۾ ئي عقلمندي آهي، زندگيءَ جون حقيقتون ۽ روحانيت جا راز جھنگلن ۾ ڀٽڪڻ ۽ دنيا کان ڪٽجي وڃي رهبانيت اختيار ڪرڻ ۾ ملي ڪونه سگھندا. بلڪه هن دنيا جي گهه پيهه ۾ رهي، زندگيءَ جي تلخ تجربن مان گذرندي ۽ نفس پليت جي هزارين خواهشن کي ٺڪرائي، زندگي جي حقيقتن ۽ خالقِ حقيقي جي قربت ۽ ڪمال حاصل ڪري سگھجن ٿا. پاڻ ۾ پيهي ’مان‘ کي مارڻ سان ئي تائيدِ ايزدي حاصل ٿي سگھي ٿي. پنهنجي ’فاني‘ وجود کي ’باقي‘ ۾ ضم ڪرڻ سان ئي روحانيت جا راز کلي پون ٿا ۽ سالڪ کي پنهنجي وجود اندر ئي مقصود ملي وڃي ٿو.
ڪونهي ات ڪوهيار، جت تو ڀوري ڀانئيو
پنڌ مَ ڪر پهاڙ ڏي، وجود ئي وڻڪار
ڌاريا ڀائنج ڌار، پڇ پريان ڪر پاڻ تون
ڪيترا يوگي ۽ جوڳي جن جي دل ۾ حق کي حاصل ڪرڻ جي اڻ تڻ هوندي آهي، سي پنهنجي مطلوب ۽ مقصود کي ماڻڻ لاءِ تن کي تسيا ڏئي، من جي مهس ماري، دنيا جي جھنجھٽن ۽ فرب ڪارين کان دور، لڪن ۽ لنگھن کي پيچرو بڻائي، وندر ووڙي، جهنگل جھاڳي، ڪن خاص آسٿانن يا مڪانن جا وڃي مڪين ٿيندا آهن. ۽ سموري زندگي انهيءَ جستجو ۾ گذاريندا آهن، پر کين حاصل ڪي ڪين ٿيندو آهي، معرفت جا موتي ته انهن جي هيئين جو هار ۽ ڳچيءَ جو سينگار بڻبا آهن، جيڪي دنيا جي معاملات سان منهن ڏيندي، حقوق العباد تي عمل پيرا رهي، وقت ڪڍي ايڪانت ۾ ويهي نهايت عجز ۽ انڪساريءَ سان ربّ کي ريجھائڻ ۽ راضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، اکين مان نير وهائيندا آهن ۽ اهڙي ريت من کي اجاري اڇو ڪندا آهن.
لطيف سائين به مذڪوره مرحلن مان گذريل پيو ڀانئجي. انهيءَ ڪري ئي انهن يوگين ۽ جوڳين کي محبوب جي مسڪن جو صحيح ڏس ڏئي رهيو آهي.
ڇو وڃين وڻڪار، هت نه ڳولهين هوت کي
لڪو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻي پار
ٿي سَتي ٻڌ سندرو، پرت پنهونءَ سين پار
نائي نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو
عارف جي اک ڪائنات جي ذري ذري ۾ پنهنجي حقيقي محبوب جو جمال پسي ٿي ۽ کيس هر ڪا شيءِ خالقِ ڪائنات جي مدح خوان نظر اچي ٿي. ”ڪک پن ڪن اقرار، اسين ٻانها تون ڌڻي.“
هاڻي جڏهن جو سالڪ تي روحاني رازن جي اپٽار ٿي آهي ته کيس انهن سمورن وٿاڻن ۾ به ساڳيو ئي نور نظر اچي رهيو آهي.
ووڙيم سڀ وٿاڻ، يار ڪارڻ جت جي
والله بِڪـُـل شيءِ محيط، اي آرياڻي اهڃاڻ
سڀ ۾ پنهون پاڻ، ٻيو ناھ ٻروچ ريءَ