سي ايس ايس جي اِمتحان ۾ پهرين پوزيشن
فارم کڻي فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جي آفيس ڏانهن ڊوڙ پاتي، انھي وقت ايف پي ايس سي جي آفيس راولپنڊي پي سي هوٽل کان ڏکڻ طرف افتخار چيمبرس ۾ هوندي هئي، آخري ڏينھن جي ڪري رش جام هئي وڃي، قطار ۾ بيٺس ۽ ٿوري دير کان پوءِ فارم جمع ٿيو ۽ يونيورسٽي واپس موٽي اچي تياري شروع ڪري ڏني، يونيورسٽي ۾ منھنجو آخري سيمسٽر هيو ۽ گڏوگڏ سي ايس ايس جي لاءِ ڪتاب ورتا، لائبرري مان ڪجھه ڪتاب ملندا هيا. تياري ٻنھي امتحانن جي لاءِ شروع ڪيم، ڇوته انوقت اهو اصول هيو ته جيڪڏهن فائينل سيمسٽر ۾ ڪن به ٻن سبجيڪٽس ۾ فيل ٿيو ته ايڊميشن ڪينسل ۽ وڃي گھر ڀيڙو ٿئي. تنھنڪري منھنجي لاءِ ضروري هيو ته ڊگري کي وڌيڪ اهميت ڏيان. اتفاق سان سي ايس ايس جي امتحان جو شيڊول ظاهر ٿيو ۽ ٻئي پاسي يونيورسٽي به امتحانن جو پروگرام پڌرو ڪيو. سنڌي ۾ چوندا آهن ته ڏٻري ڍور تي مڇربه گھڻا، پاڻ سان به اچي اهو حساب ٿيو. سومر کان ڇنڇر ڇھن ڏينھن ۾ سي ايس ايس جا ٻارهن پيپر صبح شام بغير وقفي جي ختم. وري سومر کان ايم ايس سي فائنل جا پيپر شروع، يعني صرف هڪ ڏينھن آچر جو وقفو. مان چيئرمين ڊپارٽمينٽ کي عرض ڪيو ته سائين توهان سومر واري پيپر کي ريشيڊول ڪيو ته جيئن مان سي ايس ايس جي امتحان ۾ ويھان. جنھن تي جواب بلڪل انڪار ۾ مليو، جڏهن ته اسان جي ڊپارٽمينٽ مان ٻيا به سي ايس ايس جي امتحان لاءِ ويٺا، انھن کي پيپر انھن جي مرضي مطابق ريشيڊول ڪري ڏنا ويا.
توڪل برخدا رکندي رات جو ايم ايس سي جي تياري ڪندو هيم ۽ صبح جو پيپر سي ايس ايس جو ڏئي ايندو هيم. يعني سي ايس ايس جي امتحانن واري عرصي ۾ تياري يونيورسٽي امتحان جي ڪندو هيس، باقي تجربي حاصل ڪرڻ لاءِ امتحان سي ايس ايس جو ڏيڻ شروع ڪيم. منھجي مالڪ ڪريم پنھجي فضل سان مونکي ٻنھي امتحانن ۾ ڪامياب ڪيو.
الحمدلله منھنجي اميد کان وڌيڪ مالڪ سائين ڪاميابي عطا ڪئي. سنڌ رورل مان لکت واري امتحان ۾ منھنجي پھرين پوزيشن هئي، جنھنجي مونکي خبر ڪانه هئي، پر اسان جي هڪ دوست کي خبر پئجي وئي، ڇوته هن به مونسان گڏ سي ايس ايس جو امتحان ڏنو هيو پر هن مونکي ڪڏهن به ڪونه ٻڌايو . ان وقت ڏهه سيٽون ڊي ايم جي لاءِ تجويز ھيون. مردان جي هوتي خاندان جا ٻه ڇوڪرا به امتحان ۾ پاس ٿيا هيا انھن جنرل ضياءَ کي چيو ته سيٽون وڌايو يا اسانجي ٻارن مان ڪنهن هڪ کي ڊي ايم جي ڏيو. جنرل ضياءَ هوتي جي چوڻ ڪري پندرهن سيٽون وڌرائڻ لاءِ حڪم ڪيو پر انھن جي حساب سان انھن جو معاملو صحيح نه پئي ٿيو، تنھنڪري ويھه سيٽون ڊي ايم جي جون منظور ڪيون ويون. جڏهن صرف ڏهه ڊي ايم جي جي سيٽن تائين معاملو هيو، ان وقت ان دوست منھنجي حيدرآباد ۾ انصاري جي هوٽل ۾ ماني تي گھرايو ۽ مونکي آماده ڪرڻ لڳو ته يار تون غريب گھراڻي جو ماڻھو آهين، منھنجي صلاح آهي ته تون ڊي ايم جي آپشن کي ڇڏ ۽ ڪسٽم وٺ اتي تنھنجي مالي حالت تمام سٺي ٿي ويندي وغيره وغيره. مون دوست کي جواب ڏنو ته يار پئسه يا مال منھنجي ڪمزوري ڪانھي، تنھنڪري مان پھريئن نمبر تي ڊي ايم جي رکندس باقي جيڪا منھنجي قسمت. ان وقت تائين به مونکي خبر ڪانه هئي ته ڪو مان سنڌ ۾ پھرئين پوزيشن تي آهيان. هن دوست جي پوزيش مونکان پوءِ ۾ هئي. اتفاق سان اسانجو ٽيون دوست جيڪو ٽئين نمبر تي آيو تنھن کي خبر پئجي وئي ته هوٽئين نمبر تي آهي، ڊي ايم جي جي هڪ سيٽ ۽ آپشن چينج ڪرڻ جي گنجائش هئي تنھن پنھنجو آپشن چينج ڪري ڊي ايم جي مان ڪسٽم پھرئين نمبر تي رکيو. هوتي فيملي جي ڪري ڏھ سيٽن مان وڌي ويھه ٿيون ۽ چار ٽرائبل گروپ جون، جيڪي بعد ۾ ڊي ايم جي ۾ ضم ٿي ويون. سنڌ رورل کي هڪ مان وڌي ٽي ڊي ايم جي جون سيٽون مليون، سنڌرورل جي چوٿين نمبر کي ڊي ايم جي ملي ۽ ٽئين پوزيشن واري کي ڪسٽم پوءِ ڏاڍي ڪوشش ڪيائين پر گروپ تبديل ڪو نه ٿي سگهيو. چوڻ جو مطلب آهي ته سڀ مالڪ جي مرضي آهي ته ڪنھن کي ڇا ڏئي.
پھرئين کان ڇھين ڪامن تائين پوسٽ الوڪيشن آف گروپ ٿيندي هئي، معني ايف پي ايس سي ۽ اڪيڊمي جي امتحان ٿيڻ کان پوءِ سروس گروپ الاٽ ٿيندو هيو، پر اسانجو ستون ڪامن پھريون بيچ هيو، جو پري الوڪيشن آف گروپ ٿيو. انھيءَ ڪري ستون ڪامن سول سروس اڪيڊمي ۾ ڊسمبر 1979ع جي بجاءِ 1980ع اپريل 5 تي ٽريننگ شروع ٿي.
سول سروس اڪيڊمي جو جھان به هڪ مختلف دور هوندو آهي. پوري پاڪستان کان مختلف ريجن کان اچي هڪ نئين ماحول ۾ نون دوستن سان ملڻ ۽ اڳتي جي زندگي ۾ هڪٻئي سان سھڪار ڪرڻ ۽ دوستيون پختيون ڪرڻ جو هڪ ذريعو هوندو آهي. پروبيشنرس کي رهائڻ لاءِ ڪن کي والٽن ڪيمپس تي ته ڪن کي مال روڊ تي اولڊ سي ايس ايس ڪيمپس جي هاسٽل تي رکڻو هو. ڪڻا پيا ته ڪير ڪٿي رهي، منھنجو ڪڻو اولڊ سول سروس هاسٽل لاءِ نڪتو، باقي گھڻا دوست والٽن ڪيمپس ۾ وڃي رهيا. اسين صبح جو والٽن ڪيمپس ڪلاس اٽينڊ ڪرڻ هروز اڪيڊمي جي بس ۾ وينداهياسين. اڪيڊمي ۾ هر مھيني ۾ گيسٽ نائيٽ ۽ ميس نائيٽ ٿيندي هئي. جنھن ۾ ٻاهران به اڪيڊمي وارا سينيئر آفيسر ۽ انھن جون گهرواريون به اينديون هيون. گيسٽ نائيٽ جو سڄو خرچ اڪيڊمي ڪندي هئي ۽ ميس نائيٽ جو خرچ اسين سڀ پروبيشنرس ڪندا هياسين. ڊريس ڪوڊ جي پابندي هوندي هئي. اسانجو ڊي جي صاحب ڪڏهن ڪڏهن فرشي مجلس ڪرائيندو هيو، جنھن ۾ ناميارا اديب اچي انفارمل انداز ۾ ڪو ليڪچر ڏيندا هيا، جنھن لاءِ ڊريس ڪوڊ جي پابندي ڪانه هوندي هئي. هڪ دفعي شروع ۾ اشفاق احمد صاحب کي گھرايو ويو ۽ مان عادت کان مجبور شلوار ڪڙتو مٿان وري ٽوپي اجرڪ پائي ويس. مون محسوس ڪيو ته ڊي جي صاحب کي ڳالھه سٺي ڪو نه لڳي. اشفاق صاحب جي جڏهن مونتي نظر پئي ته هن جيڪو ليڪچر انائوس ڪيو هيو، ان کي پاسيرو رکي، منھنجي ٽوپي ۽ اجرڪ جي ساراهه ۾ لڳي ويو پورا ٻه ڪلاڪ انھيءَ موضوع تي ڳالھائيندي چيائين ته جنھن قوم جو پنھجي ڪلچر سان پيار هوندو آهي، اها قوم ڪڏهن به ختم ڪو نه ٿيندي آهي. انھيءَ کان پوءِ جيڪي به گيسٽ چاهي ميس نائيٽس ٿينديون هيون، جمن ڄامڙو لاءِ ثقافتي ڊريس لازم هوندي هئي. هڪ دفعي مان ميس نائيٽ ۾ سوٽ پائي ويم ته ڊي جي صاحب واپس موڪليو ته وڃ ۽ سنڌي ڊريس پائي اچ. ستر سالن جي اڪيڊمي جي رڪارڊ ۾ ايئن ڪڏهن به ڪو نه ٿيو آهي ته اڪيڊمي ۾ آفيشل ڊريس کان بغير ڪوئي فنڪشن اٽينڊ ڪري سگھي، خاص ڪري فائينل گروپ فوٽو هر حال ۾ ڊريس ڪوڊ کان بغير ڪو نه ٿيندو آهي، نڪو اڳتي ايئن ٿيندو پر انھي موقعي لاءِ به اڪيڊمي ڪيبنٽ ڊويزن گورنمينٽ آف پاڪستان کان لکت ۾ نوٽيفڪيشن جاري ڪرايو ته محمد جمن ڄامڙو صرف آخري گروپ فوٽو سيشن ۾ سنڌي ڊريس پائيندو ۽ الحمدلله سول سروس اڪيڊمي ۾ اجرڪ جي پٽڪي سان فوٽو صرف هن مسڪين جو اڄ به لڳل آهي.