جنرل ليفٽيننٽ
الله تعاليٰ، ملائڪن، ڪتابن، رسولن، قيامت، سٺي خراب تقدير، مرڻ کان پوءِ ٻيهر جيئڻ، مسلماني لاءِ ضروري ايماني شين ۽ شهادت جي موت کان پوءِ فوجي جو جيڪڏهن ڪنهن ڳالهه تي پختو يقين آهي ته اهو شايد چين آف ڪمانڊ آهي. انهيءَ ڪري آئون حيرت ۾ هوس ته جنرل هيڊڪوارٽر (GHQ) کي ملوث ڪرڻ کان بغير مالياتي وزارت جو مون ۾ ڪهڙو ڪم پئجي سگهي ٿو، ۽ وري اهو به ايتري سينيئر ليول تي؟ ٿي سگهي ٿو ته کين معلوم نه هجي ته هن ناچيز اڃا تائين ايم بي اي يا ماليات ۾ ڪابه تعليم حاصل نه ڪئي آهي. پوءِ وري خيال آيو ته جنهن ملڪ ۾ ميٽرڪ فيل وزيراعليٰ، ”تصوف کي“ ”طسوف“ لکندڙ تصوف ڪميٽي جو چيئرمين ۽ فالج زده زبان، ڳالهائڻ کان معذور اٽليءَ جي حسينه ذريعي حڪومت هلائيندڙ گورنر جنرل ٿي سگهي ٿو، ته اتي پاڪستان کي مالياتي آلودگي کان ڪڍڻ لاءِ ماليات کان ناواقف انجنيئر پير الطاف هاشمي جي چونڊ ڪا ايتري خراب به نه آهي. مان اڃا خيالن ئي خيالن ۾ پاڪستان جي ماليات کي صحيح رخ ڏيڻ وارين پاليسين تي غور ڪرڻ وارو ئي هوس ته فون تي ڳالهائيندڙ چيو ”سائين مديني شريف کان صوفي نذير سائين مون وٽ ترسيل آهي، هن توهان کي اهڙو اطلاع ڏيڻ لاءِ چيو آهي.“ اهو ٻڌي منهنجي خوشيءَ جي حد نه رهي، جلدي ان جي گهر جي ايڊريس نوٽ ڪيم ۽ شام جو مقرر ڪيل وقت تي انهن وٽ پهچي ويس.
2002ع ۾ حيدرآباد کان محترمه سيده منا هاشمي ڪرنل حبيب ملڪ جي معرفت خوابن جي تعبير معلوم ڪرڻ لاءِ رابطو ڪيو، جنهن جي خوابن مان اندازو ٿيو ته هوءَ توحيد الاهي ۽ عشق رسولﷺ ۾ فنا حاصل ڪري چڪي آهي، منهنجون نياڻيون 2018ع ۾ هن جي زندگيءَ جي آخري گهڙين تائين کانئس رهنمائي وٺنديون رهيون، هن ئي مون کي 1948ع ۾ رحيم يار خان کان مديني منوره منتقل ٿي ويل الله تعاليٰ جي مقبول ٻانهي صوفي نذير صاحب سان متعارف ڪرايو هو، هو ڪڏهن ڪڏهن پاڪستان ايندو آهي، سندس آڏو الله تعاليٰ جي حبيبﷺ جو مٺڙو نانءُ کڻجي ته جهڙو ڪر اکيون راوي ۽ چناب بڻجي وينديون آهن، منهنجي ساڻن آخري ملاقات ڊسمبر 2018ع ۾ مديني منوره ۾ ٿي هئي. انهيءَ وقت هن ۾ هلڻ ڦرڻ جي طاقت نه رهي هئي ۽ سندس يادگيرو به متاثر ٿي چڪو هو. پر سندس روحاني ڪيفيت ۽ مهمان نوازيءَ ۾ ڪيئي ڀيرا اضافو ٿي ويو آهي.
”سر! آئون جنرل ليفٽيننٽ ٿيندس.“ ڪوهاٽ جي سگنلز تربيتي مرڪز جي ٽيڪنيڪي تربيتي بٽالين جي ڪلاس روم ۾ پڙهائيندڙ ڪپتان صاحب جي سوال جي جواب ۾ سنڌ جي ڏورانهين تعلقي گمبٽ جي ڳوٺ حاجي غلام جعفر ڄامڙو مان فيبروري 1971ع ۾ ڪلارڪ ڀرتي ٿي آيل رنگروٽ جواب ڏيندي چيو، ڪپتان صاحب انهيءَ ”نئين رينڪ“ جي ايجاد ٿيڻ تي ٽهڪ ڏيئي کليو ۽ چيائين ”اهو جنرل ليفٽيننٽ نه پر ليفٽيننٽ جنرل ٿيندو آهي.“
1970ع ۾ميٽرڪ پاس رنگروٽ کي اهوئي معلوم هو ته هو آفيسر ڀرتي ٿيو آهي، بس هاڻي ترقي ڪندي ڪندي ليفٽيننٽ جنرل بڻجي ويندو، معصوم ذهن ۾ جرنيلي جا خواب سجائي آگسٽ 1972ع ۾ تربيت مڪمل ٿيڻ تي ڪوئيٽه جي ري انفورسمينٽ ونگ نمبر 4 (Reinforcement Wing No 4) (RIW) ۾ موڪليو ويو، جيڪا بعد ۾ 48 ڪمپوزٽ سگنلز يونٽ ۾ تبديل ڪئي وئي، انهيءَ عرصي ۾ هو ترقي حاصل ڪري لانس نائيڪ ڪلارڪ ٿي چڪو هو پر اڃا تائين جرنيلي کي نه وساريو هئائين. وقت سان گڏوگڏ جرنيلي لاءِ F.A کان پوءِ ISSB پاس ڪري پاڪستان ملٽري اڪيڊمي (PMA) ۾ ٻن سالن جي تربيت ڪاميابيءَ سان مڪمل ڪرڻ کان پوءِ نيم ليفٽينٽي لڳندي آهي، جيڪا جرنيلي جو پهريون ڏاڪو هوندي آهي، اهو سڀ ڪرڻ لاءِ انهيءَ يونٽ کي ڪراچي پهچائي 1974ع ۾ 1971ع جي جنگي قيدين جي واپسي مڪمل ٿيڻ کان پوءِ آفيسرن کي ايلاز منٿون ڪري هي لانس نائيڪ ڪلارڪ فوج کي خدا حافظ چوڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.
انهيءَ جرنيلي جذبي هن نوجوان سنڌيءَ کي 1972ع ۾ پرائيويٽ F.A ڪرڻ بعد ٽيتاليهين (43) لانگ ڪورس لاءِ درخواست ڏياري، پر فوجي ڊاڪٽر اکين جي ڪنهن خرابيءَ جي ڪري کيس فوج لاءِ نااهل قرار ڏئي ڇڏيو، جڏهن ته هن وقت 67 سالن جي عمر ۾ به هو بغير عينڪ جي پڙهي لکي سگهي ٿو. هتان کان نااميد ٿي هن ”سول جرنيلي“ جو رخ ڪري ورتو ۽ انهيءَ جي حاصلات لاءِ هن 1974ع ۾ پرائيويٽ اميدوار جي حيثيت سان B.A ڪري ورتي. پڙهائي جي خرچي ۽ پيٽ جي باهه وسائڻ لاءِ فيبروري 1975ع ۾ پاڪستان اسٽيل ملز ۾ جونيئر ڪلارڪ طور نوڪري به ڪيائين. پر اها نوڪري سول جرنيلي لاءِ راهه هموار ڪرڻ بدران راهه ۾ رڪاوٽ بڻجڻ لڳي، انهيءَ دوران هڪ سال کان پوءِ انهيءَ نوڪري کي به الوداع ڪري 1976ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري مان L.L.B ۽ 1978ع ۾ قائداعظم يونيورسٽي اسلام آباد مان ماسٽرز ڪرڻ سان گڏوگڏ CSS جو امتحان پاس ڪري ضلعي انتظامي گروپ (District Management Group) حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.
ڊسمبر 1977ع ۾ جنرل ضياءُالحق جي مارشل لا جي شروعاتي عرصي ۾ هيءُ نوجوان قائداعظم يونيورسٽي اسلام آباد ۾ ماسٽرز ڪري رهيو هو ته سندس ڪلاس جي شاگردن، شاگردياڻين ۽ استادن برفباري مان لطف اندوز ٿيڻ لاءِ مري وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو. گاڏين جي هن قافلي جي سڀ کان پهرين شاندار گاڏي سندس ڪلاس فيلو ۽ اڳوڻي وزيراعظم شاهد خاقان عباسي جي ڀيڻ سعديه عباسي جي هئي، جنهن ۾ هن سان گڏ هيڊ آف ڊپارٽمينٽ ڊاڪٽر پرويز اقبال چيمه مرحوم ۽ هڪ برگيڊيئر صاحب جو پٽ ڊرائيونگ ڪري رهيو هو، جن سڀني کي خوبصورت ڪپڙا پهريل هئا. هن سنڌي نوجوان کي مٿي تي سنڌي ٽوپي ۽ ڪلهن تي اجرڪ پهريل هو، جيئن ئي سندن قافلي ۾ شريڪ ماڻهو مري ۾ مال روڊ تي لٿا ته اُتي ڊيوٽيءَ تي موجود پوليس آفيسر هن نوجوان کي سنڌي وڏيرو يا گادي نشين ۽ هن سان گڏ ٻين ماڻهن کي سندس ملازم يا مريد سمجهي ڀڄندو هن وٽ پهتو، ۽ سلام ڪري وڏي ادب ۽ احترام سان چوڻ لڳو ”سر! ايران کان بچاءَ وارو وزير آيل آهي، جيڪڏهن توهان مهرباني ڪري پنهنجون گاڏيون هيٺ بيهاريو ته جيئن غيرملڪي مهمانن کي ٽريفڪ جو مسئلو پيدا نه ٿئي.“ هن نوجوان پوليس آفيسر جي ڪيفيت جو اندازو لڳائي ورتو، ۽ کيس وڏي اعتماد سان چئي ڏنو ”چڱو، آئون ڏسان ٿو.“ هن جا سمورا ساٿي اهو منظر ڏسي کلي کلي کيرا ٿي پيا. هيءُ اهو وقت هو، جڏهن هن سنڌي شاگرد جي بقول وٽس پراڻي سائيڪل به نه هئي.
پهرين اولاد ۽ پهرين عهدي جو مزو مرڻ گهڙي تائين نه وسرندو آهي، سگنلز ڪور جي ڳوٺاڻي سنڌي رنگروٽ لاءِ 1981ع ۾ 17هين گريڊ جي سيڪريٽري ريجنل ٽرانسپورٽ اٿارٽي سکر جو عهدو سول جرنيلي لاءِ پهريون ڏاڪو ثابت ٿيو. پوءِ سندس زندگي جي گاڏي مختلف اسٽيشنن تي بيهندي اڳتي وڌندي رهي، اسسٽنٽ ڪمشنر نواب شاهه، شهدادڪوٽ، 18هين گريڊ ۾ ڊپٽي ڪمشنر لاڙڪاڻو ۽ نواب شاهه، 19هين گريڊ ۾ ڊپٽي ڪمشنر تربت ۽ خضدار، ايڊيشنل سيڪريٽري زراعت بلوچستان، ڊائريڪٽر جنرل ماحوليات، ڊائريڪٽر ماليات بلوچستان ترقياتي اٿارٽي، ايڊيشنل هوم سيڪريٽري سنڌ، 20هين گريڊ ۾ ڊائريڪٽر ماليات ۽ برآمدات پروسيسنگ اٿارٽي، پاڪستان جو واحد بي وردي انسپيڪٽر جنرل اسٽيمپ سنڌ، ڊي سي او ٿرپارڪر، جيڪب آباد جوائنٽ سيڪريٽري وزرات تجارت ۽ وزارت ماليات، جوائنٽ سيڪريٽري وزيراعظم، 21هين گريڊ ۾ ايڊيشنل سيڪريٽري وزارت تعليم، ايڊيشنل سيڪريٽري وزيراعظم، 22هين گريڊ ۾ سيڪريٽري بين المذاهب ۽ قومي هم آهنگي وڏين اسٽيشنن ۾ شامل آهن، ايتري تائين جو هي بلٽ ٽرين 27 جولاءِ 2012ع تي آخري اسٽيشن (رٽائرمينٽ) تي وڃي لنگرانداز ٿي.
انگريز دور ۾ سي ايس ايس آفيسرن کي تربيت دوران ڇهن مهينن لاءِ فوج سان وابسته ڪيو ويندو هو، جيڪو بعد ۾ گهٽائي 3 مهينا ڪيو ويو، هن وابستگي لاءِ هن جي لاءِ 31 پنجاب ريجمينٽ نڪتي جنهن ۾ ڪرنل (بعد ۾ ليفٽيننٽ جنرل ۽ ڪمانڊر 10 ڪور) سليم حيدر سي او (Commanding Officer) ۽ ميجر فاروق ڪمپني ڪمانڊر هو، انهن ٻنهي آفيسرن ڀرپور انداز ۾ ٽن مهينن ۾ لڙاڪا بٽالين ۽ فوج جي طريقيڪار، آفيسرن جي رهڻي ڪهڻي ۽ جوانن سان تعلق بابت تربيت ڪرائي، فوج ۾ تربيت ڪرڻ وقت سخت آفيسر انهيءَ وقت جيترا خراب لڳندا آهن، بعد ۾ سموري زندگي اوترائي سٺا ۽ پيارا لڳندا آهن.
1994ع ۾ ساڳيو ئي سنڌي رنگروٽ 19 هين گريڊ ۾ بلوچستان جي ڊائريڪٽر جنرل تحفظ ماحوليات جي حيثيت ۾ ماحوليات بابت هڪ ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ پشاور آيو ته 31 پنجاب جي ميجر فاروق کي فون تي پشاور پهچڻ جو اطلاع ڏنو، جيڪو انهيءَ وقت بحيثيت ميجر جنرل ڪوهاٽ ۾ جي او سي (General Officer Commanding) مقرر هو، هن فوري طور تي کيس ڪوهاٽ اچڻ لاءِ گاڏي موڪلي ڏني. هيءُ پشاور کان ڪوهاٽ لاءِ روانو ٿيو ته کيس معلوم ٿيو ته هوٽر وڄائيندڙ هڪ گاڏي سنڌي رنگروٽ جي اڳيان ۽ هڪ گاڏي پٺيان آهي، ڪوهاٽ ۾ جنرل فاروق استقبال ڪندي کيس ٻڌايو ته سندس يونٽ به ڪوهاٽ ۾ ئي آهي ۽ اتي سمورن آفيسرن سان سندس ملاقات ڪرائڻي آهي، جنهن لاءِ هن سي او کي ٻڌائي ڇڏيو آهي، چوندا آهن ته انسان چاهي عورت هجي يا مرد، پهرين محبت کي نه وساري سگهندو آهي، رڳو انسان هئڻ شرط آهي. هن کي به پنهنجي پهرين محبت ياد اچي وئي، جنهن ڪري هن مطالبو ڪيو ته هو يونٽ وڃڻ کان اڳ سگنلز تربيتي مرڪز جو چڪر لڳائڻ چاهي ٿو، جتي هو رنگروٽ ”آفيسر“ ڀرتي ٿي آيو هو، جنرل فاروق ڪمانڊنٽ کي فون ڪيو، جيڪو عهدي جي لحاظ کان برگيڊيئر هوندو آهي، ته منهنجو هڪ خاص مهمان آيو آهي، جيڪو توهان جي مرڪز جو چڪر لڳائڻ چاهي ٿو.
جڏهن ته سي او 31 پنجاب سان گڏ اتي پهچڻ تي ڪمانڊنٽ استقبال ڪيو، جنهن کي ان وقت تائين انهيءَ سويلين سنڌي آفيسر جي تاريخ جو علم نه هو، آفيسرن سان ملاقات کان پوءِ هن اتان کان ئي برگيڊيئر صاحب کي آڱر جي اشاري سان ٻڌايو ته آئون سامهون واري آفيس ۾ سپاهي ڪلارڪ جي حيثيت ۾ ويهندو هوس ۽ توهان جي آفيس آڏو گذرڻ وقت اسان ايئن ڊڄي پير پير ئي رکندا هئاسون ته ڪٿي اسان جي قدمن جو آواز برگيڊيئر صاحب جي ڪنن تائين نه پهچي، ڪالهه جو رنگروٽ نوجوان پنهنجي رنگروٽي واري جاءِ تي ڪمانڊنٽ جي سامهون ڊائريڪٽر جنرل جي حيثيت سان قدرت جي ناقابل يقين فيصلن کي تڪيندي پنهنجي اکين مان ڳوڙها ۽ ڪمانڊنٽ پنهنجي پيشانيءَ تان حيرت، ڪوشش ڪرڻ جي باوجود لڪائي نه سگهيا، اهو هن سنڌي رنگروٽ جي زندگيءَ جو سڀ کان قيمتي ۽ يادگار لمحو هو، اتان کان پنهنجي ٻي محبت 31 پنجاب پهتو، ڇا ته منظر هوندو، جو فوج جي اڳوڻي سپاهي ۽ اڄ جي بي وردي آفيسر کي باوردي آفيسر ۽ سردار صاحب سليوٽ ڪري سندس استقبال ڪري رهيا آهن، هن کي ٻڌايو ويو ته انهيءَ يونٽ ۾ سنڌي گهڻا آهن، ايتري تائين جو صوبيدار ميجر به سنڌي آهي، اهو به کيس ٻڌايو ويو ته سنڌي تمام سٺا مجاهد آهن، هر ڪم سينيئر جي تسلي مطابق ڪندا آهن، صرف او ايس ايل (Over Stay Leave) (موڪل تي وڃي واپس دير سان اچڻ) جو مسئلو آهي، اتي هن جي ملاقات سنڌي مجاهدن سان ڪرائي وئي، جن سان هن تمام گهڻي همت افزائي ڪرڻ واري ڳالهه ٻولهه ڪئي.
فوجي رنگروٽ کان 22هين گريڊ جي سول جرنيلي حاصل ڪندڙ هيءُ پهريون ۽ اڪيلو پاڪستاني محمد جمن ڄامڙو آهي.
1989ع ۾ جمن صاحب جڏهن ڊپٽي ڪمشنر نواب شاهه هيو ته سندس اسٽيل مل وڃڻ جو اتفاق ٿيو، جتي هي جونيئر ڪلارڪ جي ڊيوٽي ڪندو هو، اتي جو جنرل مئنيجر شهزاد سيال ۽ مئنيجر هيومن ريسورسز (H.R) هڪ ڪرنل صاحب سندس تمام گهڻي عزت افزائي ڪئي.
1992ع ۾ جڏهن ڊي سي تربت هو ته کيس بلوچستان جي گورنر گل محمد خان جوگيزئي جي تربت اچڻ جي پروگرام جو اطلاع مليو، هن ڊويزنل انجنيئر فونز کي سرڪٽ هائوس جي وي آءِ پي روم ۾ فوري فون لڳائڻ لاءِ چيو، جنهن تي ڊي اي (Divisional Engineer) انڪار ڪندي کيس جواب ڏنو ته ٽيليفون هاڻي صوبائي کاتو نه رهيو آهي، انهيءَ ڪري ڊمانڊ نوٽيس ۽ فيس جمع ڪرائڻ کانسواءِ فون نٿو لڳي سگهي، ڊپٽي ڪمشنر کيس چيو ته اڄ موڪل جو ڏينهن هئڻ ڪري اها ڪارروائي سڀاڻي مڪمل ڪئي ويندي، توهان اڄ فون لڳايو، D.E جي انڪار تي هن هڪ ڀيرو ٻيهر فون لڳائڻ لاءِ منٿ ڪئي، پر D.E ويتر سخت لفظن ۾ انڪار ڪندي چيو ته، ”آئون فون نٿو لڳائي سگهان ۽ توهان مون کي ڪجهه به نٿا ڪري سگهو، ڇاڪاڻ جو آئون وفاقي سرڪار جي ماتحت آهيان.“
خانه نشين فوجي چوندا آهن ته ماڻهو فوج مان نڪري ويندو آهي پر فوج ماڻهوءَ مان نه نڪرندي آهي، اهڙيءَ طرح جمن به هن وقت فوجي بڻجي ويو ۽ کيس چيائين ته، ”جناب توهان کي معلوم هئڻ گهرجي ته توهان هن وقت صوبائي حڪومت جي علائقي ۾ آهيو.“ انهيءَ تي ڊويزنل انجنيئر کيس جواب ڏنو ته، ”منهنجي آفيس وفاقي سرڪار جي ماتحت آهي، ضلعي انتظاميه مون تي حڪم نٿي هلائي سگهي.“ جمن صاحب کيس فوجي لهجي ۾ چيو ”جي بلڪل توهان جي آفيس وفاقي حڪومت جو حصو آهي، پر آفيس کان ٻاهر نڪرندي ئي توهان تربت حڪومت جي حدن ۾ داخل ٿي ويندئو، پوءِ توهان کي اجائي مداخلت (ٽريس پاس) جي ڏوهه ۾ گرفتار ڪيو ويندو.“ هن گڏوگڏ ٿاڻي جي نائب تحصيلدار کي حڪم ڏنو ته ليوي (پوليس) جا اهلڪار وٺي وڃي D.E فونز کي اطلاع ڏيو ته آفيس کان ٻاهر قدم رکندي ئي کيس گرفتار ڪيو ويندو، هڪ طرف فون نه لڳڻ سبب ڊي سي جي ناراضگي ۽ ٻئي طرف يقيني گرفتاري D.E کي فون لڳائڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو، ٿوري دير کان پوءِ سرڪٽ هائوس مان ڪيئرٽيڪر فون تي ڊي سي صاحب کي اطلاع ڏنو ته لاڳاپيل ڪمرن ۾ ٻن جي جاءِ تي 3 فون لڳي ويا آهن ۽ هڪ آپريٽر کي به ڊيوٽي تي مقرر ڪيو ويو آهي، D.E جي ڊپٽي ڪمشنر سان ٻن ڪلاڪن جي ڪوشش کان پوءِ ڳالهه ٻولهه ٿي ته گهٻرهاٽ واري لهجي ۾ چوڻ لڳو، ”سائين، حڪم جي تعميل ٿي وئي آهي، مهرباني ڪري نائب تحصيلدار کي چئو ته منهنجي جان آجي ڪري.“
انهيءَ واقعي جي چئن پنجن مهينن کان پوءِ سيشن جج تربت کيس چيو ته نئين تعمير ٿيل گهر ۾ فون نه هئڻ ڪري آفيس ٽائيم کان پوءِ هاءِ ڪورٽ سان اڪثر رابطو ڪرڻ ۾ ڏکيائي پيش اچي ٿي، D.E مطابق هن علائقي ۾ ڊي پي نه آهي، جنهن جي اچڻ ۾ وڌيڪ هڪ مهينو يا انهيءَ کان به وڌيڪ وقت لڳي سگهي ٿو، جج صاحب سان اهو شرط طئي ٿيو ته فون لڳڻ جي صورت ۾ توهان D.E جي سفارش نه ڪندئو. ڊي سي صاحب آفيس سپرنٽينڊنٽ ذريعي پيغام موڪليو ته سيشن جج جي گهر ۾ فون لڳائي اطلاع ڏيو ته جيئن تربت سرڪار جهڙو ڪو قانون نه وري حرڪت ۾ اچي وڃي، اڌ ڪلاڪ کان پوءِ فون لڳڻ جو اطلاع مليو، D.E سيشن جج جي آفيس ۾ ويهي رهيو ته جيستائين کيس معافي وٺي نه ڏيندئو، تيستائين هو آفيس ۾ ئي ويٺو هوندو، جنهن بعد ساڳي ئي سيشن جج وري کيس ڊپٽي ڪمشنر کان معافي وٺي ڏياري.
2005ع ۾ جمعي ڏهاڙي ٻنپهرن جو صوفي نذير جي زيارت لاءِ جمن صاحب جي گهر حاضر ٿيس ته اتي سي ڊي اي(Capital Development Authority) جو ڊائريڪٽر جنرل سليمان سهتو به موجود هو، صوفي صاحب انهن ٻنهي کي ڏاڙهي رکڻ جو چيو، سليمان صاحب تسبيح وارو هٿ سيني تي رکيو ۽ چيو ته، ”سائين! جيڪا شيو ڪئي آهي، اها آخري آهي.“ جمن صاحب هلڪو مٿو ڌوڻيو ته صوفي صاحب فرمايو ”جمن تون وڃ ۽ منهنجي ڌيءَ کي وٺي اچ ته تنهنجي مشڪل آسان ڪري ڇڏيان.“ جمن صاحب ويو ۽ ڀاڀي کي وٺي آيو. صوفي صاحب ان کي چيو ته ”ڌيءُ! مان جمن کان ڏاڙهي رکرائي رهيو آهيان، تنهنجي اجازت جي ضرورت آهي، تون اجازت ڏئي ڇڏ، توکي به ثواب ملندو.“ هن جنتي عورت هڪ پل به ضايع ڪرڻ کان بغير چيو ته، ”سائين توهان جو حڪم اکين تي.“ جمن صاحب جي اها آخري شيو هئي، صوفي صاحب ٻڌايو ته حديث مبارڪ ۾ آيو آهي ته، ”نبي ڪريمﷺ جي هڪ سنت زنده ڪرڻ تي سئو شهيدن جو ثواب ملندو آهي.“ اهو چئي فرمايائون، ”ياد رکو! سيدنا حمزه بن عبدالمطلبؐ هڪ شهيد آهي.“ صوفي صاحب جي حڪم تي جمن صاحب مئي 2001ع ۾ منزلن سان قرآن پاڪ جي تلاوت شروع ڪئي، تڏهن کان جمعي جي ڏينهن قرآن مجيد شروع ڪري ستين ڏينهن خميس تي ختم مڪمل ڪندو پيو اچي، جيڪڏهن ڪڏهن وقفو اچي وڃي ته ان کي ٻئي ڏينهن جمعي تي پورو ڪري ڇڏيندو آهي.
سپاهيءَ کان جرنيل بڻجڻ جو اعزاز گهڻن ماڻهن جي مقدر ۾ لکيل هو، پر سپاهيءَ کان وفاقي سيڪريٽري بڻجڻ جو انعام الله تعاليٰ اڃا تائين صرف محمد جمن ڄامڙو جي نصيب ۾ ئي لکيو آهي. هن ترقيءَ کان منزل مقصود جي حصول ۽ نئين منزل جي ڳولا ڪندڙن لاءِ پنهنجي جدوجهد تي مشتمل ڪتاب ”سپاهيءَ کان وفاقي سيڪريٽري تائين“ نالي سان لکيو آهي، جنهن ۾ منهنجو هيءُ مضمون سنڌي ۽ اردو ۾ شامل هوندو، هن ڪتاب جو اردو ترجمو جاري آهي، جيڪو به جلد شايع ٿي ويندو، هِن ڪتاب ۾ هُن جيڪو پيغام ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، انهيءَ جو خلاصو اهو آهي ته منزل جي حاصلات لاءِ اسباب جي اڻهوند بدران مسبب الاسباب تي ڀروسو همت، محنت ۽ لڳاءُ سان گامزن رهڻ گهرجي.
یقین محکم، عمل پیہم، محبت فاتح عالم،
جہاد زندگانی میں ہیں یہ مردوں کی شمشیریں۔
بلند کان بلند ترين اڏام جي لڳاءُ سان ڀرپور مقصد جي حصول لاءِ اڻٿڪ محنت جي عادي محمد جمن لاءِ خانه نشيني ۾ واندڪائيءَ جي زندگي گذارڻ نه رڳو هن بي چين روح جي مزاج جي خلاف هو، پر هن جي اڏام ۾ ڪوتاهيءَ جو سبب ۽ صحت لاءِ راس نه ايندڙ بهانو به هو، انهيءَ ڪري مسلسل اٿلندو پٿلندو رهيو ته جيئن گرم خون سرد نه ٿي وڃي، همت ۽ ترقيءَ جي دنيا جو هي شاهين آشياني جو قائل نه ٿي سگهيو، انهيءَ ڪري هن ڪجهه مصروفيتون اختيار ڪيون، آزمايائين، ڇڏي ڏنائين ۽ پوءِ وري نئين منزل ڏانهن روان دوان رهيو، انهن ئي تجربن مان گذرندو آخرڪار سنڌ جهڙي پٺتي پيل صوبي ۽ پيسيل سنڌي عوام جي ترقيءَ خاطر قائم ڪيل 2 تنظيمن ۾ شامل ٿي رضاڪاراڻين خدمتن ۾ مصروف عمل آهي.
پهرين رجسٽرڊ تنظيم بصيرت سنڌ (The sindh vision) آهي، جنهن جا لڳ ڀڳ 77 هزار ميمبر آهن، جنهن جو مقصد حڪومت آڏو وڏن مسئلن جي نشاندهي ڪرڻ سان گڏ انهن تي تحقيقي ڪم ڪري انهن جو عملي حل پيش ڪرڻ آهي، هي تنظيم مخصوص مسئلن تي سيمينار ڪوٺائي انهيءَ ۾ پيش ڪيل تحقيقي مقالا حڪومت آڏو رکي ٿي. مارچ 2018ع ۾ ڪراچيءَ ۾ ٿرڪول تي تحقيق ڪرڻ کان پوءِ اها راءِ قائم ڪئي وئي ته انهيءَ جا فائدا گهڻا ۽ نقصان تمام گهٽ آهن، جنهن جي نتيجي ۾ هن منصوبي جي مخالفت ۾ تمام گهڻي گهٽتائي آئي. هڪ سيمينار نومبر 2018ع ۾ پاڻيءَ جي ذريعن جي ڳولا (Tapping of Water Resources) جي عنوان سان منعقد ڪيو ويو، جنهن ۾ پڙهيل مقالا:
(Dams and Barrages in Focus: Reservations of Small Federating Units) جي عنوان سان ڪتابي صورت ۾ شايع ڪيا ويا آهن.
بصيرت سنڌ جي تقريباً 2 هزار رجسٽرڊ ميمبرن مان ڪجهه ميمبر رضاڪاراڻا طور هڪ هزار رپيه ماهوار ڏيندا آهن، جنهن مان تنظيم تي خرچ ڪيو ويندو آهي، جمن صاحب هن تنظيم جي 6 رڪني انتظامي ڪميٽي (Executive Council) جو ميمبر ۽ مالياتي شعبي جو سربراهه آهي. 5 آڪٽوبر 2019ع تي سنڌ جي مسئلن تي مڪالمو (Dialogue on Sindh Issues) جي عنوان تي سيمينار ڪوٺايو ويو، جنهن ۾ اسٽيٽ بئنڪ جو اڳوڻو گورنر ڊاڪٽر عشرت حسين، بورڊ آف انويسٽمينٽ جو اڳوڻو چيئرمين سيد محب الله شاهه، وزيراعظم جو اڳوڻو پرنسپل سيڪريٽري رسول بخش بلوچ، اڳوڻو وفاقي سيڪريٽري ۽ اڳوڻو سي اي او اينگرو شمس الدين شيخ جهڙن ماڻهن پنهنجن خيالن جو اظهار ڪيو. هن سيمينار ۾ پڙهيل مقالا حڪومت ۽ عوام آڏو پيش ڪرڻ لاءِ ترتيب ۽ اشاعت جا مرحلا طئي ڪري رهيا آهن.
ٻي تنظيم 1971ع ۾ سنڌ واسين جي سماجي ڀلائي لاءِ قائم ٿي، جنهن جو نالو سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن ( (SGAآهي، ڪوبه سنڌي گريجوئيٽ هن تنظيم جو ميمبر ٿي سگهي ٿو، سگا جي اسلام آباد شاخ جو صدر محمد جمن ڄامڙو ئي آهي.
نوڪريءَ لاءِ سنڌ کان اسلام آباد منتقل ٿيندڙ عورتن جو سڀ کان وڏو مسئلو رهائش هوندو آهي، جمن صاحب جي نگرانيءَ ۾ 80 عورتن لاءِ رهائش گهر (Hostel) جي تعمير آخري مرحلي ۾ آهي، هن جي تعمير جو خرچ سنڌ سرڪار ادا ڪيو آهي، ۽ روزمره جو سمورو خرچ سگا جا ميمبر برداشت ڪري رهيا آهن.
ڪجهه ڏهاڙا پهرين جمن ڄامڙو صاحب منهنجي غريب خاني آيو ته مون پنهنجي مصروفيتن جو ذڪر ڪندي کيس ٻڌايو ته مان اڄڪلهه سورة النساءَ جو ترجمو اهڙي انداز ۾ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان ته جيڪڏهن انهيءَ کي مئٽرڪ پاس ماڻهو به پڙهي ته ان کي مطلب سمجهڻ لاءِ تفسير يا حاشيو ڏسڻو نه پوي. اهو مڪمل ڪرڻ کانپوءِ سورة المائده، سورة الاحزاب ۽ سورة النور جو ترجمو ڪرڻ جو پڻ ارادو آهي. هن وڏي دلچسپيءَ سان انهن آيتن جو ترجمو ٻڌائڻ لاءِ چيو، اهو ترجمو کيس ٽن ترجمن سان ڀيٽي ٻڌايو مانس ته ڏاڍو خوش ٿيو ۽ پنهنجو ارادو ظاهر ڪندي چيائين ته هو انهيءَ ترجمي کي سنڌي ٻوليءَ ۾ منتقل ڪندو. انشاءَ الله آئون مٿي ڄاڻايل سورتن جو ترجمو ڪري ٻن عالمن کي ڏيکاري بعد ۾ جمن صاحب کي سنڌي ترجمي لاءِ پيش ڪندس، ان جي ترجمي ۾ سنڌي ۽ اردو ٻئي ترجما شامل هوندا.
ڇا ڪوئي تصور ڪري سگهي ٿو ته خالق جي حسين ترين ۽ محبوب ترين مخلوق جي بي لوث خدمت ڪندڙ شخص کي الله تعاليٰ عظيم انعام کان محروم رکي؟ الله تعاليٰ هن کي ٻنهي جهانن جي سردار، هر مسلمان جي دل ۽ جان، حضرت محمدﷺ جي گارڊ طور ڊيوٽي جي سعادت نصيب فرمائي، پير الطاف هاشمي کي خالق ڪائنات اڻ ڳڻين نعمتن مان هڪ نعمت هن شخصيت سان تعلق جي صورت ۾ عطا فرمائي آهي.
ڪرنل (ر) پير الطاف هاشمي
22 آڪٽوبر 2019ع
22 صفر 1441هه