سُر يمن ڪلياڻ ۾ علم ۽ عمل جو تصور
علم ۽ عمل جو هڪ ٻئي سان گھرو لاڳاپو آهي. علم کان سواءِ عمل اڌورو ۽ نامڪمل آهي. علم ۽ عمل وري محبت کان سواءِ ڪجهه به نه آهي. محبّت هڪ اهڙو جذبو آهي، جيڪو سڀني عملن تي حاوي آهي. محبت جو ڪائنات سان ازلي انگ آهي جيڪو جيڪو تا ابد قائم رهندو. اهو ئي فطري جذبو هڪ طرف انسان جي شخصيت جي تعمير ۽ تڪميل ڪري ٿو ته ٻئي طرف مشيئتِ ايزديءَ مطابق زندگي گذارڻ ۾ مدد ڪري ٿو. مذهب انسان کي محبّت جي ترغيب ڏئي ٿو. دنيا ۾ جن انسانن جو نالو بيحد عزت ۽ احترام سان ورتو وڃي ٿو، تن جي عظمت ۽ مقام جي پس منظر جو جائزو وٺبو ته اسانکي علم، عمل ۽ محبت وارا ٽئي عنصر ڪارفرما نظر ايندا.
هونئن ته شاھ صاحب جو سڄو رسالو علم ۽ عرفان جي کاڻ آهي. پر مون هتي فقط ’سُر يمن ڪلياڻ‘ مان علم ۽ عمل بابت شاھ سائين جي فلسفي جي روشنيءَ ۾ چند بيتن جو انتخاب ڪيو آهي.
لطيف سائين علم جي حصول کي تيسيتائين اهميت وارو نه ٿو سڏي، جيسيتائين اهو علم، عمل جي صورت اختيار نه ٿو ڪري. چيو ويندو آهي ته ’پڙهيو آهي پر ڪڙهيو ڪونهي.‘ اُٺ ڪتابن جا پڙهڻ سان ڪو ماڻهو قابلِ تعظيم ڪونه ليکبو، جيسيتائين هن انهيءَ علم کي هيئين سان هنڊايو نه آهي. جيڪو علم قلب جي ڪسُ لاهڻ جو باعث نه بڻجي پوءِ ڀلي اهو ڪيڏو به وسيع ڇونه هجي پر ان جي اصل ۾ ڪا اهميت ڪانه آهي. بقول ڀٽائي گھوٽ اهو علم وڌيڪ خساري جو سبب بڻجي ٿو جو انسان ورق ته گھڻا ورائي ڇڏي پر اهو علم سندس انسانيت ۽ نيڪيءَ جي راھ ۾ ڪا رهنمائي ڪري نه سگھي. هتي علم مان مراد سطحي، فروعي ۽ ظاهري علم آهي. لطيف سائين فرمايو :
پڙهيو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوب ۾
پاڻان ڏوھ چڙهن، جي ورق ورائن وترا
ظاهري ۽ دنياوي علم مان دنوي فائدا ته حاصل ٿي سگھن ٿا پر زندگيءَ جو اصل مقصد جنهن لاءِ انسان کي تخليق ڪيو ويو پورو نه ٿو ٿئي. علم اهو سُڦلو آهي جيڪو پرينءَ تائين پُڄائڻ جي واٽ سونهائي. پرين کي پسڻ لاءِ اهڙن پنن پڙهڻ جي ضرورت آهي جيڪي انسان کي سندس مطلوب ۽ مقصود، ڪائنات جي خالق ۽ مالڪ ڏانهن رجوع ڪن. دنيا ۾ عام طور دنيوي ۽ ظاهري علم ڏانهن رغبت وڌيڪ آهي، ان ڪري شاھ صاحب اهڙن انسانن ڏانهن ڌيان ڇڪائيندي فرمايو :
سا سِٽ نه سارين، الف جنهن جي اڳَ ۾
ناحق نهارين، پنا ٻيا پرينءَ لئي
دنيا اهڙن انسانن کان صفا خالي ڪونه ٿي وئي آهي، جيڪي زندگيءَ جو مقصد ئي وساري ويٺا هجن. اهڙا خدا جا بندا هن زمين تي هر دور ۾ موجود رهيا آهن، جن اشرف المخلوقات واري شرف جو حق ادا ڪيو ۽ حاڪم جي حڪمن جي پوئواري ڪئي. هنن الست بربڪم ۽ قالوبلى وارو قول ڪونه وساريو ۽ الله سان پنهنجي لونءَ لڳائي. اهڙن انسانن جو ان محبوبِ حقيقي کان سواءِ ٻنهي جهانن ۾ ڪو مقصود ڪونه هو ۽ ائين اهي سوڙهن پيچرن ۽ مشڪل امتحانن مان پار پئي وڃي پنهنجي مطلوب ۽ مقصود سان مليا. اهڙن انسانن ظاهري علم جي بجاءِ اٿي الف ( الله ) سان اوريو ۽ مقصد جا موتي حاصل ڪيا. لطيف سرڪار فرمايو :
سا سِٽ ساريائون، الف جنهن جي اَڳَ ۾
لامقصود في الدارين، ان پر اتائون
سڳر سوٺائون، ٿئا رسيلا رحمان سين
سالڪن جي صحبت ۾ رهڻ وارن کي هميشه اها ئي تلقين ڪئي وئي آهي ته هو فقط پنهنجو ڌيان ان علم جي سرچشمي ڏانهن مرڪوز ڪن جيڪو جيڪو علمِ ڪُل آهي. اهو مرڪز الله پاڪ جي ذات آهي، جنهن جي اسانجي دلين تي حڪمراني آهي. سو جڏهن انسان ان علم ۽ حڪمت جي مخزن ڏانهن پنهنجو توجه مرڪوز ڪندو ۽ ان سان لونءَ لڳائيندو ته ٻين پنن پڙهڻ جي کيس ضرورت ئي درپيش ڪانه ايندي. ٻيا علم ازخود سندس سيني ۾ سمائجي ويندا. لاکيڻي لطيف سچي سالڪ جي حيثيت ۾ اها ئي هدايت فرمائي آهي ته الله جي ياد سان اندر کي اُجاري اڇو ڪَرِ، جيڪو خدا رسائيءَ جو بنيادي شرط آهي، ٻيا سڀ ورق وساري ڇڏ.
اکر پڙھ الف جو، ورق سڀ وسار
اندر تون اُجار، پنا پڙهندين ڪيترا
جئن ته علم جو محور ۽ منبه ربّ پاڪ جي ذات ئي آهي ۽ دنيا جا سمورا علم انهيءَ جي سرچشمي مان ئي ڦٽي نڪتا آهن. انهن علمن جي حاصل ڪرڻ لاءِ ان ڄاڻ جي کاڻ ڏانهن ئي رجوع ڪرڻو آهي. پوءِ جيڪڏهن ڪامل يقين، پختي ايمان ۽ بي لوث محبت وچان ان خالق ۽ مالڪ سان لونءَ لڳائبي ته پوءِ ڪوڙين ڪتابن پڙهڻ جي ڪا ضرورت ئي ڪانه رهندي. ڇالاءِ ته انهن ڪتابن وارو علم پڻ ان محور جي ئي مرحونِ منت آهي ۽ ان جو پرتوو پڻ. تنهنڪري اهڙي طالب لاءِ فقط بسم الله ئي ڪافي آهي. لطيف ان خوبصورت خيال کي بيت جي مالها ۾ پوئي هن ريت پيش ڪري ٿو :
ڪوڙئين ڪتابن ۾، حرف مڙيو ئي هيڪ
جي تو نظر نيڪ، ته بسم الله ئي بس ٿي
ساڳي فلسفي سان ٺهڪندڙ هڪ ٻي بيت ۾ لطيف سائين فرمايو آهي :
تهڙا چاليها نه چاليهه، جهڙو پسڻ پرينءَ جو
ڪهڙي ڪاتب ڪرين، مٿي پنن پيهه
جي ورق ورائين ويهه، ته اکر اهوئي هڪڙو
عمل ذريعي انسان پنهنجي جذبن، اُمنگن عقيدن ۽ نظرين جو اظهار ڪري ٿو. جنت ۽ جهنم جو فلسفو پڻ عمل تي مدار رکي ٿو. بقول علامه اقبال :
عمل سي زندگي بنتي هي، جنت بهي جهنم بهي
يه خاکي اپني فطرت مين، نه نوري هي نه ناري هي
انسان لاءِ عمل اهو ئي بهتر آهي، جنهن سان هو پنهنجي خلقڻهار کي راضي ڪري سگھي. ٻين لفظن ۾ عمل مان مراد عبادتِ الاهي آهي. عبادت جو معيار ڪهڙو هئڻ گھرجي! تَنهنجو ڏسُ ڏيندي شاھ صاحب فرمائي ٿو ته پنهنجي تنَ کي عبادت گاھ (مسجد) ۽ دل کي محبوب جو مَسڪن بڻائي ڇڏ ۽ پوءِ اَٺ ئي پهر انهيءَ پرينءَ جي پچار ڪندو رھ، ۽ ان عمل جي ايتري ته مشق ڪر جو توکي اها هستي جيڪا پَسڻ کان پري هئي، تَنهنجو جلوو ڪائنات جي هر هڪ شيءِ ۾ نظر اچي. اها فنا في الله واري منزل آهي، جنهن لاءِ وڏي محنت ۽ مشقت، زهد يا تقوى جي ضرورت آهي. مذڪوره مفهوم کي لاکيڻي لطيف هن بيت ۾ فرمايو آهي :
تَنُ کُڏي، مَنُ حجرو، ڪيم چاليها رکُ
ڪهه نه پوڄيو پوڄين، اَٺئي پهر الکُ
تان تون پاڻ پرکُ ! سڀ ڪهه ڏانهن سامهم
پوءِ جڏهن انسان مسلسل عملي جدوجهد سان مَنَ جون سَڌون ماري، نفس پليد تي قابض ٿي شريعت، طريقت، حقيقت ۽ معرفت جون منزلون اُڪري فنا واري منزل تي رَسي ٿو ته پوءِ هر وقت سندس زبان تي حق تعالى جو ذڪر رهي ٿو ۽ هو هڪ ساعت لاءِ به غافل نه ٿو رهي، ۽ ’فاذ کروني اذکرکم‘ وارو عمل جاري رهي ٿو يعني ٻانهي جي سڏ ۾ مالڪ سڏ ڏئي ٿو. اهڙي انسان کي ربّ العالمين پنهنجن پيارن ٻانهن ۾ شامل ڪري ٿوڇڏي .
عاشقن الله جي، سدا وائي وات
فاذ کروني اذکرکم، تَنَ ۾ اها تاتِ
ان کان ڪانه ساعت، سڄڻ ويل نه وسري
عمل ۽ عبادت جي اعلى قدرن جي ترجماني ڪندي لاکيڻي لطيف نهايت خوبصورت خيال پيش ڪيا آهن. فرمائي ٿو ته اي سالڪ ! جيڪڏهن الاهي عشق جي تابش توکي تنور وانگر تپائي ڇڏي ته صبر جو دامن هٿان نه ڇڏ، پر ان کي صبر ۽ شڪر جا ڇنڊا هڻي جھَڪو ڪرِ ۽ ادب واري واٽ وٺي انهيءَ محبت واري مٺي باھ ۾ پچندو رھ. پوءِ ايڪانت اختيار ڪري مراقبي ۾ عشق جي راھ جون ڪَٺن منزلون طيءِ ڪندو رھ. هن سموري واردات کي هر خاص ۽ عام آڏو پڌرو نه ڪر، متان لوڪ جي چوءِ پچوءِ تنهنجي وصال واري واٽ ۾ رخني جو سبب نه بڻجي پوي.
جي تتو تن تنور جئن، ته ڇنڊي سان ڇماءِ
آڻي آڳ ادب جي، ٻاري جان جلاءِ
برقئا اندر بازيون، پهجيون سڀ پچاءِ
لڇڻ لنون لطيف چي، پڌر هڏ مَ پاءِ
متان لوڪ لکاءِ، وصالا وچ پئي
هاڻي جڏهن انسان عمل ذريعي پنهنجي ربّ کي ويجھو وڃي ٿئي ٿو ته پوءِ سندس طبيعت جو رنگ ئي مٽجي وڃي ٿو، منجھس تـفــّڪر ۽ تدّبر جون خوبيون اُڀري اچن ٿيون. صبر ۽ استقامت سندس شيوو بڻجي وڃن ٿا. درد ۽ سور سندس ساٿي ٿي رهن ٿا. پوءِ هن جي زبان ۽ قلب تي فقط ذڪرِ الاهي جو ورد رهي ٿو ۽ ائين هو پنهنجي پرينءَ کي پَسندو رهي ٿو.
جن کي دور درد جو، سبق سور پڙهن
فڪرَ ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالعو ڪن
پنون سو پڙهن، جنهن ۾ پسنِ پرينءَ کي