سُر ڪارايل ۾ سچن سان صحبت جو سبق
’سُر ڪارايل‘ پڻ اهڙن ئي انمول موتين سان مزّين آهي. ’ڪارايل‘ جي لفظي معنى لاءِ لطيف جي پارکن مان ڪن ’مور‘ لکيو آهي ته ڪن وري ’ڪارو هنج‘. بهرحال ٻئي پکي پنهنجي سونهن سوڀيا توڙي عادتن ۽ خصلتن ۾ پنهنجو مٽُ پاڻ آهن. البته ’سُر ڪارايل‘ ۾ مور سان منسوب فقط ٻه ٽي بيت ملن ٿا. جڏهن ته هنج جي حوالي سان ڪيترا ئي بيت موجود آهن.
’هنج‘ مان سالڪ جي مراد مرشد ڪامل آهي. جيڪو انسانن کي سئين راھ سونهائي ٿو. ڪائنات جي سڀ کان ڪامل ۽ اڪمل هستي نبي ڪريمﷺ جن جي آهي. جتان رُشد و هدايت جا چشما ڦٽي نڪتا. سموري امت ۾ حضورِ اقدسﷺ جن جي بابرڪت ذات ارفع ۽ اعلى آهي. پاڻ ڪريمﷺ جن رهبرن جا رهبر ۽ مرشد ڪامل هئا.
’ٻگهه‘ مان مراد عام دنيوي انسان آهي. جيڪو ٻگهه وانگر دنيا جي ’ڍونڍ‘ جو متلاشي رهي ٿو. کيس دنيا جو فڪر سدائين دامنگير رهي ٿو. جڏهن ته هنج پنهنجي غذا پاتال مان حاصل ڪري ٿو. هنج جي نظر عميق تائين رهندي آهي. تانگھي ۾ تُڙڳڻ تي ته هو هريل ئي ناهي. هو هميشه اونهي ۾ رهڻ جو عادي آهي. سچي سالڪ کي به فقط الله پاڪ جي ذڪر فڪر ۽ انسان ذات جي خدمت مان روحاني غذا حاصل ٿئي ٿي. هو دنيا جي ڍونڍ ڏانهن نظر کڻي به نٿو نهاري.
اکڙيون اوڙاھ ۾، اُڀو تڪي تار
پٿون جي پاتار، هنج تنين جو هيرئون
هيٺين بيت ۾ شاھ صاحب اهي انسان سان مخاطب آهي، جيڪو تذبذب جي ڪيفيت ۾ مبتلا آهي. دنيا جي رنگ و بو کان به پاڻ پلي نه ٿو سگھي. ٻئي طرف مالڪ جي محبت جو به خواهشمند آهي. پنهنجي ’هستيءَ‘ کي ’نيست‘ ڪرڻ کان به قاصر آهي، جو دنيا جي دولاب جو مٿس رنگ چڙهيل آهي. عاقبت جي نتيجي کان به خوفزده آهي، جنهن ڪري ربّ ڏانهن رجوع ٿيڻ جا به خيال رکي ٿو. ڀٽائي گھوٽ کيس هدايت ٿو ڪري ته وهمن ۽ وسوسن ۾ وڪوڙيل ڇوٿو رهين! ٺڳيءَ وارو لبادو لاهي ڦٽو ڪر. جن انسانن هٺُ ۽ غرور جي غلامي قبولي آهي ۽ ’آئون‘ ۽ ’اسين‘ جي خول ۾ جڪڙيل آهن، انهن کان ڀڄي پاسو ڪر. انهن جي صحبت توکي نهوڙي نيندي. تون ته اهڙن سئين واٽ جي سُونهنِ جي وڃي لڙھ لڳ، جيڪي تنهنجي رهنمائي ڪري توکي واحد جي ويجھو وٺي وڃن. مرشد ڪامل جو اهو ئي ڪم آهي.
ويٺو جيئن وماسين، حيرت پئي مَ هڏ
لاتيون جي لباس جون، سي ڇپائي ڇڏ
’آئون اسين‘ ڪن جي، پاسي تن مَ اڏِ
تَنُ طالبن گڏِ، ته ويجھو ٿين وصال کي
سچن سالڪن جي صحبت ۾ جيڪو ساءُ آهي، تَهنجي پروڙ ته تنهن کي ئي پوندي، جيڪو انهيءَ محبت جو مزو چکي چڪو هوندو. شاھ صاحب انهيءَ لذت کان آشنا هو تنهن ڪري ٻين انسانن کي انهيءَ انمول نعمت جو احساس ڏياريندي فرمائي ٿو : جيڪڏهن هڪ ڀيرو تنهنجي صحبت الله وارن سان ٿي پوي ۽ انهن جي منزل ۽ مقام پروڙي وٺين ته هوند جيڪا سچي چاهت جي چڻنگ تنهنجي چولي ۾ دکي رهي آهي سا ڀڀڙ بڻجي ڀڙڪي پوي، تنهنجي دنيا ئي بدلجي وڃي ۽ عام ماڻهن واريون عادتون ئي مٽائي ڇڏين ۽ انهن جي صحبت کان سُري پاسو ڪرين.
هنجن سين هيڪار، جي ڳڻ ڪري نهارين
ٻگھن سين ٻيهار، ٻيلهه نه ٻڌين ڪڏهين
هنج پکي جو ٻين عام پکين کان مانُ مٿاهون آهي. سندس خصلتون خصوصي آهن ۽ اهي خصلتون مڙني هنجن ۾ هڪ جهڙيون آهن. ڇالاءِ ته هنج مڙيو ئي هنج آهن. اهي جنهن به تلاءَ يا ڍنڍ تي رهندا آهن ان کي اُجاري ڇڏيندا آهن ۽ اهڙو سَرُ سرهو ٿي پوندو آهي.
اهڙيءَ ريت خداوندِ ڪريم جي نيڪ ٻانهن ۾ انبياء، اولياء، غوث، قطب، قلندر ۽ ابدال اچي وڃن ٿا. جن مڙني جو مانُ مٿاهون آهي. سڀئي الله پاڪ جا پيارا ۽ برگزيده بندا آهن. هر هڪ پنهنجي محنت مطابق مقام حاصل ڪيو آهي. سڀني جو پنهنجو پنهنجو درجو آهي. ڌرتيءَ جي جنهن به خطي تي انهن ڀلارن جو قيام رهي ٿو، ۽ اهو خطو ڀلائي ۽ برڪت وارو بڻجي پوي ٿو. اتان فيض جا درياء وهي نڪرن ٿا، جنهن مان پريت جا پهيڙا پُر جام پيئن ٿا.
هنجَ مڙيوئي هنجَ، ميرو منجھن ناھ ڪو
جتي رهن سنجهه، سو سَرُ ڪن سَرهو
سرورِ ڪائناتﷺ جن جي هستي دنيا جي مٿان رحمت جو ڪڪر بڻجي وسي. جنهن رحمت مان ڪيترن اڃايلن جي اُڃَ اُساٽَ اجھي، ڪيئي سينا سيراب ٿيا ۽ محبت جي متوالن پُر جام پيتا. جيتوڻيڪ پاڻ ڪريمﷺ جن کي دنيا مان وصال فرمائي 14 سوَ سالن کان به وڌيڪ عرصو گذري چڪو آهي پر سندن اهو فيض جو درياءُ اڃان تائين جاري ۽ ساري آهي ۽ تا ابد جاري رهندو. حتاڪه حشر ۾ به پاڻ ئي حامي ٿيندا.
شريعت جو پابند سالڪ اڄ به سندن ڏسيل صراطِ مستقيم تي گامزن آهي. عشقِ رسولﷺ سندس شخصيت کي عجب رنگ لائي ڇڏيو آهي. اهڙي محبت جي رمز کي ڀلا عام ماڻهو ڇا سمجھي سگھندو! عميق سان الفت ته هنجَ کي ئي هوندي آهي باقي ڪنگ کي ڪهڙي ڪَرَ ته انت ۾ ڪهڙو انمول خزانو لڪل آهي.
سَرَ سُڪي سال ٿيا، هنجُ هريو ئي پيرُ
ڪنگ ويچارو ڪيرُ، جو رسي انهيءَ رمز کي
عام انسان دنيا ۾ هزارها نفساني خواهشن جي پنجوڙ ۾ جڪڙيل رهي ٿو. جيڪي کيس شڪار وانگر لقمو بڻائڻ چاهين ٿيون. طرح طرح جا سبز باغ ڏيکاري لالچائن ٿيون. راهِ راست ۾ رڪاوٽون وجھي ان تان هٽائڻ لاءِ هزار حيلا هلائين ٿيون. عام انسان انهيءَ پنجوڙ مان جان ڇڏائڻ جي اٽڪل کان نا آشنا آهي. تنهن ڪري پاڻُ ڇڏائڻ جي ڪوشش ۾ وڌيڪ پاڻ کي ڦاسائي وجھي ٿو ۽ آخر اتان نڪرڻ هن جي لاءِ مشڪل ۽ محال ٿي پوي ٿو ۽ هو رحمان جي بجاءِ شيطان جي غلامي اختيار ڪري ويهي ٿو. پر حق جا متلاشي ۽ پرستار الله ۾ آسرو رکي توڪّل جو ترهو ٻڌي انهن باطل قوتن سان جنگ جوٽين ٿا. ’سچ جي ٻيڙي لُڏي پر ٻڏي ڪانه‘، جي مصداق هو انهن لهرين لوڏن مان آخر اُڪري پار پون ٿا ۽ سندن نالو لاهوتن ۾ لکجي ٿو. توڪل جا ٻيڙا هميشه پار ٿيا آهن.
سَرَ ۾ پکي هيڪڙو، پاڙهيڙي پنجاھ
سندي آس الله، لُڏي لهرين وچ ۾
ڪڏهن ته وري هن دورنگي دنيا جي دولاب ۾ مانجھي مڙس به منجھي پيا. ظاهري ڏيک ويک تي هرکجي زندگيءَ جي مقصد کان منهن موڙيندي اهڙي آڙاھ ۾ وڃي ڪريا، جتان مهمير به موٽي ڪونه سگھيا. ڀٽائي گھوٽ انهيءَ مفهوم کي ڪهڙي نه سهڻي تمثيلي انداز ۾ پيش فرمايو آهي.
جهڙيءَ ريت ماري پکي ڦاسائڻ لاءِ ڪکن ڪانن جو ڪوڙو پکي تيار ڪري جيئرن جاڳندن پکين کي دلبو ڏئي ڪوڙڪيءَ ۾ قابو ڪندو آهي ۽ پوءِ ويچارا پکي جيئن پاڻُ ڇڏائڻ لاءِ لڇندا ڦتڪندا آهن، تئين وڌيڪ ڦاسندا ويندا آهن. اهڙي ريت دنيا جي ڌٻڻ ۾ ڦاسڻ کان پوءِ انسان جئن ڦتڪندو آهي تئين پنهنجي اڻڄاڻائيءَ سبب وڌيڪ ان ۾ غرق ٿيندو ويندو آهي. شيطان لعين جي گرفت مٿس مضبوط ٿي ويندي آهي.
دلبو منجهه درياءَ، پکي پسي آئيا
ويچارا! ويساھ، آڻي اُتِ اڙائيا
دنيا ۾ ڪيئي انسان ’ٻاهر ماکي اندر ٻور‘ جي مثال ملندا. جن جي مُنهن تي ته مُرڪ هوندي آهي پر سندن اندر ۾ تکا ڪات هوندا آهن، اهڙن ٻهروپن کي پرکڻ ۽ پروڙڻ لاءِ به اکِ جي ضرورت آهي. عام انسان هنن جي ظاهري زبان ۽ مُنهن جي ميٺاج مان ڌوڪو کائي ويندو. پر اندر جي اک رکندڙ فهم ۽ فراست جا صاحب الله جا پيارا ٻانها، اهڙن انسانن جي رڳَ رڳَ مان واقف هوندا آهن. جنهن ڪري اهي سچا سالڪ، انسان ذات کي انهن ترڪتالن جي ڦندن ڦيرن کان بچڻ جي تلقين ڪندا رهندا آهن. ڀٽائي ڀلاري پڻ اهڙن انسانن کان خبردار ڪيو آهي. فرمائي ٿو ته انهن ٻهروپن جي ظاهري رويي ۽ ڏيک ويک تي ويساھ ڪري نه ويهه. انهن کي بي ضرر نه ڄاڻ، اهي انسانيت جا دشمن واسينگن جو اولاد آهن، جن جي جَھڙپ سان هاٿي به ڦتڪي دمُ ڏئي ڍيري ٿي پوي. يعني وڏي کان وڏو طاقتور انسان به انهن جي مڪاريءَ جي وارَ کان پاڻُ بچائي نه ٿو سگھي، تنهن ڪري تون ويسلو ٿي نه ويهه.
سنها ڀانءِ مَ سَپَ، وياءَ واسينگن جا
جنين جي جھڙپَ، هاٿي هنڌان ئي نه چُري
دنيا جي ناقدر شناسيءَ سبب سچا لوڪَ لڏيندا ٿا وڃن، ڪوڙن ۽ ڪُپَتي انسانن جو عدد وڌندو وڃي ٿو. لاکيڻي لطيف سچار انسانن جي تشبيهه ’مور‘ سان ڏني آهي ۽ انهن کي ’هنج‘ به سڏي ٿو. جڏهن ته ڪوڙن جو مثال ڪانئرن سان ڏنو اٿس. فرمائي ٿو : اهي مور مري ويا ۽ نه ئي ڪو هنج ئي باقي رهيو آهي. انهن جي جاين تي چٻرا اچي قابض ٿيا آهن. افسوس معاشري ۾ نظر ڦيرائڻ سان اها حقيقت روز روشن وانگر عيان ٿئي ٿي ته هتي قحط الرجال آهي. ملهائتن ماڻهن جي روز بروز ڪَمي ٿيندي رهي ٿي ۽ انهن جي اها ڪمي شدت سان محسوس ڪئي وڃي ٿي. اهي مورن جهڙا مڻيادار مرد پنهنجو محبوبي مُنهن لڪائي وڃي ابد ۾ آرامي ٿين ٿا ۽ انهن جون جايون ناعاقبت انديش ۽ ڪوڙا بي عمل انسان اچي والارين ٿا.
ويا مور مري، هنج نه رهيو هيڪڙو
انهن آکيرن تي ويٺا چٻَ چڙهي
وطن ٿيو وري، ڪوڙن ڪانئيرن جو