سُر ڪاپائتي ۾ وقت جي وقعت ۽ پيار ڀريي پورهئي جو پيغام
دنيا آخرت جي کيتي آهي. انسان جيڪي پوکيندو سو ئي لڻندو. اهو هڪ عالمگير اصول آهي. محنت جو صلو ضرور ملندو آهي. پر محبت کان وانجھيل محنت جو مثال بنان کنڊ جي کير جهڙو آهي. جڏهن محنت ۾ محبت جو عنصر شامل هوندو ته گويا سون تي سهاڳي وارو ڪم ٿي ويندو. دنيا جي برک فلسفي خليل جبران پيار ڀريي پورهئي متعلق نهايت قيمتي خيالن جو اظهار ڪيو آهي. هو چوي ٿو :
”محنت جو بهترين مظاهرو محبت آهي. قدرت ڏينهن رات محنت ڪندي رهي ٿي، انهيءَ لاءِ ته انسان به سبق سکي. ڇوته حياتي امنگ کان سوا بي معنى، اُمنگ عقل کانسواءِ انڌو، عقل محنت کان سواءِ خالي دهل ۽ محنت محبت کان سواءِ هڪ عذاب آهي. ڪوري ڪپڙو ٿو اُڻي، کيس گھرجي ته هڪ هڪ تار اهڙي محنت ۽ محبت سان وجھندو رهي، جو ڄڻ ته اهو ڪپڙو پنهنجي محبوب لاءِ ٿو تيار ڪري. رازو گھر ٿو ٺاهي. کيس هر هڪ سِرَ اهڙي پريم سان هڻڻ گھرجي ڄڻ ته ان گھر ۾ سندس پريتم اچي رهندو.“
هن سُر ۾ پڻ شاھ صاحب ڪاپائتيءَ کي پيار ڀريي پورهئي لاءِ تلقين ڪئي آهي. جنهن کي چرخو چوري، سُٽُ ڪَتي پنهنجي محنت جو معاوضو حاصل ڪرڻو آهي. هي دنيا سعي ۽ عمل جي جاءِ آهي. هتي انسان کي مقصد جا موتي ميڙڻ لاءِ ڏاڍو پاڻ پتوڙڻو پوي ٿو. دنيا جي وهنوار ڏانهن نظر کڻي نهاربو ته اسان کي اهو ئي اصول ڪارفرما نظر ايندو. زندگيءَ جو صحيح مفهوم عمل سان ئي اُجاگر ٿئي ٿو ۽ حياتيءَ جي تعبير سخت محنت ۽ مسلسل عمل ۾ ئي سمايل آهي.
مبادا ڪو چوي ته هن سُر جو ڪو باطني مفهوم نه آهي. شاھ صاحب فقط پورهئي جي عظمت بيان ڪرڻ خاطر ڪاپائتيءَ جو مثال ورتو آهي ته آنءُ عرض ڪندس ته ائين هرگز نه آهي. ڇالاءِ ته اسان کي هتي ڪيترا ئي بيت ملن ٿا جيڪي دنيا جي ’محنت ۽ اجوري واري اصول‘ تي ڪونه ٿا ٺهڪن ۽ انهن کي اسين محض ظاهري معنى تائين محدود رکي ڪونه ٿا سگھون. مثال هڪ بيت آهي :
جا سنهو نه سِکي، سا مَرُ رنڊا ئي روڙي
سٽُ تنين جو سڦرو، وئا تارازي توري
ٿلهي ۽ ٿوري، ويچاريءَ سان وڙ ٿئو
هاڻي دنيا جي وهنوار ۾ آيا اهڙو ڪو واپاري ٿي سگھي ٿو، جيڪو فقط انهي جذبي تحت ٿلهي منجھيل ۽ سادي ڪتيل سُٽَ جو پورو پورو اُجورو ڏئي ويچاريءَ تي وَڙَ ڪري، جو ڀائين ته اهو سٽ ان ڪاپائتيءَ محبت ڀري جذبي سان ڪَتِيو هوندو. اها ته فقط الله جي ذات ئي آهي جيڪا اگلڙن تي اهڙا احسان ڪندي رهي ٿي. زماني جي وهنوار ۾ ته جيڪو جيتري محنت ڪندو ان کي اوترو اجورو ملندو. لهاذا ان حقيقت کان انڪار ڪري ئي نه ٿو سگھجي ته شاھ صاحب جي رسالي جي ٻين سُرن جيان هي سُرُ پڻ روحاني رازن رمزن جو ڀنڊار آهي، سُر جي باطني معنى تي نظر وجھڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ان ۾ انسان لاءِ سُجاڳيءَ جو سبق سمايل آهي. زندگيءَ جي مقصد جي نشاندهي ٿيل آهي. وقت جي وقعت ٻڌايل آهي محنت ۽ مشقت جي تلقين ڪيل آهي ۽ سالڪ کي سئين راھ سونهايل آهي.
سجاڳي زندگيءَ جو دليل آهي ۽ زندگي جي معنى تحّرڪ آهي. جڏهن ته ننڊ، غفلت ۽ موت جي نشاني آهي ۽ موت جي معنى جمود ۽ بي حسي آهي. وقتُ وڏي وِٿَ آهي ۽ وَيَل ويلَ واپس ورڻي نه آهي. شاھ صاحب هن سُر ۾ سُٽُ ڪتيندڙ عورت کي وقت جي وقعت ٻڌائي ٿو ۽ کيس وقت جو قدر ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو. چوي ٿو اي ويسلي! ويٺي وقت نه وڃاءِ. اُٿ جيترو به سُٽُ ڪَتي سگھين ته ڪَتي وٺُ ڇوته هر ڪا ڪاپائتي سُٽُ ڪَتيندي ئي سهڻي لڳي ٿي. جن کي محنت جي عظمت جو احساس هوندو آهي اهي ڪپهه جي پوڻيءَ کي هٿن کا جدا ئي ڪونه ڪنديون آهن.
جان ڪتين تان ڪَتِ، هي هڏ وهاڻي
ڪاپائتي سڀ ڪا، ڪتي سيباڻي
ڄاتو جن ڄاڻي، تن هٿان پهي نه ڇڏي
ڌڻيءَ در به اهي ئي اگھامن ٿا جيڪي وقت جو قدر ڪندي جهد و عمل جو دامن هٿان نه ٿا ڇڏين. اهڙن انسانن کي ئي عارف ۽ اهل الله سڏيو ويندو آهي.
ڀٽائي گھوٽ ڪاپائتيءَ کي ويندڙ وقت جو احساس ڏياريندي فرمائي ٿو وقت ڪنهن جو انتظار ڪونه ڪندو آهي. تنهنڪري وقت جو قدر ڪر. اُٿي چرخو چورِ. محّبت سان محنت ڪرِ. ويڳاڻين جيان ويهي نه رھُ. جيڪڏهن تو اڄ محنت ڪانه ڪئي ته سڀاڻي صراف تنهنجو اڌوگابرو ۽ بي توجهيءَ سان ڪَتيل سُٽُ تنهنجي مُنهن تي موٽائي هڻندا. پوءِ ان وقت توکي پشيمانيءَ جا هٿ مهٽڻا پوندا.
هي هڏ وهاڻي، تون ڪڙه ڪالوڻي ڏينهن کي
اٿي اور ارٽَ سين، ويهه مَ ويڳاڻيڄ
ته صراف سڀاڻي، موٽائي هڻنئي نه مُهه تي
دراصل شاھ سائين غافل انسان کي ڌونڌاڙي سُجاڳ ڪري ٿو ۽ کيس آگاھ ٿو ڪري ته حياتيءَ جو سجُ اُلهڻ وارو اٿئي، تنهن ڪري اُٿُ ڪو عاقبت جو فڪر ڪرِ. ويسرن وانگر نه ويهه. پنهنجي نيڪ اعمال ذريعي ربّ کي ريجھاءِ. ورنه تنهنجا اهي رياڪاريءَ وارا فعل ۽ گيرب گاڏڙ عمل قيامت واري ڏينهن تنهنجي مُنهن تي موٽائي هنيان ويندا.
هيٺين بيت ۾ شاھ صاحب اهڙي ڪاپائتيءَ سان مخاطب آهي جنهن پنهنجو ويٺي وقت وڃايو آهي. کيس فرمائي ٿو اي نادان! ڪتڻ وارن ڏينهن ۾ تون سولي ٿي سمهي رهينءَ. اهي نهايت ڪارائتا ڏينهن ته تو غفلت ۾ گنوائي ڇڏيا، چرخي کي چورڻ لاءِ تون سندس ويجھو ئي نه وئينءَ. هاڻي ڀلا ڪهڙي مُنهن سان صراف جي آڏو ايندينءَ! اُتي ڪهڙو سودو سليندينءَ!!
سي تو ويهي وڃائيا، جي ڪتڻ سندا ڏينهن
اَرٽَ اوڏي نه ٿئين، ڀوري! ڀوري سينءَ
ڪنڌ کڻندينءَ ڪيئن، اڱڻ عجيبن جي!
انسان پنهنجي جوانيءَ جا ڏينهن غفلت ۾ گذاري ٿو ڇڏي جيڪي انتهائي ڪارائتا ۽ عبادت ڪرڻ جا ڏينهن آهن. ڇالاءِ ته جوانيءَ جو هڪڙو سجدو ٻڍاپي جي ڪيئي سجدن تي حاوي آهي. ڀٽائي ڀلارو دراصل اهڙي ئي انسان سان هم ڪلام آهي. فرمائي ٿو اي هٺيلا هوڏي نادان انسان! ربّ جي آڏو سِرُ جھڪائڻ خاطر تون پنهنجي حياتيءَ جي عرصي مان وقت ڪڍي ڪونه سگھين. جوانيءَ وارو ملهائتو دور گمراهيءَ ۾ گذاري ڇڏيئه. احڪم الحاڪمين جي حڪمن جو تو ذرو خيال ڪونه ڪيو. رڳو رُڃ پٺيان ڊوڙندو رهين. هينئر تنهنجي حياتيءَ جو سج ٽپهريءَ تي پهتو آهي. پوءِ ڀلا ربّ ذوالجلال جي آڏو ڪهڙو ڪنڌ کڻي هلندين! عاقبت موچاري ڪرڻ لاءِ ڪهڙو ثمر ساڻ کنيون اٿئي!!
ڀٽ ڌڻي ڪاپائتيءَ کي جڏهن اڃان به غافل ٿو ڏسي ته کيس خداوندِ تعالى جي بخشيل نعمتن جو احساس ڏياريندي فرمائي ٿو ته اي ڪم عقل ضدي عورت! مولا مهربان توکي سون جهڙا هٿ عطا ڪيا آهن، پوءِ تون ڪنهن ڪنڊ ۾ ويهي انهن سان چرخو چوري سُٽُ ڇونه ٿي ڪتين. اهي گھمريون ۽ گوهيون ڇڏي، محبت ڀري محنت جو مظاهرو ڪر. جيئن مرڪندڙ مُنهن سان صراف کي سُٽُ ڏيئي پنهنجي پورهئي جا پئسا وٺي سگھين.
سون ساريڪا هٿڙا، ڪوه نه ڪتين رڏ
ويهي ڪنڊ ڪاپو ڪر، گھڻيون گوهيون ڇڏ
ته صرافاڻي سڏ، مرڪيون هند مٽائين
مذڪوره بيت جي باطني مفهوم ۾ وڏي معنى جا موتي رکيل آهن. الله تعالى انسان کي بيشمار نعمتن سان نوازيو آهي ۽ کيس بري ڀلي جي تميز بخشي آهي. ربّ جا اهي احسان وسارڻ جوڳا نه آهن. انسان کي شڪراني طور خلقڻهار جي حڪمن جي بجا آوري ڪرڻي آهي. شاھ صاحب اهڙي بي شڪري انسان سان مخاطب آهي. جيڪو الله جي انهن نعمتن جو ڪو قدر نٿو ڪري ۽ پنهنجي جهد و عمل سان ربّ کي راضي نٿو رکي. فرمائي ٿو ته اي سرڪش انسان! خالقِ اڪبر ته توکي پنهنجي نعمتن سان مالا مال ڪيو آهي. پوءِ تو الله جي احڪام جي پابندي ڇونه ٿو ڪرين. اُٿ غفلت جي غار مان نڪري گوشائتو ويهي خالقِ ڪائنات جا ڳڻ ڳاءِ ۽ ذڪر فڪر ڪر. پنهنجي جهد و عمل سان خلقِ خدا جي خدمت ڪري سچي سائينءَ آڏو سرخرو ٿيءُ ته جيئن يومِ حساب تنهنجي نيڪ اعمال جو صلو مالڪ توکي عطا ڪري .
جڏهن ڪا ڪاپائتي پنهنجي پورهئي تي ناز ڪري غرور ۽ تڪّبر جي تاثرات سان سنهو ڪَتي صرافن آڏو آڻي ٿي ته سندس دڪو ئي داخل ڪونه ٿو ٿئي. سندس غرور گاڏڙ محنت ضايع ٿي وڃي ٿي. ڪتڻ سان گڏ ڪنبڻ ضروري آهي. شاھ سائين فرمائي ٿو :
چاوت پائي چِتَ ۾، سنهو ڪتيو جن
تن جو صرافن، دُڪو داخل نه ڪيو
جنهن ’مان‘ ڪئي سو مٺو. وڏائي فقط هڪ ربّ جي ذات کي سونهين. باقي انسان کي پنهنجي عملن تي تڪّبر ۽ غرور ڪرڻ جو ڪو حق نه آهي. ڇوته سندس اهڙا عمل جن ۾ خود نمائيءَ جو عنصر شامل آهي اهي بارگاھِ الاهي ۾ هر گز قابلِ قبول نه آهن.
پر جڏهن ڪاپائتي من ۾ محبّت پائي پيار ڀريو پورهيو ڪري ٿي ته صراف سندس اڻ توريو ئي اگھائي ٿا ڇڏين. پوءِ ڀل ان جو سُٽُ سادو ۽ ٿلهو ئي ڪَتيل ڇونه هجي. شاھ صاحب فرمايو :
محبت پائي مَنَ ۾، رنڊا روڙيا جن
تَنِ جو صرافن، اڻ توريو ئي اگھائيو
جڏهن ڪو انسان پنهنجين سمورين ڪمين ڪوتاهين جي باوجود خلوصِ دل سان ربّ پاڪ کي ياد ڪري ٿو ته بخشڻهار سندس انهن ڪمين ڪوتاهين تي پرده پوشي ڪندي مٿس ڪرم جي نظر ڪري ٿو ۽ اهڙي انسان جا گيرب گاڏڙ عمل اگھي وڃن ٿا. الله تعالى انسان جي دلين جو پارکو آهي.